1920-ին Առաջին հանրապետության անկմամբ և խորհրդային կարգերի հաստատմամբ Հայաստանը բռնեց սոցիալիստական երկիր դառնալու ճանապարհը՝ միաժամանակ հանդես գալով իբրև համաշխարհային կոմունիզմի հաստատման տեղական հենակետ։ Փոփոխված քաղաքական այս իրադրության մեջ Խորհրդային Հայաստանի հիմնադիր ղեկավարների համար, ի թիվս այլ հարցերի, քաղաքական նոր իմաստ էր ձեռք բերում նաև ազգային հարցն ու անկախության գաղափարն առհասարակ։ Դրանք պարզելու հետաքրքրական օրինակ է  Խորհրդային Հայաստանի առաջին լուսժողկոմ, պատմաբան Աշոտ Հովհաննիսյանի՝ 1926-ին լույս տեսած «Անցյալի հարցերից» վերտառությամբ հոդվածը։

Ըստ Հովհաննիսյանի՝ ազգային հարցի շուրջ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարների քաղաքականությունը բխում էր «մարքսիստական-լենինյան կոնցեպցիայից», որը, կարևորելով ազգային-ազատագրական շարժումների և ժողովուրդների ազատ ինքնորոշման իրավունքը, այդուհանդերձ դրանք ենթարկեցնում էր համաշխարհային հեղափոխության ընդհանուր հեռանկարներին։ Այսպես, համաշխարհային իմպերիալիզմի ու դրա դեմ մղվող հեղափոխական պայքարի պայմաններում, ըստ Հովհաննիսյանի, ազգային հարցը Խորհրդային Հայաստանում ստանում էր նախևառաջ սոցիալ-դասակարգային բովանդակություն։ Ըստ Հովհաննիսյանի՝ «ազգային ազատագրական շարժումը չունի անփոփոխ սոցիալ-քաղաքական բովանդակություն, հետևաբար չունի նաև անփոփոխ պատմական-քաղաքական իմաստ ու արժեք»։ Դարադարձին համաշխարհային քաղաքականությունների բախման քաղաքական այս նույն ետնախորքից է, որ Հովհաննիսյանն ի վերջո պաշտպանում էր նաև Խորհրդային Հայաստանի՝ անկախ պետություն լինելու գաղափարը՝ այն հակադրելով եվրոպական իմպերիալիստական տերությունների քաղաքական միջամտությունից «կախված» Առաջին հանրապետության ազգային անկախությանը։

Վերահրատարակվում է ըստ՝ Աշոտ Հովհաննիսյան, «Անցյալի հարցերից», Խորհրդային Հայաստան, 8 ապրիլի 1926 թ.։ 

 

Անցյալի հարցերից 

 

«Իմ անհատական անկեղծ կարծիքն այն ե, վոր Հայաստանի ազատագրությունը տաճիկներից և ռուսներից կարող ե տեղի ունենալ միմիայն ռուսական ցարիզմի տապալման որը»: Ֆր. Ենգելսի՝ անդրանիկ հայ մարքսիստներից մեկին ուղղած այն նամակը, վորից քաղում ենք այս տողերը, հատկանշական ե յերկու տեսակետից: Մեծ սոցիալիստը համակիր վերաբերմունք ե արտահայտում «տաճկական բռնակալության Սցիլլայի և ռուսական բռնակալության Խարիբդայի արանքում» դեգերող հայ ժողովրդի ազգային–ազատագրության գաղափարին: Սակայն միաժամանակ նա շաղկապում ե Հայաստանի ազատագրությունը ցարիզմի տապալման, այսինքն՝ ռուսական հեղափոխության հեռանկարի հետ: Յեվ, յեթե հաշվի առնենք, վոր մարքսիզմի հիմնադիրները միջազգային պրոլետարական հեղափոխության նախադուռ եյին համարում ցարիզմի տապալումը, դժվար չե յեզրակացնել, վոր Ֆր. Ենգելսին պատկերանում եր հայերի ազգային–քաղաքական ազատագրությունը վորպես պրոլետարական հեղափոխության մասնավոր խնդիրներից մեկը, վորպես մի հարց, վորի լուծումը վերջին հաշվով պիտի կապվեր պրոլետարիատի դիկտատուրայի ընդհանուր պրոբլեմի հետ:

