Արփիար Արփիարյանն արևմտահայ առաջին այն մտավորականներից էր, որը 1880-ական թվականների սկզբներին ողջունում է Րաֆֆու գրականությամբ առաջ քաշված միտքը, թե արդի լուսավորության հաստատություններից մամուլին ու գրականությանն է վերապահված միավորիչ շաղախ դառնալ միմյանցից տարանջատված հայության երկու` ռուսահայ և տաճակահայ հատվածների միջև: Ստորև ներկայացվող հատվածը Րաֆֆուն և հայ վիպագրությանը նվիրված Արփիարյանի 1884 թվականին գրված հոդվածից է, որտեղ հոդվածագիրը համիդյան գրաքննության պայմաններում փորձում է գնահատել Րաֆֆու գործունեությունը հիշյալ գաղափարի տեսանկյունից: 

Րաֆֆուն գնահատելով արդի ռուս և եվրոպական վիպագրության համատեքստում` Արփիարյանը նրան միաժամանակ որպես ազգային վիպասան է գնահատում: Տարբերակելով «մեծ վիպասանութիւնն» ու «ազգային վիպասնութիւնը»` հոդվածագիրը նկատում է, որ եթե «մեծ վիպասնաութիւնը» խոսում է մարդու հոգու հետ, ապա «ազգային վիպասանութիւնը կարող եղած է հաւասարապէս ներգործել մեր վրայ, իբրեւ մարդ եւ իբրեւ հայ»: Այսպես, նա միանգամայն բնական է համարում, որ միմյանցից տարբեր երկու քաղաքակրթությունների գերիշխանության տակ ձևավորված «ազգը թէ՛ իւր հողին վրայ եւ թէ՛ իւր գաղթականութեանց մէջ կը սնուցանէ գաղափարներու համերաշխութիւն»:

Արփիարյանը փաստորեն մատը դնում է Րաֆֆու լուսավորական գործունեության այն երկու կետերի վրա, որոնք ըստ էության շաղկապվում են ազատագրության գաղափարի մեջ, այն է` մարդու մտավոր և քաղաքական ազատագրությունը, և բնական համարում Րաֆֆու գրականությամբ լայն քաղաքացիություն ստացած հայության ռուսահայ և թրքահայ հատվածների միջև այս գաղափարի շուրջ ձևավորված «համերաշխությունը»: Այս կերպ բացատրելով Րաֆֆու գրականությամբ թրքահայության ազատագրության գաղափարի լայն ժողովրդականացումը`Արփիարյանը միևնույն ժամանակ հայության կյանքից ծնունդ առած գաղափարն ավելի բարձր ու ամուր է նկատում, քանի որ նա է, որ հայությանն արթնացրել է մահաբեր քնից: 

Հոդվածը լույս է տեսել Մասիս հանդեսի 1884 թվականի մի քանի հաջորդական համարներում` թիվ, 3734 (էջ 120-131), թիվ 3736 (էջ 191-195), թիվ 3737 (էջ 215-217), թիվ 3739 (էջ 263-264): Հրապարակվում է ըստ` Արփիար Արփիարեան, «Րաֆֆի եւ հայ վիպասանութիւնը», Մասիս, 1884, թիվ 3734, էջ 129-131: 

 

 

 

Երբ Պոլիս վերադարձայ Թիֆլիզէն, ամէն բարեկամներս անվրէպ ինձ կ՚ուղղէին հետեւեալ հարցումները.– Տեսա՞ր Րաֆֆին։– Խօսակցեցա՞ր հետը։– Ինչպէ՞ս մարդ է։– Ի՞նչ կ՚ընէ։ Մինչեւ իսկ կային այնպիսիք, որք երանի կարդացին այն աչաց, որք արժանի եղած էին Հայ վիպասանը տեսնելու։ Որպիսի՜ փոփոխում ժամանակի։ Ատեն մը նոցա համար էին երանիներն, որք Ս. Գեղարդն յԷջմիածին համբուրած ի տուն կը դառնային։ Բայց բարեշրջման օրէնքը ճշմարտութիւն է։ Գրքերը այժմ մրցում կ՚ընեն մասունքներու հետ։

Եւ այդմ ոչինչ կայ տարօրինակ. ցաւոց օրերու մէջ մեր հարց սրտերը կարոտակեզ էին մխիթարանաց. երկրային յոյսը բառ մ՚եր, որ նշանակութիւն չուներ իրենց համար. Հայք բոլոր իրենց կարողութիւնները կեդրոնացուցած էին իրենց հոգիներուն վրայ. այժմ այլ եւս այդ օրինակ տառապանաց օրեր չենք գուշակեր. այժմ նոր կեանք, նոր գաղափարներ եւ սոցայ համար նոր առաջնորդներ։

Մին այդ առաջնորդներէն աներկբայապէս Րաֆֆին է։ Այն մեծ համակրանքը, զոր Րաֆֆի կվայելէ ի Պոլիս եւ ի Ռուսիայ, ունի իւր նշանակութիւնը ամէն անոնց համար, որք քայլ առ քայլ կը հետեւին ազգային գաղափարաց զարգացման եւ փոփոխութեանց։ Ո՛եւէ անձնաւորութիւն երբ այս աստիճան իւր վրայ կը հրաւիրէ ազգին համակրալիր ուշադրութիւնը, կրնանք ապահովապէս ըսել, թէ այդ անձնաւորութիւնը ժողովուրդին վրայ իւր հզօր ազդեցութիւնն ունի։ Այդօրինակ ազդեցութիւն ձեռք բերել կարելի է միայն ժողովուրդին զգացմանցն ու գաղափարաց ճշմարիտ թարգմանն հանդիսանալով։ Այդ թարգմանը կրնայ մի Ներսէս Պատրիարք լինել կամ մի Րաֆֆի, իւրաքանչիւրն ունենալով գործելու իրեն յատուկ շրջանակն։ Ժողովուրդներն կը պարտին իրենց բարգաւաճումը գործիչներու մէջ աշխատութեան բաժանման։ Ազգին սէրն ու յոյսը կը հաստատէ աշխատութեանց միջեւ ներդաշնակութեան կապը։ Արդ երբ ուսումնասիրենք այդ անձնաւորութիւններն եւ իրենց գործերը, կրնանք բաւական ճշտութեամբ գիտնալ, թէ ի՞նչ է ազգին ոգին, ո՞յք իւր գաղափարներն, եւ ո՞ւր կը դիմէ։

Րաֆֆի անունը Ռուսիոյ Հայոց մէջ ուներ արդէն իւր մեծ նշանակութիւնը, իսկ առ մեզ ժողովրդական եղաւ երբ Արեւելքի մէջ հրատարակեցինք Խաչագողի յիշատակարանը։ Իւր կամքէն անկախ պատճառներ անհնարին ըրած են Թուրքիոյ հայ մամլոյն ծանօթացնել Րաֆֆիի գործերն աւելի մանրամասնաբար։

Ընդհանրապէս աշխարհ բաւական աննպաստ կարծիք կը սնուցանէ վիպասաններու համար։ Վերացեալ էակներ, ահա՛ այն գեղեցիկ տիտղոսը, որ կը համարուի վիպասաններու շքանշանը։ Այդ աննպաստ կարծիքը նախապաշարում է, բայց նախապաշարումները որքան ալ խորը թափանցած լինին մարդկութեան ամէն խաւերուն մէջ, բայց եւ այնպէս նախապաշարում են, եւ ներելի չէ զայնս ճշմարտութիւն համարել։ Նախապաշարումները սովորութիւններ են. եթէ երբեք փոքր ինչ քննութեան ձանձրոյթն յանձն առնունք, շատ շուտ պիտի տեսնենք թէ որքան խարխուլ են, չըսենք իրենց հիմունքը, այլ իրենց հեցարաններն։ Սակայն շատ դժուար է մարդուս համար ի բաց վանել սովորութիւն մը որ իւր թէ՛ մարմնաւոր եւ թէ՛ մտաւոր ապրելու եղանակին մաս կը յօրինէ։ Այսպէս է նաեւ վիպասաններու մասին տիրած նախապաշարման համար։ Ո՛չ մէկ դար այնքան շռայլօրէն արտադրած է վէպեր որքան տասնեւիններորդ դարու վերջին կէսը. եւ ո՛չ մէկ դար ալ այնքան պարծենցեր է թէ ինքը գրականութեան մարմնացումն է որքան մեր այս վերջին կէս դարը։ Կա՛մ պէտք է յայտարարել թէ վերացեալ դարու մը մէջ կապրինք, կա՛մ պէտք է խոստովանիլ որ վիպասանութիւնը գրական գիտութիւն մ՚է, եւ այնու միայն կարող եղած է այնքան բարգաւաճում ստանալ գրական դարու մը մէջ։ Չենք կարող առաջին յայտարարութիւնը ընել, ուրեմն հարինք վերջնոյն։

Եւ արդարեւ է՞ր վիպասանը նկատել մի վերացեալ էակ։ Դրակա՛ն է այն անձը որ երկաթի կտորի մը վրայ կը կատարէ մանրախոյզ քըննութիւններ. դրակա՛ն է այն անձը որ ապաւինած ապակիի մը, կը սլանայ աչքերովն ու մտօքը երկնային բարձր գաւառներու մէջ, աստղի մը հետքը որոնելու համար. դրակա՛ն է նա որ մարդուս աղիքներն ու թոքերն իւր աշխատութեանց առարկայ ընտրած է։ Վերացեա՞լ է նա որ մեր սիրտը կ՚ուսումնասիրէ, որոյ ծածուկ ցաւերն ճանաչելն շատ աւելի դժուար է քան նորա շօշափելի վէրքերն։ Միթէ հեշտի՞ն է հըրճուանք ազդել մեզ, սարսուռ եւ յուզումներ։ Խորազննին քննել ժողովուրդի մը անցեալն, հեռատես լինել նորա ապագային համար, մատնանիշ ընել այն ճանապարհն ընդ որ պարտի ընթանալ, միթէ թեթեւ ուղեղի գո՞րծ է։ Պէ՞տք է արհամարհել զնա որ մեր սրտին ամէն մէկ ծալքն, մեր հոգւոյն ամէն մէկ սլացն իբր լուսանկար մեր աչքերու առաջ կը պարզէ։ Միթէ աւելի դիւրի՞ն է հոգեկան վշտերն սփոփել, քան մարմնոյ ցաւերը։ Ճշմարիտ վիպասան մը այնքան դրական գիտուն մ՚է իւր ճիւղին մէջ, որքան բժիշկ մը կամ երկրաչափ մը։

Բարեբախտաբար ժողովուրդի հետ խօսելու կարող մեծ մտքերն, ուշ թէ կանուխ կը հասնին իրենց նպատակին։ Վալուիեֆ մը, պետական անձ, երբ կը հեռանայ դիւանագիտական հրապարակէն, շատ շուտ իւր անունը կը մոռցուի. բայց Վալուիեֆ իբր ազգային վիպասան միշտ ռուս ազգին ուշադրութեան առարկան է։

Հոյլ ի հոյլ պետական անձանց անուններու շարքին մէջ Պիքոնսֆիլտի մը անունը շուտով անտես կը լինի, բայց վիպասանը միշտ կենդանի է։ Նոքա, որք համարած էին վիպասաններն թեթեւամիտ արարածներ, անշուշտ փութով վերահասու եղան իրենց սխալանաց, երբ տեսան, թէ Անգլիոյ պէս ազգ մը, զոր հաւանօրէն կարելի չէ մեղադրել իբր ժողովուրդ մը հետամուտ երեւակայական շահերու, կը վստահեր իւր ազգային բախտը, վիպասանի մը երեւակայութեան։ Եւ միթէ մինչեւ այսօր իսկ Անգլիոյ Պահպանողական կուսակցութիւնը վշտով չը՞ տեսներ թէ իւր առաջնորդներն կարող չեն իրենց ուղղութիւն ցոյց տալ այնքան ապահով կերպիւ որքան վիպասան Պիքոնսֆիլտ։

Ուրեմն երբ հայ մատենագրութեան մէջ հզօր դիրք մը կը գրաւէ վիպասանութիւնը, չենք կարող ողբեր ու կոծեր արձակել, թէ՝ հայ գրականութիւնը թեթեւութեան դրոշմովը կը մկրտուի։ Ընդհակառակն, պէտք է գոհ մնանք եւ ուշի ուշով հետամուտ լինինք այն ուղղութեան ում հետեւած է, կը հետեւի եւ պիտի հետեւի հայ վիպասանութիւնը։ Հայ վիպասանութիւնը կրնանք նկատել մինչեւ աստիճան մը իբր մի վիճակագրութիւն մեր արդի գաղափարներու, մեր արդի զգացմանց։

Քննելով այդ վիճակագրութիւնը, կը տեսնենք, թէ մեր զանազան կարգի գաղափարները համերաշխութիւն ունին իրենց մէջ եւ կը կազմէն ամբողջութիւն մը որ մեր ապագայ զարգացման երաշխաւորն է։ Հայ վիպասաններն ի հանդէս կ՚ածեն այդ համերաշխութիւնը, այդ ամբողջութիւնը։

Ֆրանսական վիպասանութեան քննադատք ուսումնասիրելով իրենց Ֆլոբերներու, Տոտէներու, Քլարիսներու գործերն, այն եզրակացութեան կը հանգին թէ՝ Ֆրանսայի արդի վիպական դպրոցը չընծայեր մի հեղինակ, որ կարող լինի իւր գործոց մէջ հանդիսանալ ներկայացուցիչ ֆրանսական ընկերութեան։ Արդի վիպական դպրոցը մասնաւոր դասերու զգացմանց թարգմանն է։ Մեղաւորը մատենագիրները չեն համարիր, այլ ֆրանսական ընկերութիւնը, որ իւր ազգային հիմնարկութիւններովն եւ գաղափարներովը չներկայացներ այն ամբողջութիւնը, որ միայն կարող է արտադրել Ֆիլտինկներ եւ Ռիքարտսըններ։ Անգլիայ իւր ազգային հիմնարկութիւնները կրօնական նոր դաւանութեամբ զօրացուցած կը ներկայացներ հոծ միութիւն մը երբ Ֆիլտինկ եւ Ռիքարտսըն կը գրէին իրենց վէպերը։ Անշուշտ հայ ազգի ներկայ դրութիւնը չէ կարելի համեմատել Անգլիոյ վիճակին հետ, սակայն կրնանք, պահպանելով ամէն համեմատութիւններ, գտնել բաղդատութեան կետերն։ Ծերենց, Մամուրեան, Պերճ Պռոշեանց, Տէր Սարգսենց, իրենց պարագլուխ ունենալով Րաֆֆին, կը ներկայացնեն հայ ազգի ոգին եւ ի նմա տիրապետող գաղափարներն։ Մեր վիպասաններն ո՛րքան ալ տարբեր դրութեանց հետեւին, ո՛րքան ալ իրենց նիւթ ընտրեն տարբեր ժամանակներու նկարագիրներ, բայց ամենուն մէջ տիրապետող ոգին միեւնոյնն է, որով այդ վիպասաններն ճշմարտապէս կը ներկայացնեն հայ ազգի ոգին։ Պատմական իմաստասիրութիւնը, որուն առաջ այնքան ընդարձակ հորիզոններ կրնայ պարզել մեր պատմութիւնը, բաւական լրջօրէն կրնայ խորհել այն երեւոյթին վրայ, զոր մենք կ՚ընծայենք։ Ազգ մը որուն մէջ ա՛յսքան զանազան կարգի բաժանումներ կը տիրեն, ազգ մը որ թեպետ այնքան ցիրուցան չէ, որքան սխալմամբ կը կարծուի լինել, բայց կը գտնուի ընդ հովանեաւ այնպիսի տէրութեանց, որք իրարմէ բոլորովին տարբեր քաղաքակրթութեան կը հպատակին, այդ ազգը թէ՛ իւր հողին վրայ եւ թէ՛ իւր գաղթականութեանց մէջ կը սնուցանէ գաղափարներու համերաշխութիւն։ Պ. Րաֆֆի այդ գաղափարներու ամենէն կենդանի ներկայացուցիչը հանդիսացաւ։ Ակնարկ մը տուր ի Ռուսիայ հայ գիտնականին գրադարանին, մտի՛ր հարուստին տունը, այցելէ աղքատին խրճիթը, գնա՛ զինուորին զօրանոցը, կամ վաճառականին խանութ, տե՛ս երիտասարդը, ծերը, աղջիկն ու մանչը, ամենօք հափշտակուած է Րաֆֆիով։ Ինչո՞ւ։ Վասնզի, ինչ որ ըսած են լոկ սրտի հետ խօսող մեծ վիպասանութեանց համար, նոյնը կրնանք ըսել ազգային վիպասանութեանց համար։ Այդ մեծ վիպասանութիւններն գիտեն անսխալ կերպով թէ մեր հոգւոյ ո՛ր թելերն պէտք է թրթռացնեն, իսկ ազգային վիպասանութիւնը կարող եղած է հաւասարապէս ներգործել մեր վրայ, իբրեւ մարդ եւ իբրեւ հայ։ Րաֆֆի լաւ քննած է մեր զգացմանց բազկերակը եւ գիտէ թէ ոեւէ ազգի համար յուսահատութիւնը մահու զանգակի ղօղանջն է։ Մահաբեր անհատից, մահաբեր է ազգերու համար «գերեզմանին այդ սեւ կաթը»։ Այդ յուսահատութիւնը յաւէտ մեր սրտերէ հեռի պահելու համար ազգին ամէն գեղեցիկ հոգիներն իրարու ձայն կուտային եւ Ազգային բանաստեղծը կը հրաւիրէ.

Գիտուն, թո՛ղ գիրքդ ժամ չէ կարդալու,
Գեղջուկ, դու էլ թո՛ղ եզներ ու գութան,
Տէրտէր, դու էլ դադարէ մեռել թաղելուց։