Դեյվիդ Հյումի ու Ժան-Ժակ Ռուսոյի հասարակական-քաղաքական կյանքի՝ ներքուստ կապված բայց և սկզբունքային հարցերում տրամագծորեն հակադիր ըմբռնումները մեր առաջ բացում են պետությունը հասկանալու արդի մտքի երկու ուղղություններ, որոնցից մեկն օգնում է առավել հստակ տեսնել ու գնահատել մյուսի ելակետերն ու սահմանները։ Երկու քաղաքական մտածողությունների հանդիպադրումն, ուրեմն, թույլ է տալիս արտաքին հայացք ձևավորել մասնավորապես ռուսոյական քաղաքականության ծիրում գտնվող մտածողության հանդեպ, ինչպիսին է լայն իմաստով նաև արդի հայ քաղաքական միտքը։
Այս հայացքն առավել հետևողական դարձնելու համար, կարևոր է մտքում ունենալ, որ երկու մտածողների քաղաքական տեսությունները մասն են եվրոպական Լուսավորական տարբեր՝ ֆրանսիական ու շոտլանդական ավանդույթնեիր ներսում ձևավորված առավել լայն փիլիսոփայական համակարգերի։ Ուրեմն Հյումի ու Ռուսոյի հասարակական-քաղաքկան ըմբռնումների հանդիպադրումը ենթադրում է նաև վերջիններիս փիլիսոփայական նախագծերի հանդիպադրում ու համեմատություն։ Այս առումով հետաքրքրական է Ռոբերտ Զարատսկիի ու Ջոն Սկոտի՝ Հյումի և Ռուսոյի հարաբերությանն ու դրա փիլիսոփայական նշանակությանը նվիրված Փիլիսոփաների վեճը գրքի ներածության ամփոփիչ հատվածը։ Կարևոր է այն, որ հեղինակները երկու փիլիսոփաների միջև խոսակցությունը տեսնում են իբրև բանականության արդի երկու քննադատությունների հանդիպում ու բախում, այսինքն «բանականության դարաշրջանի»՝ Լուսավորության ինքնաանդրադարձի դրսևորում։ Ու թեև այս հայացքը, ունի իր սահմանափակումները կապված այն հանգամանքի հետ, որ փիլիսոփայական առանցքային մոտեցումներին վերաբերող հարցերը շոշափվում են ոչ այնքան բուն փիլիսոփայական, որքան գաղափարների պատմության հարթության վրա, այն թույլ է տալիս ուրվագծել խնդրի առավել լայն համատեքստն ու դրա պատմա-մշակութային նշանակությունը։
Հրապարակվում է առաջին անգամ, թարգմանությունը՝ Աշոտ Գրիգորյանի։ Թարգմանությունն ըստ՝ Robert Zaratsky, John Scott, The Philosophers’ Quarrel (New Haven, London: Yale University, 2009), էջ 6-7։
Հյումն ու Ռուսոն իբրև բանականության քննադատներ
Լուսավորության առանցքային հավատո հանգանակի՝ բանականության հանդեպ իրենց վերաբերմունքով շատ հարցերում միմյանց այդքան հակադիր Հյումն ու Ռուսոն դարձան տարօրինակ կողակիցներ (bedfellows)։ Հանդարտությամբ ու կշռադատությամբ շոտլանդացին դերևում էր բանականության բանական լինելու վերաբերյալ մեր ամենախորը համոզմունքները. թեև մենք ձևացնում ենք, թե բանականությունն է ղեկավարում մեր կյանքը, փոխարենը, անխուսափելիորեն, իրավիճակի տերը սովորությունն ու կիրքն են, հայտարարում էր նա։ Անգամ «փիլիսոփայության տերությամբ» ղեկավարվող երջանիկ քչերի համար բանականության շրջանակը «շատ թույլ է ու սահմանափակ»։ Ի վերջո, բանականությունը «մեր կրքերի ստրուկն է». իրադրություն, որը Հյումը հարակարծորեն ողջունում էր, այլ ոչ թե ափսոսանք հայտնում այդ կապակցությամբ։ Ինչ վերաբերում է Ռուսոյին, բանականությունն անգամ արժանի չէր այս իջեցված կարգավիճակին։ Ոչ միայն կրքերից թույլ էր բանականությունն, այլև այն իրականում վատթարացնում էր բարոյական, հասարակական ու անհատական դրությունը։ Այն դեպքում որ Հյումն ընդունում էր, որ բանականությունը բավականաչափ զորեղ է իր սահմանները ճանաչելու համար, Ռուսոն բանականությունը նույնացնում էր այն հիվանդության հետ, որի դարմանն էր ինքը հավակնում լինել։
Երկու փիլիսոփաները խիստ տարբեր հետևություններ են հանել բանականության իրենց քննադատություններից. Հյումը մարտնչում էր հանուն գիտությունների և արհեստների առաջընթացի (թեև առավել համեստ ակնկալիքներով, քան իր ժամանակակիցները), մինչդեռ Ռուսոն հարցադրում էր առաջընթացը՝ տարակուսելով, թե արդյոք վերջինս բարոյական քայքայման ու հուսահատություն մեկ այլ անվանում չէ։ Երկուսն էլ, սակայն, եղել և մնում են բանականության մեր ամենակարևոր քննադատները։ Բանականությանն ուղղված իրենց մեղադրանքների հիմքերը բարդ են. նրանցից և ոչ մեկը …. իռացիոնալիստ չէր, առավել ևս՝ խորհրդապաշտ։ Հակառակը, բանականության նրանց քննադատությունները տրամաբանության ու հստակության (lucidity) տիպարներ են։ …. կրոնական մոլեռանդներն ու փիլիսոփայական հետադիմականները հալածել են թե՛ Հյումին, թե՛ Ռուսոյին իրենց կյանքի ընթացքում։ Ավելին երկուսն էլ զզվանք էին տածում քաղաքական դասերի կեղծավորությունների ու ամբարտավանությունների հանդեպ, ու նմանապես պարսավում այն, թե ինչպես են ագահությունն ու անարդարությունը ազնիվ զգացումների կերպարանք առնում։
Պակաս կարևոր չէ նաև այն, որ իրենց կյանք ապրելու և միմյանց հետ իրենց դժբախտ ընկերությունը վարելու եղանակները հարցեր են բարձրացնում գաղափարի ու կյանքի, մտածելու ու ապրելու վերաբերյալ ….
Թեև դիրքորոշումը, որ փիլիսոփայությունը կենսաձև է սովորաբար կապվում է հին ժամանակների (antiquity) հետ, այս տեսակետը «ողջ և առողջ» հարատևեց Լուսավորության ընթացքում։ 18-րդ դարի ընթացքում այս տեսակետն ինչ-որ իմաստով հարություն առավ, երբ տղամարդիկ և կանայք սկսեցին մեծ ակնկալիքներ ունենալ փիլիսոփաներից՝ հուսալով, որ վերջիններս իմաստ կտան մեր կյանքերին։ Այստեղ է մասամբ Հյումի և Ռուսոյի վիթխարի գրավչությունը։ Ժամանակակիցների վրա նրանց կյանքերի ու ոչ պարզապես նրանց մտքի թողած հմայքը ձգվում է դարերի միջով։ Մենք պատմականորեն կապված ենք և մտավոր առումով (intellectually) պարտական ենք երկուսին էլ, և գուցե շատ միամիտ չլինի հավատալ, որ նրանց գործերի ու կյանքերի ոչ միտումնավոր դասերը մեզ նույնքան սովորեցնելու բան ունեն որքան՝ միտումնավորները։