Ավելի քան յերեսուն տարի առաջ՝ 1894 թվականին շոշափած այս խնդիրը հայտնություն եր, վոր անարձագանք մնաց «հայոց հարցը» լուծելու մտահոգված հայ ազգայնական միջավայրում: Հայ ազգայնականները՝ լիբերալ՝ կղերական և աշխարհական «գործիչներից» սկսած մինչև հնչակ ու դաշնակ խմբավարները՝ ակնկալում եյին Հայաստանի ազատությունը բացառապես պաշտոնական Յեվրոպայից: Ազգի ազատագրման ուղիները նրանք կապում եյին չե թե մասսաների միջազգային–հեղափոխական պայքարի հետ, այլ միջազգային–հեղափոխության դեմ պայքարող դասակարգերի «հայանպաստ ձեռնատվության», հայ ժողովրդի ոգտին նրանց ձեռնարկելիք քաղաքական ռազմական միջամտության հույսերի հետ: Դրությունը չեր փոխվում՝ անգամ՝ յերբ ազգի ղեկավարները բաղխում եյին յեվրոպական սոցիալիստների դռները: Յեվրոպական սոցիալիստները և հատկապես Յեվրոպայի սոցիալիստական մամուլը միջոց եյին միայն բուրժուական Յեվրոպայի հասարակական կարծիքի և պետությունների արևելյան քաղաքականության վրա ազդելու համար: Ահա թե ինչու, արտահայտելով մասնավոր գրությամբ իր բարյացակամ վերաբերմունքը դեպի Հայաստանի ազատագրման գաղափարը, Ենգելսը խուսափեց հրապարակային յելույթից ի նպաստ հայ ժողովրդի, «վորի վերաբերմամբ — ինչպես գրում եր նա — ռուսաց ցարիզմն ազատագրողի դեր ե ուզում կատարել և վորի ազատագրության համար ասված ամեն մի համակրական խոսք ռուսաց ստրկական մամուլն աշխատում ե շահագործել հոգուտ նվաճողական ցարիզմի» («Ֆր. Ենգելսի նամակը», տես «Նորք», գիրք № 4, 1924, եջ 126):

Իմպերիալիստական Յեվրոպան — ահա այն հուսակայանը, վորի վրա մեծ ու պստիկ «գործիչները» գծագրում եյին մեզանում Հայաստանի ազատության հեռանկարը: Սակայն քաղաքական այս նկարչությունը պարապ մարդկանց զբաղմունք չեր Հայաստանի պատմական անցյալում, այլ արյունոտ փորձության աղբյուր նրա ժողովրդի համար: Իմպերիալիզմը վոչ միայն չերաշխավորեց Հայաստանի քաղաքական ազատագրությունը, այլև դարձավ նրա ավերածության ու ստրկացման դաժան գործիք: Յեվ հայ նացիոնալիստների քաղաքական ստրկամտությունը կապիտալիստական Յեվրոպայի հանդեպ կը վերջանար Հայաստանի ժողովուրդների ֆիզիքական լիակատար բնաջնջման արարով, յեթե վրա չհասներ ռուսական հեղափոխության այն որը, վորի մասին գուշակել եր գիտական սոցիալիզմի մեծ ուսուցիչը: Այդ որը լուսացավ 1917 թ. փետրվարի 28–ին (հ. տ.), սակայն պատմականորեն նա բոլորեց իր ընթացքը, թևակոխելով յերկու շրջան՝ 1917 թ. Հոկտեմբերի 25–ը (հ. տ.) և 1920 թ. Նոյեմբերի 29–ը (ն. տ.):

