Հասկացական այն շրջանակը, որի ներսում պատմականորեն ձևավորվել է հայ լուսավորականության քաղաքական միտքը և մասնավորապես պետության արդի մեր ըմբռնումը, բարոյականությունը հակադրում է մարդու զգայանյութական աշխարհին։ Ռուսոյական բարոյափիլիսոփայության ոգով՝ մեր լուսավորչները բարոյական կյանքի հիմքերը որոնում են վերզգայական իդեալների գիտակցված հանձնառության մեջ։ Ստանձնելով բարոյական պարտականություններ՝ մարդն վեր է խոյանում բնության անհրաժեշտությունից, մարդկային կրքերից, բնական ազդումների ֆիզիկական պահանջներից և կենսագործում մարդու բարոյական ազատությունը։ Այս կերպ լուսավորական մեր ավանդույթը բարոյականությանը մոտենում է բարոյականի ու բնականի միջև սուր հակադրության տեսանկյունից։ Բարոյական լինել առաջին հերթին մեզ համար նշանակում է դեմ դուրս գալ բնական ազդումներին և դրանց ներգործությամբ բնականորեն ձևավորվող վարվեցողության ձևերին՝ բարքերին։ Այս ելակետային մոտեցումն իր վառ դրսևորումն ունեցել է նաև գործնական հարթության վրա։ Հայ իրականությունն արդիականացնելիս և ի վերջո պետություն կառուցելիս մեր լուսավորական ավանդույթի առաջնային նպատակն է եղել գիտակցաբար հեղաշրջել հայ իրականության մեջ հաստատված բարքերը։ Իսկ սա պետությունը հակադրում է հաստատված կենցաղին ու խորքային լարում մտցնում այդ հաստատության հյուսվածքում։
Փիլիսոփայական մակարդակում այս լարումն առավել լավ հասկանալու և դրա մեղմման ճանապարհներ որոնելու համար անհրաժեշտ է վերանայել բարոյափիլիսոփայական այն շրջանակը, որը հիմնարար լարում է կանխադրում մարդու կյանքի բարոյական ու բնական չափումների միջև։ Այս հարցում օգտակար կարող է լինել շոտլանդական լուսավորության ներկայացուցիչ Դեյվիդ Հյումի հայացքը. հայացք, որը ձևավորվել է մեր լուսավորիչներին ոգեշնչած ֆրանսիական լուսավորության ավանդույթից էապես տարբերվող համատեքստում։
Հյումն իր գլխավոր փիլիսոփայական երկում՝ Տրաքտատ մարդկային բնության վերաբերյալ աշխատության մեջ առաջ է քաշում բարոյականության և բարքերի շատ ավելի նուրբ մի ըմբռնում, որտեղ մի կողմից շոշափելի են բնական ազդումների ու մարդկային աշխարհի արհեստական պայմանադրությունների միջև լարումները, բայց որտեղ, մյուս կողմից, բացակայում են թե՛ բարոյականության ու բնության, թե՛ բնության ու արհեստականության պարզ հակադրությունները։ Բնության հասկացությունն ինքը, Հյումի համար լինելով փիլիսոփայական ամենաբարդ ու տարողունակ հասկացությունը, չափազան «երկդիմի ու երկիմաստ է» պարզապես հակադրության մի բևեռ դառնալու համար։ Սոտրև ընթերցողին ներկայացնում ենք Հյումի Տրաքտատի՝ բարոյականությանը նվիրված երրորդ գրքից մի հատված, որտեղ հեղինակը, բարոյափիլիսոփայական տեսանկյունից ուրվագծում է «բնական» և «արհեստական» բնորոշումների միջև դժվարորսալի ու որոշակիրեն հարաբերական սահմանը։
Հրապարակվում է առաջին անգամ, թարգմանությունը՝ Աշոտ Գրիգորյանի։ Թարգմանությունն ըստ՝ David Hume, A Treatise of Human Nature, խմբ. David Fate Norton, Mary J. Norton (Oxford: Clarendon, 2002), էջ 304-305։
Բարոյական տարբերակումն արտածվում է բարոյական զգայարանից
Անհրաժեշտ է…. գտնել առավել ընդհանուր սկզբունքներ, որոնց վրա հիմնված են բարքերի (morals) մեր հասկացությունները։
…. Եթե հարց տրվի, թե արդյո՞ք մենք այս սկզբունքները պետք է փնտրենք բնության մեջ, թե՞ դրանց մեկ այլ ծագում պետք է որոնենք, ես կարձագանքեի, որ այս հարցում մեր պատասխանը կախված է Բնություն բառի սահմանումից. բառ, որից առավել երկդիմին ու երկիմաստը չկա։ Եթե բնությունը հակադրվի հրաշքներին, ապա ոչ միայն արատի ու առաքինության միջև տարբերակումն է բնական, այլև յուրաքանչյուր այն իրադարձությունը, որը երբևէ եղել է աշխարհում՝ բացառությամբ այն հրաշքները, որոնց վրա հիմնված է մեր կրոնը։ Ասելով, ուրեմն, որ այս իմաստով արատի ու առաքինության զգացումները բնական են, մենք առանձնապես արտասովոր մի բացահայտում չենք անում։
Սակայն բնությունը կարող է հակադրվել հազվադեպին ու անսովորին, և բառիս այս տարածված իմաստով, կարող են առաջ գալ վեճեր առ այն, թե ինչն է բնական, ինչը՝ անբնական։ Եվ ընդհանրապես ասած, կարելի է հաստատապես պնդել, որ մենք չենք տիրապետում որևէ հստակ չափանիշի, որով կարող ենք որոշել այս վեճերը։ Հաճախակին ու հազվադեպը կախված են մեր դիտած օրինակների թվից, իսկ քանի որ այս թիվը կարող է աստիճանաբար աճել կամ նվազել, դրանց միջև հնարավոր չի լինի հաստատել որևէ ճշգրիտ սահման։ Այս առումով կարող ենք միայն հաստատ պնդել, որ եթե երբևէ եղել է մի բան, որը կարող է այս իմաստով կոչվել բնական, ապա վստահաբար բարոյականության զգացումները բնական են, քանի որ չի եղել աշխարհի որևէ ազգ, ոչ էլ որևէ ազգի որևէ առանձին անձ, որը կատարելապես զուրկ է այդ զգացումներից, և ով երբևէ, գեթ մեկ առիթով չի ցուցաբերել վարքուբարքի նվազագույն դրվատանք կամ խորշում։ Այս զգացումներն այնքան արմատավորված են մեր կազմվածքի ու խառնվածքի մեջ, որ առանց հիվանդության կամ խելագարության բերումով մարդկային ոգին ամբողջությամբ խառնշտելու (confounding), անհնար է արմատահան անել ու վերացնել դրանք։
Բայց բնությունը կարող է հակադրվել ոչ միայն հազվադեպին ու անսովորին, այլև հնարքին, և այս իմաստով կարելի է վիճել՝ արդյոք առաքինության հասկացությունները բնական են, թե՝ ոչ։ Մենք դյուրավ մոռանում ենք, որ մարդկանց դիտավորությունները (designs), նախագծերն ու հայացքները նույնքան անհրաժեշտ սկզբունքներ են իրենց գործողությամբ, որքան ջերմությունն ու ցուրտը, խոնավությունն ու չորությունը։ Բայց համարելով դրանք ազատ և ամբողջությամբ մեր սեփականը՝ մեզ համար սովորական է դրանք բնության այլ սկզբունքների հետ հակադրության մեջ դնելը։ Հետևաբար եթե պահանջվի ասել՝ արդյոք առաքինության զգայությունը (sense) բնական է, թե արհեստական, ես կարծում եմ, որ անհարին է ներկայումս տալ այս հարցին որևէ հստակ պատասխան։ Գուցե հետագայում պարզվի, որ որոշ առաքինությունների մեր զգացումը (sense) արհեստական է, իսկ որոշներինը՝ բնական։ Այս հարցի քննարկումն ավելի տեղին կլինի, երբ մենք խորմուխ լինենք ամեն առանձին առաքինության ու արատի ճշգրիտ մանրամասների մեջ։