Արևելահայ լուսավորության ձևակերպած քաղաքական ծրագրերին հատուկ է հակաասիական ազատագրության օրակարգը։ Այս օրակարգի շրջանակում հայ քաղաքական գործչի պարտքն է եվրոպական լուսավորության արժեքները որդեգրել ու դրանց օգնությամբ ազատագրվել ամեն «ասիականից»։ Վերջին հասկացությունը մեր լուսավորիչների համար ունի ոչ միայն բացասական նշանակություն, այլև բացասական բովանդակություն։ «Ասիականն» այն է, ինչ չէ՛ եվրոպականը։ Եթե մեր լուսավորիչների համար վերջինը քրիստոնեական է, հոգևոր է, բանական է, ապա դրանց հակադրված «ասիականը» հղում է այն ամենին, ինչ կապված է մահմադականության (կամ հեթանոսության), մարմնականության ու զգայականության, նախապաշարումների ու սնահավատությունների հետ։

Ինչպես վառ երևում է, օրինակ, Խաչատուր Աբովյանի, Միքայել Նալբանդյանի կամ Րաֆֆու պարագայում, այս կտրուկ հակադրման մեջ հայ քաղաքական գործիչը հանձն է առնում ծայրագույն զոհողություններ մատուցելու պարտականությունը։ Նա դիրքավորում է իբրև նահատակ, ով իր կյանքը պատրաստ է տալ հանուն հակաասիական լուսավորական գաղափարների։ Ցավոք քաղաքակրթությունների այս սուր ու անգամ սխեմատիկ բաժանումը հաճախ զրկում է մեզ թե՛ եվրոպական ու արևմտաասիական քաղաքական միտքն ըստ արժանվույն գնահատելու հնարավորությունից, թե՛ միաժամանակ մեր մտածողության մեջ երկուսի ազդեցությունն ու դերը տեսնելու կարողությունից։

Իրականում, սկսած դեռ անտիկ ժամանակներից արևմտյան քաղաքական միտքը զարգացել է մասնավորապես արևմտաասիական քաղաքական մտքի հետ սերտ առնչության մեջ։ Վերջիններս հազարամյակների ընթացքում կիսել են խորքային նմանություններ և մեկը մյուսից փոխառել գաղափարներ ու մոտեցումներ։ Այս փոխադարձ կապերի վերանայմանն են նվիրվել վերջին տասնամյակներին արևմտյան ակադեմիական շրջանակներում լույս տեսած բազում հատորներ, որից մեկն է Սահմանահատումներ. դեպի համեմատական քաղաքական տեսություն ժողովածուն։ Հոդվածագիրներն այստեղ շոշափում են արևմտյան և արևելյան՝ ավանդաբար հակադրված քաղաքական պատկերացումների միջև պատմական ու գաղափարական կապերն ու վերանայում դրանց տարբերությունները։ Հետաքրքրական է ժողովածուի «Ավանդույթի խորհրդանշական և կիրառական արժեքը. մարտիրոսությունն իրանական քաղաքական մշակույթում» հոդվածը։ Մանուչեհր Դորաջի հեղինակած այս աշխատությունից ստորև ներկայացվող փոքրիկ հատվածն առիթ է տալիս վերանայելու քաղաքական մեր բևեռացված պատկերացումները։ Մի կողմից հոդվածն ինքնին լինելով արդյունք «արևմտյան-ասիական» հակադրությունը վերամտածելու նախաձեռնության՝ հարցականի տակ է դնում երկուսի միջև սուր բաժանումը։ Մյուս կողմից, այն հուշում է հնարավոր զուգահեռների մասին, որոնք կարելի է նշմարել նահատակության գաղափարի շուրջ կառուցված հակաասիական ազատագրության մեր ծրագրերի և նահատակությունը սրբացրած իրանական քաղաքական մշակույթի միջև։

Հրապարակվում է ըստ՝ Manochehr Dorraj, «Symbolic and Utilitarian Value of a Tradition: Martyrdom in the Iranian Political Culture», տե՛ս Fred Dallmayr (խմբ. ),  Border Crossings: Toward a Comparative Political Theory, (Lanham, Boulder, New York: Lexington Books, 1999), էջ 121-123։

 

Մարտիրոսությունն իրանական քաղաքական մշակույթում. հակիրճ ուրվագիծ

Նախաիսլամական Իրանի քաղաքական մշակույթի երկու նշանակալից թեմաներ ուղակիորեն ազդել են շիա իսլամում մարտիրոսության պաշտամունքի ձևավորման վրա։ Ի տարբերություն հին հույների, որոնք հավատում էին, որ մարդկային ոգու կատարելագործումը կախված է մարմնի զարգացումից և ուրեմն՝ քաջալերում էին մարզանքներն ու գեղարվեստը, հին պարսիկները գլխավորապես համարում էին, որ հոգևոր բարձրացումը (elevation) ձեռք է բերվում միայն ճգնավորական կյանքով։ Այս աշխարհայացքը մարմնավորող անհատը Մանին էր՝ նախաիսլամական իրանի երկու խոշոր մարգարեներից մեկը։ Մանիքեականությունը համադրում էր արևելյան գնոսիսը (gnosis) հինդուիստական ստոիցիզմի և քրիստոնեական անդրաշխարհիկության (unwordliness) հետ։ Ծոմապահությունը, ճգնավորական կենցաղավարությունը և ինքնաամորձատումն այն ծեսերն էին, որոնք կատարում էին Մանիի հետևորդները։^[1]Տե՛ս Naseh Nateq, Bahsi Dar Bareh-e Zendegani Mani Va Paym-e Ou [Մանիի կյանքի ու պատգամի քննարկում] (Teheran: Kavian Publisher, 1978), էջ 49-85։ Թեև մանիքեականությունն Իրանում երբեք չդարձավ համատարած, դրա մտավոր ազդեցությունը հստակ էր ու ուժգին։ Մանիքեականների համար հոգու կատարելագործումը հնարավոր էր միայն ինքնահրաժարման ու մարմնական հաճույքներից խուսափելու ճանապարհով։

Մարտիրոսության լայնատարած փառաբանմանը նպաստած երկրորդ նշանակալի տարրը` իրանական քաղաքական մշակույթում ողբերգության գերիշխումն էր…. Մի մշակույթում, որտեղ արվեստը, գրականությունը և ժողովրդական առասպելը խորապես տոգորված են ողբերգությամբ, մարտիրոսությունն ընկալվում է իբրև ողբերգության դրամատիկ արտահայտություն։ Հասարակական այսպիսի համատեքստում մարտիրոսությունը ոչ թե շեղում է, այլ ողբերգության մշակույթի մարմին առած դրսևորում։ Այն ողբերգական բախտ է։ Այս դինամիկ հարաբերության մեջ դիտված, մարտիրոսությունը լավագույնս ըմբռնվում է, երբ տեղակայվում է իրանական ժողովրդական առասպելաբանությունում ու գրականության մեջ կրկնվող ողբերգության թեմայի պատմական համատեքստում։

Իրանական ազգային մեծ էպոսը՝ Ֆիրդուսու Շահնամեն (Արքաների գիրքը) լի է հնչեղ ողբերգական թեմաներով ու պատմություններով. արդար և ուղղամիտ Ջամշիդի պատմությունը, որին վայրենաբար կոտորել է դաժան և կեղեքող Զահակը, Ֆերիդուն թագավորի ավագ եղբայրներ Սալմի և Թուրի ձեռքով գահաժառանգ արքայորդու՝ Իրաջի սպանության ողբերգությունը, և ամենամնայուն ողբերգությունը՝ Իրանի միապետության առասպելական պաշտպան, մեծ մարտիկ, քաջարի ու առաքինի Զալի որդու՝ հայր Ռոստամի ձեռքով Զոհրաբի սպանություը….      

Ֆիրդուսու Շահնամեում կրկնվող միտում է դրվագներն ավարտել ողբերգությամբ։ Մայքլ Հիլմանը նշում է գրական էպոսների համատեքստում Ֆիրդուսու Շահնամեի եզակիությունը.

Թեև գրական էպոսն ընդհանուր առմամբ ենթադրում կամ ներկայացնում է անցած-գնացած հերոսական դարաշրջանի հանդեպ կարոտաբաղձությունը (nostalgia), էպոսներն իրենք հաղորդում են հերոսական դարաշրջանում ժողովրդի կամ ազգի հաղթանակների առասպելը…։ Հույները հաղթում են տրոյացիներին Իլիականում։ Ոդիսևսը Ոդիսականում վերադառնում է տուն՝ Պենելոպեի մոտ։ Էնեականը տոնում է Հռոմի հիմնադրումը։ Մարդկության հույսերը Կորուսյալ դրախտի վերջին ուղերձն է։ Ապագան հույս է ներշնչում Ամերիկայի Ջոուդներին Ցասման ողկույզներում։ Բայց Ֆիրդուսին շարադրել է իր Շահնամեն իբրև աղետով եզրափակվող ազգային պատմություն։^[2]Michael C. Hillman, Iranian Culture: A Persianist View (Lanham and London: University Press of America, 1990), էջ 14, 15։

Այսպես, «անմահացնող պարտությամբ»,^[3]Hillman, Iranian Culture, էջ 15։ Շահնամեն դարերի ընթացքում զորեղ ազդեցություն է ունեցել իրանական հոգու վրա. նույնականացում՝ պարտության ու ողբերգության հետ։ 

Նմանատիպ ողբերգությունները կրկնվում են երկու շիա լեգենդների՝ իմամ Ալիի (առաջին շիա իմամի) և նրա մարտիրոս որդու՝ իմամ Հուսեյնի վախճանը պարուրող դրամայում։ Ալիին` Քուֆայի մզկիթում աղոթելիս սպանել է Իբն Մուլջանը, որ իր իսկ ճամբարի հերձվածող անդամ էր՝ խարիջի։ Հուսեյնին ու իր ընտանիքին անհավասար պատերազմում վայրենաբար կոտորել է ուխտադրույժ Շամիրը։ Նրանց մահվան հանգամանքները և վերջիններիս հանդեպ նրանց ստոիկական վերաբերմունքն ավելացնում են նրանց չարչարանքների դրաման և դրա պատմական ազդեցությունը….

Երբ անվանի բանաստեղծ Ալ-Ֆարազդաքը հորդորում էր իմամ Հուսեյնին չգնալ Քարբալա և անհավասար պայքարում մարտնչելով չվտանգել իր կյանքը, իմամ Հուսեյնը պատասխանում է.

Եթե աշխարհը համարենք թանկարժեք մի բան, միևնույն է Աստծո պարգևի կեցավայրը (այսինքն՝ դրախտը) առավել բարձր է ու ազնիվ։ Եվ եթե մարմինները ստեղծված են մահվան համար, ապա սրից մարդու մահն ըստ Աստծո առավել լավ ընտրություն է։ Եվ եթե աստվածային հրամանն է նախասահմանել նրա դրությունը, ապա առավել արժանավոր է մարդու համար չհետապնդել աշխարհիկ շահը։ Եվ եթե հարստությունը պետք է կուտակել՝ ի վերջո ետևում թողնելու համար, ինչու մարդ  կառչի նրանից, ինչը պետք է լքի։^[4]Mahmoud Ayoub, Redemption Suffering in Islam: A Study of Devotional Aspects of Ashura in Twelver Shi’ism (New York: Mouton, 1978), էջ 242.

Հասարակական անարդարության և կեղեքման դեմ պայքարում մարտիրոսությունը բոլոր նպատակներից ամանաազնիվն է համարվում։ Մահմեդականի անկեղծությունն ու հավատքին նվիրումը չափվում են կյանքը զոհաբերելու պատրաստակամությամբ։…. Դարձյալ իմամ Հուսեյնն այստեղ ընձեռում է հարացուցային օրինակ շիաների համար։ Երբ որոշ ընկերներ նրան խորհուրդ էին տալիս փոխզիջում փնտրել անարդար և սրբապիղծ Յազիդի հետ, նա պատասխանում է.

Ես կգնամ, քանզի ամոթ բան չկա երիտասարդի մահվան մեջ, եթե նա մտադիր է լինել ճշմարտախոս և մարտի բռնվել իբրև մահմեդական (Muslim)… Քանզի եթե ես ողջ մնամ, չեմ զղջա, եթե մահանամ՝ պարսավանքի չեմ արժանանա։ Բավարար նվաստացում է՝ ապրել և լինել բռնադատված։^[5]Ayoub, Redemption Suffering, էջ 108։