Ցարիզմի տապալումը և Հայաստանի ազգային քաղաքական ազատագրությունը միորյա ակտ չեր, այլ պատմական իրադարձ, վոր նախապատրաստվել եր ու կենսագործվեց պրոլետարիատի և իր կուսակցության տարիների ու տասնամյակների հեղափոխական համառ պայքարի և քաղաքացիական արյունոտ պատերազմների ընթացքում: Տասնամյակների անցյալ ունի ցարիզմի դեմ տարած պայքարը, մասնավորապես հայ կյանքում, պայքար, վոր տարել ե անմիջորեն հայ կոմունիստների ավագ սերունդը, իր դեմ ունենալով վոչ միայն ռեժիմի ստեղծած բոլոր արգելքները, այլև հայ բուրժուազիայի և քաղքենիության ստրուկ մտայնությունը նույն այդ ռեժիմի հանդեպ: Պայքարի այդ գնով ե, վոր Հայաստանի ժողովրդական մասսաները հասունություն նվաճեցին, վոչ միայն Փետրվարի 28–ի, այլև Հոկտեմբերի 25–ի և Նոյեմբերի 29–ի համար: Այսոր, յերբ գրի յենք առնում այս տողերը, ավելի քան հինգ տարի յե անցել Հայաստանի Հոկտեմբերից, 1920 թ. Նոյեմբերի 29–ից: Հայաստանի բանվորներն ու գյուղացիները հնարավորություն են ունեցել արդեն կատարելու հեղափոխական հաղթանակների հնգամյա հաշվառքը: Բայց կարողացե՞լ են նրանք, արդյոք, պատմական նժարի վրա դնել իրենց յերեկն ու այսորը: Այդպիսի աշխատանք կատարելու համար նրանք ունեն ամենակարևորը՝ պատմության կուտակված նյութը, սերունդների ու դասակարգերի դարավոր փորձը: Բայց թևակոխելով պատմական նոր դարաշրջանը, տակավին ժամանակ չեն գտել նրանք հետադարձ հայացքով զննելու անցյալը, չափելու կտրած ուղիները և դրանով իսկ՝ վորոշելու մեր որերի տեղը դարերի ու տասնամյակների լայն ճանապարհի վրա:

Վո՞րն ե այսորվա մեր գործի հարակցությունն անցյալի հետ,  վո՞րտեղից ե սկսվում և ինչպե՞ս ե ընթանում յերեկը հաղթահարող մեր այսորը: Պարզաբանել սիստեմորեն այդ խնդիրը՝ կը նշանակեր վոչ միայն տուրք հատկացնել անցյալին, այլև՝ ծառանալ նրա դեմ, վեր հանել այն ուղիները, վոր պատմական շարահարություն են հաստատում մեր և նախորդ սերունդների կատարած դրական աշխատանքի միջև ու միաժամանակ՝ մեխել մեր գիտակցության մեջ այն խոտոր ուղիները, վոր ճակատագրական սայթաքումների ասպարեզ են դարձել մասսաների համար և վորոնցից խուսափելու յեն նրանք, վոտք դնելով գալիքի կառուցման մեծ ճանապարհի վրա:

 

***

Անցյալի հեղափոխական մարքսիստական ուսումնասիրությունն ու վերագնահատությունն անհրաժեշտ ե այսպիսով պայքարի այսորվա մեր դիրքերը ճշտելու տեսակետից: Սակայն միաժամանակ անհրաժեշտ ե այդ մեզ թշնամի և ընթացակից հասարակական տարրերի դիրքն ու վարքագիծն արժեքավորելու համար: Չենք խոսում տակավին մեր այն հակառակորդների մասին, վորոնք այսոր իսկ կանգնած են յերկու վոտքով ազգային–ազատագրական շարժման հին, բուրժուական–իմպերիալիստական ուղեգծի վրա: Հրաժարվելով անգամ փետրվարյան հեղափոխության պլատֆորմից՝ Դաշնակցության «արտաքին քաղաքականությունը» այսոր իսկ պտտում ե ցարական դինաստիայի վերապրող ներկայացուցչի հետ «համաձայնության յեզր» գտնելու մտահոգության շուրջը: Յեվ չենք զարմանա բնավ, յեթե որերից մեկում «հայոց հարցի» լուծումը նորից «պաշտոնական ձևակերպություն» ստանա 1915–16 թ.թ. տխուր դերակատարների ձեռքով… Չենք խոսում նաև այն «բարեկամների» մասին, վորոնք այսորվա մեր կապը Խորհրդային Ռուսաստանի հետ հայ ժողովրդի «դարավոր ռուսասիրության» կամ «հայոց հարցի» ռուսական «որիենտացիայի» հաղթանակ են համարում. այդ «բարեկամները» արհամարհում են դրանով ժամանակի բոլոր տակնուվրայումները, անգիտանում իմաստը պրոլետարական հեղափոխության, վոր տապալել ե ազգայնական–իմպերիալիստական հին հասկացողությունները՝ մանդատների և պրոտեկտորատների սիստեմը, մտցնելով ժողովուրդների փոխհարաբերության մեջ սոցիալ–պատմական նոր բովանդակություն:

Նման համառությունը, նման անգիտացումը մեր բացահայտ ու ծպտյալ հակառակորդների կողմից բնական ե միանգամայն և հասկանալի: Սակայն չենք կարող հաշտվել այն յերևույթի հետ, յերբ հեղափոխությունն ընձեռող կամ հեղափոխությանը սատարող լայն շրջաններում իսկ պայծառորեն չի պատկերանում տակավին ազգային խնդրի մարքսիստական լենինյան կոնցեպցիան: Անգիտացվում ե հաճախ ազգային շարժման պայմանականությունը, այն արժեքը, վոր ստանում ե մեզ համար ազգային շարժումը, նայած նրան, թե վո՞ր դասակարգերն են վարում և ի՞նչպես՝ շարժման ղեկը, ի՞նչ կոնկրետ բովանդակություն են մտցնում նրանք ազատագրվող ազգության սոցիալական ներքին կացության և քաղաքական արտաքին վարքագծի մեջ:

Վո՞րն ե ղեկավարող մեր տեսակետն այս խնդրում: Այն, վոր ազգային ազատագրական շարժումը չունի անփոփոխ սոցիալ քաղաքական բովանդակություն, հետևաբար չունի նաև անփոփոխ պատմական–քաղաքական իմաստ ու արժեք: Յեթե ճիշտ ե, մասնավորապես, վոր մեր դարաշրջանում Հայաստանի ազատագրության խնդիրը կարող ե լուծում ստանալ շաղկապվելով պրոլետարիատի ընդհանուր պայքարի հետ, յեթե ճիշտ ե այն, վոր պրոլետարիատի կուսակցությունն ե միայն, վոր կարող ե անկեղծ պարտավորություններ ստանձնել ազգային–հեղափոխական շարժման հանդեպ և միաժամանակ, յեթե ճիշտ ե, վոր պրոլետարիատի վերջնական հաղթանակն ե միայն, վոր կարող ե ամուր յերաշխիք դառնալ ամեն տեսակի, հետևաբար նաև ազգային ճնշումների ու շահագործության լիակատար վերացման, ճիշտ ե և այն, վոր ազգային շարժումը կարող ե դրական արժեք ունենալ մեզ համար այնքան միայն, վորչափ այն զոդվում ե պրոլետարական ընդհանուր պայքարի հետ և վորչափ նպաստում ե այն հեղափոխության ընդհանուր հաղթանակին: Սա բղխում ե ազգային հարցի մեր ընդհանուր մարքսիստական ըմբռնումներից: 1848–49 թվականներին Մարքսը և Ենգելսը կողմնակից եյին գերմանացիների, լեհերի և մաջարների ազգային շարժման և ընդհակառակը՝ նրանք կատաղի կռիվ եյին մղում չեխերի և հարավային սլավոնների ազգային շարժման դեմ. վերջիններիս նրանք համարում եյին ցարիզմի հենակետներ Յեվրոպայում, «ռուսական ֆորպոստ», «ռեակցիոն ժողովուրդներ» և այլն, մինչդեռ միաժամանակ նրանք վորակում եյին առաջիններին «հեղափոխական ժողովուրդ» բառերով, վեր հանում նրանց պայքարը միահեծանության և առաջին հերթին՝ «միջազգային ժանդարմի» — ցարիզմի դեմ: Խնդրին պետք ե մոտենալ այսպիսով կոնկրետ, յելակետ ունենալով միշտ ընդհանուր շարժման շահն ու հեռանկարը:

Նույն այս մերձեցումն ե, վոր յերևան ե գալիս նաև ազգային հարցի լենինյան ուսմունքի մեջ: Յեթե, գրում եր Լենինը տակավին 1918 թ., գալիք սոցիալիստական հեղափոխության դարաշրջանում մի քանի ժողովուրդներ սկսեն հեղափոխությունը, իսկ մյուսները գլխավորեն բուրժուական ռեակցիան, մենք կողմնակից պիտի լինենք խորտակելու այդ ժողովուրդների յելույթը, «ինչպիսի մանր–ազգային շարժումներ ել առաջ չը քաշվեն այստեղ»: «Դեմոկրատիայի առանձին պահանջները, դրանց թվում նաև ինքնորոշումը, աբսոլյուտ չե, այլ համաշխարհային ընդհանուր–դեմոկրատական (ներկայիս՝ ընդհանուր–սոցիալիստական) շարժման մի մասնիկը: Հնարավոր ե, վոր առանձին կոնկրետ դեպքերում մասնիկը հակասում ե ընդհանուրին, այդ դեպքում պետք է մերժել այն» (Ленин, Собрание сочинений, том XIX, Москва, 1921, եջ 199 և հետ.): Այդ ե պատճառը, վոր մենք կռվում եյինք և շարունակում ենք կռվել «ազատ և անկախ Հայաստանի» դաշնակցական մտայնության դեմ, մտայնություն, վոր դաշնակների հետ մեկտեղ, ծպտյալ թե բացահայտ, դավանում են այսոր ևս բոլոր սեռի և տեսակի հայ նացիոնալիստները: Վորովհետև դաշնակցական «ազատ և անկախ Հայաստանը» նշանակում եր փաստորեն «ազատ» պայքար պրոլետարական հեղափոխության դեմ և «անկախ» գոյություն հայ բուրժուազիայի ազգային տիրապետության համար: Յեվ այդ ե միաժամանակ պատճառը, վոր կոմունիստական կուսակցությունը հռչակեց Խորհրդային Հայաստանի անկախ և ազատ գոյության գաղափարը, վորչափ դա նշանակում եր անկախություն՝ համաշխարհային իմպերիալիզմից, ազատություն՝ ոտար թե «հարազատ» բուրժուազիայի շահատակություններից: Մի դեպքում Հայաստանի ազատությունն ու անկախությունը նշանակում ե փաստորեն մասսաների անկախության ազատ վաճառք իմպերիալիստական բուրժուազիայի քաղաքական շուկաներում, մյուս տեղ այս նշանակում եր մասսաների ազատակամ միություն պրոլետարական հեղափոխության ընդհանուր գծով՝ կապիտալիստական բուրժուազիայից անկախություն նվաճելու և վերջին հաշվով՝ այդ իսկ բուրժուազիան խորտակելու համար:

Հասարակական ամեն մի հոսանք, վոր ընձեռում ե կամ խրախուսում ազգային–քաղաքական շինարարության բնագավառում մեր ծավալած այսորվա կոնկրետ աշխատանքը, բայց անգիտանում ե այդ աշխատանքի սոցիալ-քաղաքական բովանդակությունը և ընդհանուր հեղափոխական հեռանկարները, յերևան ե բերում միայն մտքի տկարություն հասարակական յերևույթների ըմբռնման մեջ ու ազգային սահմանափակություն քաղաքական ընդհանուր կացությունը հասկանալու խնդրում: Յերկու դեպքում ել հասարակական այդ հոսանքը նախապատրաստվում ե հոգեբանորեն նահանջի ուղին բռնելու ամեն անգամ, յերբ հերթական ճգնաժամը հարկադրի մեզ սրելու պայքարի մեր մեթոդները կամ ընդարձակելու կռվի մեր շրջանը՝ հեղափոխության ներքին կամ արտաքին ճակատներում: