1878 թվականին ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտին կնքված Բեռլինի դաշնագրի 61-րդ հոդվածը եվրոպական տերությունների հսկողության ներքո բարեփոխումներ էր նախատեսում Արևմտահայ գավառներում: Միջազգային քաղաքական այս օրակարգը հայ մտավորական շրջանակներում նոր խմորումների տեղիք էր տալիս, որի համատեքստում էլ բյուրեղանում էին հայության ազատագրական բաղձանքների շրջանակն ու դրանք գործնականորեն կյանքի կոչելու հնարավորությունները: Ներկայացվող երկու նյութերը թեև պատմականորեն ծնունդ են առել երկու տարբեր ժամանակներում, բայց շոշափում են ազգային հարցը լուծելու գրեթե նույն ուղին:  

Առաջին տեքստը 19-րդ դարակեսի գրական-հասարակական գործիչ Րաֆֆու «Ի՞նչ կապ կա մեր և Տաճկաստանի հայերի մեջ» հոդվածն է, որը հեղինակը գրել է 1878 թվականին Ագուլիսում` Հայկական հարցի լուծման նոր հանգրվանում ծնունդ առած հուսավառության ու հուսախաբության մթնոլորտում: Արևելյան հարցի շրջանակներում հայության արևմտյան հատվածում իրականացվելիք բերեփոխումների միջազգային օրակարգը գրողի հոգում արձագանքել էր որպես ազգային կյանքն ինքնուրույնաբար վերափոխելու նոր, ինչպես ինքն է ձևակերպում, ինքնաքննությամբ սեփական թերացումները գիտակցելու և ըստ այդմ` իրենց նպատակին հասնելու «ուղիղ և հաստատ» ճանապարհ բռնելու հնարավորություն: 

Այս համատեքստում, շարունակելով 19-րդ դարում հայոց մեջ ձևավորված կրթական լուսավորության ավանդույթը, Րաֆֆին այն միտքն է առաջ քաշում, որ ժամանակի առաջընթաց զարգացումն ապահովող արևելահայ մամուլն ու գրականությունը, ընդլայնելով իրենց հասարակական դերակատարության շրջանակը, կարող են կամուրջ դառնալ հայության երկու` ռուսահայ ու թրքահայ հատվածների միջև: Րաֆֆու պատկերացմամբ արևելահայ մամուլի էջերում թրքահայության կյանքի լայն լուսաբանումը նախ կօգներ թրքահայ «եղբայրներին» ճանաչել իրենց կյանքը, ինչն իր հերթին կօգներ նրանց դուրս գալ իրենց կյանքի անձուկ շրջանակից` բռնելով հասարակական զարգացման այն ուղին, որով ընթանում էր ռուսահայությունը` մամուլի ու գրականության` հասարակականորեն առավել ներգործուն դերակատարության ուղեգիծը որդեգրելով: Հայության երկու հատվածների միջև հաղորդակցական այսպիսի կապ հաստատելով էր Րաֆֆին հնարավոր համարում բաժան-բաժան եղած հայության երկու հատվածների միջև նոր` կրոնականից տարբեր «եղբայրության» զգացումներ սերմանելն ու «ազգայնության գաղափարը կրթության միջոցով» «ամեն մի անջատված մասերի մեջ» ընդհանրացնելը: 

Այս համատեքստում Րաֆֆին վիճարկում է նաև տարածված այն մտայնությունը, թե Եվրոպայից հայության կյանք թափանցած կրոնական տարբեր դավանանքները կարող են քայքայել ազգային ամբողջությունը: Կրոնական դավանանքների ազատ տարածումը գավառներում ապրող ժողովրդի աղքատությամբ ու այն հազարումի ձևերով փարատելու անհույս ջանքերով բացատրելով` գրողն այն համոզմունքն է հայտնում, որ «երբ ժողովրդի տնտեսական դրությունը կբարեկարգվի, երբ նրա կյանքը ապահովվի, և նա իր գլխի և ապրանքի տերը կլինի, …. կրոնափոխությունն ինքն իրան կարգելվի և կդադարի»:

Այսպես, Րաֆֆին ժողովրդական կյանքի բարեփոխումը մի կողմից` տնտեսական պայմանների փոփոխության, մյուս կողմից` մշակութային փոխանակության անկյան տակ է դիտում, որտեղ ինքնաքննությամբ սեփական կյանքը ճանաչելու լուսավորական և իր կյանքն ինքնօրեն վարելու մոտեցումներն ագուցվում են ազատագրության գաղափարի մեջ: Ինքնաճանաչությամբ թե՛ ներքին կապանքներից, թե՛ արտաքին կախվածություններից ազատվելն է, որ Րաֆֆին «ուղիղ և հաստատ» ճանապարհ է համարում միջազգային նոր օրակարգի պայմաններում, որին, ըստ նրա, պետք էր ջանասիրաբար լծվել` նախապատրաստելով նաև ժողովրդին:   

Երկրորդը տեքստը Նիկոլ Աղբալյանի «Րաֆֆի» հոդվածն է, որը մտավորական քաղաքական գործիչը գրել է 1913 թվականին Թիֆլիսում` Րաֆֆու մահվան 25-ամյակի ոգեկոչման օրերին: Հետահայաց գնահատելով Րաֆֆու գործունեությունն ազգային ազատագրական պայքարի արդեն քաղաքական հանգրվանում` Աղբալյանը գրողին հայության արդի կյանքի սրատես առաջնորդներից մեկն է համարում, իսկ նրա գաղափարներով հարթված ուղին համարում անշրջելի իրողություն: 

Նկատելով, որ Րաֆֆու առաջ քաշած գաղափարներն արդեն ժողովրդի սեփականությունն են, Աղբալյանը դրանց լայն ժողովրդականությունը բացատրում է հեղինակի տաղանդով: Ըստ նրա, «մեծ տաղանդներն են ընդունակ ըմբռնելու ժամանակի ոգին և միտումները և կաղապարելու իրենց ժողովրդի կամքի, մտքի և զգացումի բնազդական վերելքը»: Րաֆֆուն այսպես նայելով` Աղբալյանը բացում է Րաֆֆու գրականության այն ներուժը, որն այնքան մեծ դեր էր խաղացել և շարունակում էր խաղալ ազգային ազատագրության գործի ծավալման մեջ: Ըստ այդմ` ազատագրական ձգտումները ձևակերպելու ճանապարհով էր Րաֆֆին իջել ժողովրդական կյանք, և «խլելով հայությանը ավանդական աշխարհայացքի ճիրաններից և մղելով դեպի քննադատական վերաբերում մեր ազգային արժեքների հանդեպ», «արթնացրել նրա մեջ ազգային գիտակցություն»: Այստեղից դիտված` Րաֆֆու գրականությունն ազատագրել և շարունակում էր ազատագրել ժողովրդական խավերի նախապաշարված գիտակցությունը` միևնույն ժամանակ մղելով նրան իր տեղը նվաճելու նոր ժամանակներում: 

Արժանին մատուցելով Րաֆֆու լուսավորական գործունեությանը` Աղբալյանը միևնույն ժամանակ ի հայտ է բերում գրողի գրական գործունեության հեղափոխական երեսը: Գործնական կյանք իջած գրողի գաղափարները հեղափոխել էին ազգային կյանքը և համոզել հայությանը լծվել ազգային ազատագրության գործին: Այս համատեքստում նա թեև ինքնին ակնհայտ, կատարված փաստ է համարում «ազգայնության» գաղափարը կյանքի կոչելու Րաֆֆու ձեռնարկումները, միևնույն ժամանակ անավարտ է համարում «քաղաքակիրթ ու խաղաղ աշխարհ» ունենալու նրա «հայրենասիրական» իդեալը: Ըստ նրա, քանի դեռ «թրքահայ դատը շարունակում է մնալ անվճիռ և Հայաստանի ապագան՝ անստույգ», Րաֆֆին իր գաղափարներով կշարունակի կենդանի մնալ հայոց կյանքում: Րաֆֆու մտավորական գործունեության Աղբալյանի գնահատման մեջ ագուցվում են գրողի լուսավորական գործունեությունն ու դրա գործնական քաղաքական հետևանքները` միևնույն ժամանակ ի հայտ բերելով ազգային հեղափոխության Րաֆֆու իդեալի ներքին բարդությունները: 

Թե՛ Րաֆֆին, թե՛ Աղբալյանը թեև չեն տարամիտում հայությունն արդի ազգ տեսնելու իրենց որդեգրած մոտեցումներում, բայց առաջինը գրական գործունեության, իսկ երկրորդը գրականությամբ ձևակերպված գաղափարները գործնականորեն կյանքի կոչելու քաղաքական մակարդակներում շոշափում են ազատագրության ճանապարհով ինքնուրույն քաղաքական կյանք ունենալու 19-րդ դարում ձևավորված պատկերացումների սահմանները: Թեև երկուսն էլ ուժ են առնում ազատագրության լուսավորական իդեալներից և իրենց փայփայած ինքնուրույն ազգային կյանք ունենալու ձգտումը տեսնում որպես ընթացքի մեջ գտնվող ծրագիր, Րաֆֆու պարագայում այն առավելապես երևում է ապագայում իրագործվելիք հույսի տեսակետից, մինչդեռ Աղբալյանի դեպքում ապագայի նույն այդ հույսն արդեն կնքված է դրա իրագործման ճանապարհին տեղի ունեցած անհաջողությունների կնիքով։ 

Րաֆֆու հոդվածն առաջին անգամ հրատարակվել է Մշակ հանդեսում 1879 թվականի 122-123, 125-126 համարներում: Հրապարակվում է հատվածաբար: Աղբալյանի հոդվածը հրատարակվել է 1913 թվականին Հորիզոն թերթում: Հրապարակվում է ըստ` Նիկոլ Աղբալյան, Ընտրանի (Երևան: ԵՊՀ, 2005), էջ 51-53:

Ի՞նչ կապ կայ մեր և Տաճկաստանի հայերի մէջ

Ա

Մինչև վերջին ռուս-թիւրքական պատերազմը, եթէ պատահում էր մեր կողմերում մի տաճկաստանցի հայ ֆէսը գլխին, իսկոյն «հօսոս» անունը կպցնում էինք ճակատին և երեսներս շուռ տալիս: Մեր կողմերում մշեցի և վանեցի հայ մշակներին մեր երեխաներն անգամ «կռօ» էին կոչում, և շատերը մեզանից հաւատացած էին, թէ «կռօն» հայ չէ, այլ քրդերի մի որևէ ցեղին է պատկանում:

Տաճկաստանցին նոյն սխալ և մութը կարծիքներ ուներ մեր մասին: Եթէ մեզանից մէկը հանդիպում էր Կ. Պօլսի կամ այլ քաղաքների փողոցներում, տաճկաստանցին մի կասկածաւոր հայացք էր գցում մեր երեսին, և «անոնցմէ է»… ասելով, ցոյց էր տալիս իր ընկերին: Մեզ համարում էին հայութիւնից օտարացած, մենք միմեանց չէինք ճանաչում, նրանք ատելի էին մեզ, իսկ մենք – նրանց:

Մեր մէջ բոլոր հարաբերութիւնները կտրված էին: Վաճառականութիւնը չէր մօտեցնում մեզ, վաճառականութիւնը, որ կարող էր մեր մէջ հաղորդակցութեան կապ լինել, այն ևս չը կար: Տաճկաստանցի հայը գործ ուներ եւրօպացիների հետ, իսկ մեր վաճառականը՝ Մօսկվայի և Նիժնայի հետ: Մի քանի ծխախոտ ծախողներ վերջին ժամանակներում միայն սկսեցին յայտնվել Թիֆլիսում:

Մնում էր երկու բան, որ կարող էին մեզ ծանօթացնել միմեանց հետ, այն է՝ գրականութիւնը և լրագրութիւնը:

Բայց մի՞թէ մենք ունենք գրականութիւն: Մենք ունենք, արդարև, հին, կլասիկական հարուստ գրականութիւն, բայց նոր ոչինչ չունենք: Եղիշէն կարդալով կարող ենք տեղեկութիւն ստանալ, թէ որպէս էր տանջվում հինգերորդ դարու հայը պարսիկներից, իսկ այժմյան Թիւրքիայի հայի վիճակի մասին նա մեզ տեղեկութիւն չի տա:

Մի ազգի կամ մի ժողովրդի հետ կարելի է ծանօթանալ իր գրականութիւնից, մինչև անգամ նրան չը տեսնելով, բայց այն ժամանակ միայն, երբ գրականութիւնը կը լիներ կատարեալ արտահայտութիւն նոյն ազգի կեանքի և մտաւոր զօրութեան,– երբ գրականութեան մէջ կը յայտնվէր նա իր տնտեսական, արհեստագործական և ընկերական կեանքով, իր մտածութիւններով և ձգտումներով, մի խօսքով, իր կեցութեան բոլոր բազմատեսակ կողմերով: Այսպիսի գրականութենից թէ մենք և թէ մեր տաճկաստանցի եղբայրներն զուրկ են:

Ի՞նչ գործ էր կատարում լրագրութիւնը:

Մեր լրագրութիւնը «Մշակի» գոյութիւն ստանալուց առաջ ամենևին չէր զբաղվում տաճկաստանցիներով. նա չէր զբաղվում և մեր տեղական հարցերով կամ մեր կեանքով: Իսկ Տաճկաստանի հայոց լրագրութիւնը հենց այսօր նոյն ողորմելի վիճակի մէջն է, ինչ որ էր մեր լրագրութիւնը տասը տարի առաջ:

Ես համոզված եմ, եթէ մէկը այժմ վեր առնի «Մշակի» և «Մեղուի» (նորի) բոլոր համարները և ուշադրութեամբ ուսումնասիրէ, կը ստանայ, եթէ ոչ բոլորովին կատարեալ, բայց բաւականին պարզ գաղափար Ռուսաստանի հայոց կեանքի մասին,– կը տեղեկանայ նրանց տնտեսական վիճակը և թէ ուսումը, կրթութիւնը ո՛ր աստիճան առաջ է գնացել, կամ ի՞նչ դեր են խաղում նրանք արհեստի և վաճառականութեան մէջ, և մասնաւոր վիճակագրական տեղեկութիւններ կունենայ, թէ որքան թւով  որտեղ են բնակվում և այլն: Իսկ Կ. Պօլսի լրագրութիւնը չէր կարող մեզ այս տեղեկութիւններից և ոչ մէկը տալ, որովհետև նա տեղական հարցերով չէր զբաղվում: Կ. Պօլսի լրագրութիւնը զբաղված էր Եւրօպայի և պատրիարքարանի ինտրիգաներով, բայց Բօսֆօրի միւս կողմը, Փոքր-Ասիայում նա ոչինչ չէր տեսնում,– Հայաստանի հայ բնակչի վիճակը և նրանց յարաբերութիւններն իրանց օտարազգի դրացիների հետ չէին հետաքրքրում Կ. Պօլսի լրագրութեանը, շատ-շատ նա կտպէր մի գաւառական սկանդալ և աւելի ոչինչ:

Կ. Պօլսի լրագրութիւնը չէր ուսումնասիրում մինչև անգամ իր ոտքի տակի հողը – Կ. Պօլիսը: Մենք ամենևին չգիտենք, թէ մոտ երեք հարիւր հազար հայ բնակիչներ Թիւրքիայի մայրաքաղաքում ի՞նչ գործով են զբաղված. մի քանի հատուկտօր, ծուռ ու սխալ տեղեկութիւններ հասել են մեզ նրանց մասին օտարազգի լրագրութիւնից, իսկ բուն Կ. Պօլսի լրագրութիւնը նրանց մասին միշտ լուռ է եղել:

Բայց Կ. Պօլսում հրատարակվել է միշտ, 10-ից սկսեալ մինչև 15 կամ աւելի, զանազան տեսակ պարբերական թերթեր, և չը նայելով նրանց բովանդակութեան աղքատութեանը, լրագրութեան փոխանակութիւնը ևս չէ եղել մեր և նրանց մէջ: Ուրեմն լրագրութիւնը ևս չէր կարող մեզ կատարելապէս ծանօթացնել միմեանց հետ:– Մեզ մօտեցնելու և միմեանց հետ ծանօթացնելու կարևորութիւնը զգալով «Մշակը», սկսեալ իր հրատարակութեան օրից, և մանաւանդ վերջին տարիներում սկսեց խիստ յաճախ խօսել տաճկաստանցոց վրա, և ես համոզված եմ, որ պօլսեցիք կարդալով «Մշակը», աւելի ճիշդ տեղեկութիւններ կարող էին քաղել Փոքր-Ասիայի հայոց դրութեան մասին, քան թէ իրանց բոլոր լրագրութիւնն ամբողջութեամբ վեր առած:

Եւ այսպէս, Տաճկաստանի հայոց դրութիւնը մեզ այնքան էր յայտնի, որքան Միջին-Ափրիկայի վայրենիների դրութիւնը, և նոյնիսկ պօլսեցիք մեզանից աւելի չը գիտէին նրանց մասին: Այս կարծիքը ուղիղ է, և որի ապացոյցն է այն, որ հայոց պատգամաւորներից մէկը արդէն գտնվում էր Լօնդօնում, իսկ միւսը՝ Ս. Պետերբուրգում, երբ Կ. Պօլսում դեռ նոր մտածեցին, թէ Հայաստանի մասին պէտք է ճիշդ և մանրամասն տեղեկութիւններ ունենալ, և դեռ նոր վարդապետներ վազեցրին դէպի Հայաստան, որ գնան, տեսնեն, թէ որտե՞ղ են բնակվում հայերը, ո՞րքան է նրանց թիւը և ի՞նչ յարաբերութեան մէջ են օտարների հետ: Այն ժամանակ միայն մտածեցին Հայաստանի համար քարտէզ պատրաստել: Բայց Կ. Պօլսում պատրիարքարան կար, Ազգային ժողով կար, այնտեղ էր հայոց ինտելիգենցիան,– այս բոլորը պէտք է գիտենային և պատրաստէին առաջուց, շատ և շատ առաջուց, և որի մէջ գլխաւոր գործիչ պէտք է լինէր լրագրութիւնը, և առհասարակ գրականութիւնը:

Ուրիշ օրինակ անյարմար կը լինէր բերել, քան թէ այն, որ Բեռլինի աւագաժողովի ժամանակ Կ. Պօլսի հայոց դրութիւնը նմանում էր մի վաճառականի, որ կամենում է սկսել մի մեծ առևտրական սպեկուլացիա, առանց նախապէս գիտենալու իր դրամական վիճակը. նա հասկանում է, որ կասսան դարտակ է, այն ժամանակ միայն, երբ գործը արդէն սկսել էր: Այսպիսի հանգամանքում անյաջողութիւնն ինքն ըստ ինքեան հասկանալի է:

Բայց անյաջողութիւնը, մանայանդ մի մեծ յեղաշրջումից հետո ժողովուրդների կեանքում, ինչպէս և պարտութիւնը ձախորդ պատերազմից հետո, ունեն իրանց օգուտները, այն կողմից, որ նոյն ժողովուրդներին հասկացնել են տալիս իրանց թերութիւնները, սխալները և առհասարակ նրանց անընդունակութիւնները, որոնք պատճառ եղան անյաջողութեան: Եւ այդ գիտակցութիւնը բաւական էր ապագայում նրանց առաջնորդելու համար դէպի ուղիղ և հաստատ ճանապարհը, որ հասցնում է նպատակին: Եթէ կայ Տաճկաստանի հայոց անյաջող ձեռնարկութեան մէջ մի օգտաւետ կետ,– այդ է: Իսկ արդեօք կարո՞ղ են տաճկաստանցիք օգուտ քաղել դրանից,– ահա մի հարց, որ պետք է պարզել:

Այդ հարցը այնքան բաղադրեալ է, որ դժուար է միանգամով բացատրել. մենք կը հետազօտենք նրա գլխավոր գծերը միայն: Արդարև, ամէն մի անյաջող ձեռնարկութիւն ժողովուրդների կեանքի մէջ ունի իր օգուտները, որ նրանց զգալ էր տալիս իրանց թերութիւնները և նախապատրաստում է մի նոր ապագայի համար, և դրանից է առաջ գալիս այն գիտակցութիւնը, որ կոչվում է ինքնաքննութիւն: Բայց դժուար կարելի է գտնել ամբողջ մարդկութեան մէջ մի ժողովուրդ, որ ինքն իրան ճանաչէր,– նրան ճանաչում են և քննում են նոյն ժողովրդի առաջաւոր մարդիկը, զարգացած մասը, որպէս բժիշկը հիւանդներին: Եւ այս վերջինները հաղորդում են ժողովրդին նրա թերութիւնները, նրա պէտքերը, և միևնոյն ժամանակ հնարները նոյն պէտքերին բաւականություն տալու: Դրանք կոչվում են զանազան անուններով ժողովրդական գործիչներ, առաջնորդող մարդիկ,– գրաւոր և բերանացի խօսքը նրանց գլխավոր զէնքն է,– նրանք ներկայացնում են ժողովրդի մտաւոր զօրութիւնը, նրա ինտելիգենցիան:

Բայց մենք տեսանք մեր յօդուածի սկզբում Թիւրքիայի հայի թշվառ ինտելիգենցիան, նա կարո՞ղ է արդեօք առաջնորդող լինել, ազդել, դրդել և բարձրացնել ամբոխը իր ընկած դրութիւնից, քանի որ ինքը` ինտելիգենցիան ուղղվելու կարօտ է:

Պէտք է ի նկատի ունենալ և տեղի դրութիւնը: Կ. Պօլիսը, որպէս պաշտօնական կայարան, հասկանալի է, այնտեղ է Բ. Դուռը, այնտեղ հայոց պատրիարգը միշտ կարող է յարաբերութիւն ունենալ վեզիրների և եւրօպական պետութիւնների ներկայացուցիչների հետ: Բայց Կ. Պօլիսը, որպէս ներգործող կենտրօն Հայաստանի վերաբերութեամբ, անյարմար է: Կ. Պօլիսը, թէև կրում է իր մէջ Տաճկաստանի հայոց առաջաւոր մարդիկը, բայց իր առանձնացած դիրքով հազիւ թէ կարող էր ազդել հեռաւոր Հայաստանի վրա: Կ. Պօլսի և Տաճկական Հայաստանի մէջ ծովեր կան, Անատօլիայի ցամաքը կայ, այլ ևս չենք հիշում ճանապարհների վատ հաղորդակցութիւնը: Այստեղից հասկանալի է ազդեցութեան թուլութիւնը, որ պօլսեցիք կարողանում են անել բուն հայաստանցոց վրա: Ուրեմն չէ կարելի ամն ինչ յուսալ պօլսեցիներից կամ ամեն ինչ նրանցից միայն սպասել:

Տաճկական Հայաստանի հայերին, աւելի քան պօլսեցիքը, կարող ենք օգնել մենք՝ Ռուսաստանի հայերս, որովհետև նրանց հետ մօտ դրացութեան յարաբերութիւն ունենք: Թողեալ այդ, Ռուսաստանի հայը համեմատաբար աւելի բարձր է, քան թէ պօլսեցին, թէ իր մտաւոր և թէ նիւթական կարողութեամբ: Ինչո՞ւ մենք բոլոր հոգսը պօլսեցիների վրա ենք ձգում. մենք նրանց հետ պէտք է բաժանենք բռնութեան լծի տակ ճնշված մեր եղբայրների ցաւերը:

Տաճկաստանի հայերի վերականգնումը միշտ կարծիքական պէտք է համարել, երբ յոյս կը դրվի միմիայն Կ. Պօլսի վրա: Պէտք է ամեն տեղից, ուր որ կան հայեր, օգնութեան ձեռք մեկնեն նրանց, և այդ պարտաւորութիւնն առաւելապէս հասնում է մեզ՝ ռուսաստանցիներիս: Մեր բարեսիրտ կառավարութիւնը մեզ չէ արգելում օգնել նրանց. նա կը ցանկանայ, որ մենք պատրաստեինք Փոքր-Ասիայում մի ժողովուրդ, որպէս վահան անգլիական ազդեցութեան դէմ. նա կը ցանկանայ, որ մի քրիստոնեայ ժողովուրդ ազատված լինի Թիւրքիայի բռնութիւնից, որոնց համար թափեց իր զինուորների այնքան շատ արիւնը:

Ի՞նչ կարող ենք անել, գուցէ կը հարցնէ ընթերցողը:– Շա՛տ բան, միայն թէ մտածէինք օգնել:

Բայց նախքան օգնելը, պէտք է գիտենալ, թէ ինչ բանի կարօտ են նրանք. իսկ այդ գիտենալու համար պէտք է նրանց հետ որ և իցե կապ և յարաբերութիւն ունենալ: Բաւական չէ այն, որ մենք նրանց հետ դրացիներ ենք, բայց մեր դրացութիւնը մինչև այսօր եղել է այնպէս, որ առիթ չենք ունեցել լաւ ճանաչել միմեանց: Եվ մեր յօդուածի սկզբում նույնպէս նկատեցինք, որ մեր և տաճկաստանցոց մէջ չը կայ և չի եղել որ և իցե միացնող կապ:

Մեր մէջ կայ մի կապ միայն, այն է ազգակցական, որ նրանք և մենք մի և նոյն ցեղին ենք պատկանում, մի և նոյն լեզուովն ենք խօսում, և մեր երակների մէջ մի և նոյն արիւնն է վազում.– այսքանը միայն: Մի ուրիշ կապ էլ ունենք, այն է կրօնական, որ մենք և նրանք մի և նույն եկեղեցուն ենք պատկանում: Իսկ վերջին կապը հազիւ թէ կարելի է ամբողջական համարել զանազան հերձուածների պատճառով,– մեր կաթօլիկ, բողոքական և մահմետական եղբայրների մեզանից բաժանվելով,– այլև բուն լուսաւորչականների վերաբերութեամբ նոյնպէս թոյլ է նա, որովհետև, մեր մեղքից, մեր եկեղեցական կառավարութիւնները երկու հակառակ պետութիւնների մէջ – Թիւրքիայում և Ռուսաստանում – կարծես, մինը միւսին հակառակ աթոռներ են ներկայացնում, և այդ աւելի նկատելի եղաւ վերջին քաղաքական հանգամանքներում, երբ Էջմիածնի վեհարանն իրան խուլ անտարբերութեան մէջ պահեց, ամենևին չը մասնակցելով Կ. Պօլսի պատրիարքարանի ձգտումներին: Պատմութիւնը, ի հարկէ, կը դատապարտէ այդ մեծ անուշադրութիւնը, իսկ ժամանակակից բարեմիտ մարդը չէ կարող առանց խորին վրդովմունքի նայել դրա վրա:

…. Խօսելով ազգային միութեան վրա, չէ կարելի չը յիշել մեր այն եղբայրներին, որ կրօնական հերձուածներով բաժանվել են մեզանից. մեր խօսքը հայ-բողոքականների և հայ-կաթօլիկների մասին է: Լրագրութիւնն այժմ զբաղված է այդ հարցով: Բայց մենք երբէք մեզ թոյլ չէինք տալ հակառակ լինել խղճի ազատութեան, եթէ կրօնական հերձուածները Թիւրքիայի հայերի մէջ չը վնասէին ազգային միութեան և չը բաժանէին նրա ամբողջութիւնը: Բայց երբ տեսնում ենք բողոքականութիւնը հայերի մէջ դառնում է զանազան քաղաքական նպատակների գործիք անգլիացիների ձեռքում, որ չունի ոչինչ կապ քրիստոնեութեան և կրօնի հետ, երբ տեսնում ենք, որ պապականութիւնը մոլեռանդ կղերի ձեռքում դառնում է գործիք ուլտրամոնտանիզմի, որ մի ամբողջ ժողովուրդ շինում է պապի և նրա արբանյակների ստրուկ,– այդպիսի դէպքերում չէ կարելի անտարբեր մնալ: Կաթօլիկությունը, որպէս աստուածաբանական սխոլաստիկա, միշտ եղել է հակառակ կրթութեան և ժողովրդի ազատ ոգու զարգացման, իսկ բողոքականութիւնը, որպէս նոր աղանդ, որպէս նոր խմոր, աւելի թունդ է իր ֆանատիզմով: Ով որ տեսել է բողոքականին Եւրօպայում, գուցէ կծիծաղի մեր դատողութեան վրա, բայց Ասիայում նոյնը չէ բողոքականը, այստեղ նա բաժանվելով իր մայրենի եկեղեցուց, դառնում է բոլորովին ուրիշ մարդ. նրա բոլոր կապերը կտրվում են իր ազգի հետ, և նայում է իր ազգայինների վրա այնպէս, որպէս մի ժամանակ հրեաները նայում էին սամարացիների վրա: Կաթոլիկների մասին աւելորդ է խոսել անգամ, նրանք ավելի վատ են: Մէկն իրան ինգիլիզ է կոչում, միւսը՝ ֆրանգ: Եթէ սրանք այսպէս են, լուսաւորչականները նոյնպէս հետ չեն մնում իրանց աններողամտութեամբ դէպի իրանց անջատված եղբայրները և աւելի նրանց առիթ են տալիս հեռանալու:

…. Մեր կարծիքով, այդ խիստ բաժանումը մեր կաթօլիկ և բողոքական եղբայրների ազգային ամբողջութիւնից, լոկ դաւանաբանական պատճառներով, պէտք է համարել ժամանակաւոր մի երևոյթ, որ առաջ է եկել աւելի անկրթութիւնից, և որն ինքն ըստ ինքեան կը անհետանայ, երբ ազգայնութեան գաղափարն իր բոլոր կենսագործող զօրութեամբ կը մարմնանա նրանց մէջ:

Շատ ցանկալի էր, որ մեր բոլոր ազգայինները պատկանէին նոյն եկեղեցուն, որ հիմնեց մեր Լուսաւորիչ պապը, բայց երբ որ կաթօլիկութիւնը և բողոքականութիւնը մեր մէջ արդէն մի կատարված իրողութիւն է, այլ ևս ի՞նչ պէտք է անել։ Մեր եկեղեցականները չունեն այն հոգին, որ աշխատեն նրանց կրկին միացնել մեզ հետ. ուրեմն պէտք է թոյլ տված, որ կրօնի վերաբերութեամբ ազատ մրցութիւնն ընթանայ իր ճանապարհով, իսկ ազգայնութեան վերաբերութեամբ` աշխատել, որ պահպանվի նրանց հետ մեր միութիւնը։ Մենք այն կարծիքի ենք, թէ դաւանութիւնների բազմատեսակութիւնը չէ ոչնչացնում ազգային միութիւնը,– միութիւնը պէտք է որոնել այդ մասների ներդաշնակութեան մէջ, որի հիմնական մօթիւը պէտք է լինի ազգայնութիւնն իր բարձր նշանակութեամբ։ Մենք համոզված ենք, որ եկեղեցու անբաժան միութիւնը մի ազգի մէջ կարող է տանել դէպի միակողմանիութիւն, և հետևապէս դէպի անկենդանութիւն,– որի ընդհակառակն, եկեղեցու բաժանված մասներն, առանց մի ընդհանուր առաջնորդող ոգու (որ կը արտահայտէր բոլորի շահերը), կը տանեն դէպի թուլութիւն և կործանումն։

…. Եթէ քննենք Թիւրքիայում կրօնափոխութիւնների պատճառը, կը տեսնենք որ դաւանաբանական համոզմունքը, խղճի ազատութիւնը այստեղ բոլորովին երկրորդական դեր է խաղում, այլ ըստ մեծի մասին մարդիկ հեռանում են իրանց հայրենի եկեղեցուց կեանքի զանազան նիւթական կարիքների պատճառով։ Տեսնում էք, միսսիօնարը յայտնվում է մի տեղ։– Նրանք առհասարակ ընտրում են խուլ անկիւններ, ուր տիրում է մտաւոր և նիւթական աղքատութիւն։– Նրա քարոզների առաջին ունկնդիրները լինում են այն մարդիկ, որ իր տանը ծառայում են՝ խոհարարը, սպասաւորը, ձիապանը, նրանց կանայք և այլն։ Ստանալով մեծ միջոցներ իր հայրենիքից և օգուտ քաղելով երկրի էժանութիւնից, նա չնչին վարձատրութիւններով կարողանում է իրան շրջապատել անթիւ ծառաներով և շքեղ կացութեամբ։ Տան ծառաների վրա աւելանում են վարժապետները, տպարանի մշակները, մասնաւոր քարոզիչներ և բոլոր այն մարդիկ, որ որ և իցէ պաշտօն են կատարում և միսսիօնարից ամսական են ստանում։ Այսպէսով, կազմվում է նրա փոքրիկ եկեղեցին։ Բայց կտրվեցավ մէկի ամսականը, զրկվեցաւ նա իր տեղից,– միւս օրը այլ ևս չի գնա «պատուելիի» քարոզը լսելու։

Բայց «պատուելին» իհարկէ չէ կարող իր ունկնդիրների բոլորին գործ հանձնել և ռոճիկ տալ, և նրանց պահպանելու համար ստիպված է ուրիշ կերպով օգնել, կամ փող ընծայելով, կամ պաշտպանելով այս և այն հարստահարութիւններից և կամ հրապուրելով զանազան խոստմունքներով ու յոյսերով։ Մի փաստ, որին ես ականատես եմ եղել, կարող է բացատրել, թէ այս եղանակով հաստատված եկեղեցին որքան հիմնաւոր պէտք է համարել։ Մի գիւղացի պարտքով վեր է առնում միսսիօնարից մի քանի ոսկի և իր համար եզն է գնում։ (Նրանք շատ անգամ տոկոսով փող են տալիս իրանց ունկնդիրներին աւելի պարտավորեցնելու համար)։ Այնուհետև գիւղացին մի քանի ամիս հաճախում է լսելու «պատուելիի» քարոզները, իսկ հետո դադարում է գնալ։ Միսսիօնարը պահանջում է ոսկիները և ստանում է խորամանկ գիւղացուց մի այսպիսի պատասխան. «Ես արդէն վճարել եմ ձեզ իմ պարտքը. դուք տուեցիք ինձ մի քանի ոսկի, ես փոխարէնը երեք ամիս ձեր եկեղեցին եկայ. իսկ հիմայ երբ փողը յետ եք պահանջում, պէտք է երեք ամիս էլ դուք մեր եկեղեցին գաք, որ սէրսվենք (այսինքն՝ «քվիտ լինենք»)։ Ի հարկէ, դրանք պատահում են աւելի չափահաս մարդկանց հետ, բայց մանուկները, որոնք կրթութիւն են ստանում նրանց դպրոցներում, բաւական տարբերվում են իրանց հայրերից։

Բայց դպրոցի աշակերտներն ևս, սկզբից կաշառվելով, մի տեսակ սովորում են փողի։ Աղքատ մանուկը, մտնելով միսսիօնարի դպրոցը, ստանում է գիրք, թուղթ և բոլոր դասական պիտոյքները ձրի. նա  ստանում է շատ անգամ հագուստ և շաբաթական մի մասնաւոր վճար։ Նա սովորում է ուրիշի հաշւով ապրելուն։ Նա դուրս է գալիս դպրոցից բոլորովին փոխված մարդ։ Սովորել է լաւ հագնել, լաւ ուտել, բայց չէ սովորել մի բան, որ կեանքի մէջ նրան հաց տար։ Իր հօր պարապմունքի վրա նա ամաչելով է նայում։ Ստիպված է դիմել միսսիօնարին, որ իրան գործ տա։ Բայց միսսիօնարն ամենի համար գործ չունի։ Նա մնում է անգործ և առանց ապրուստի։ Նա դառնում է աւելի թշուառ աղքատ, քան թէ իր հայրը։ Այն ժամանակ պատրաստ է նա պատահած մարդու գիրկը ընկնել, իր կրօնը փոխելով, եթէ նրան ապրուստի միջոց կը տար։ Այստեղից է առաջ գալիս բախտախնդիրների այն հասարակութիւնը, որոնց ուրիշ անուն տալ անյարմար կը լինէր, բայց միայն կոչել կրօնավաճառներ, որոնք կաթօլիկներից փախչում են դէպի բողոքականները, իսկ վերջիններից՝ դէպի կաթօլիկները, որտեղ որ նրանց լաւ էին վարձատրում։ Այդ պատահում է ոչ միայն մասնաւոր անձերի հետ, այլ, ես գիտեմ մի ամբողջ բողոքական ժողովուրդ, ուր Ամերիկայի միսսիօնարներն աշխատել էին աւելի քան քառասուն տարի և միլիոններ էին ծախսել, բայց երբ սկսեցին ծախսերի թիւը պակասացնել ժողովուրդը պատգամաւորներ ուղարկեց Լօնդօն, այստեղից հրաւիրելու անգլիականների (եպիսկոպոսների) քահանաներ, այն յոյսով, թէ նրանք աւելի հարուստ են։

Վերոյիշեալներից պարզ է, որ Թիւրքիայում կրօնափոխութեան գլխաւոր պատճառները պէտք է որոնել ժողովրդի դառն աղքատութեան և նրա անտանելի հարստահարութիւնների մէջ մահմեդականների կողմից։ Եւ մի եկեղեցի, որ հիմնվում է ժողովրդի չքաւորութիւնից և նրա նեղ դրութիւնից օգտվելով, հասկանալի է, թէ որ աստիճան կարող է նա հաստատուն լինել։ Եւ երբ ժողովրդի տնտեսական դրութիւնը կը բարեկարգվի, երբ նրա կեանքը կապահովվի, և նա իր գլխի և ապրանքի տէրը կը լինի,– ես համոզված եմ, որ կրօնափոխութիւնն ինքն իրան կարգելվի և կը դադարի, ինչպէս նա այժմ չէ յաջողվում այն քաղաքներում, ուր ժողովուրդը փոքր ի շատե հանգիստ է, և եթէ յաջողվում է, այն ևս բնակիչների ամենաստոր դասի մէջ, որ տանջվում են դառն աղքատութեամբ։

Ես շատ կը տխրէի, եթէ Ֆրանսիայում մի փոքրիկ հայ գաղթականութիւն կընդունէր կաթօլիկութիւն, իսկ Անգլիայում բողոքականութիւն. կարող էի մարգարէի ոգւով նախագուշակել, որ նրանք մէկ կամ կես դարից յետոյ կը կորչէին. բայց երբէք չեմ կարող երևակայել, որ Հայաստանում հայը ֆրանկ կամ ընգլիզ կարող է դառնալ։ Մի փոքրիկ ազգութիւն, իրաւ է, կը կլանվի, կանհետանայ, երբ կը միանայ իր տիրապետող պետութեան եկեղեցու հետ, ինչպէս Թիւրքիայում բոլոր մահմետականութիւն ընդունող հայերը ձուլվեցան թիւրքերի հետ։ Բայց նոյնը չէ պատահում, երբ մի ժողովուրդ իր հայրենի երկրում ընդունում է մի ուրիշ դաւանութիւն, որ տարբեր էր պետական կրօնից։

…. Կրկնում ենք, շատ ցաւալի է տեսնել Թիւրքիայում կրօնի պատճառով հայերի մի մասն անջատված ազգային ամբողջութիւնից։ Բայց քանի որ դա արդէն պատմական կատարված իրողութիւն է, ուրեմն պէտք է միավորելու հնարներ որոնել և ոչ թէ բաժանող վիհն աւելի և աւելի լայնացնել։ Վէճը կարծիքների տարբերութեան մէջն է, թէ որպես պէտք էր միավորել։ Կրկին թթված ազգասիրութեամբ քարոզել այն մաշված թեման, թէ մենք մի կրօնական ժողովուրդ ենք, թէ մեր ազգութիւնը ճանաչվում է մեր եկեղեցիով, թէ ով որ լուսաւորչական չէ, հայ ևս համարվել չէ կարող և այլն,– այդ տեսակ քարոզներ գուցէ մի ժամանակ հարկաւոր լինէին, իսկ այժմ շատ և շատ հնացել են։ Այս տեսակ քարոզներով ոչինչ օգտվել չէ կարելի, ընդհակառակն, վնասակար են այն կողմից, որ դրանցով աւելի առիթ կը տանք բողոքական և կաթօլիկ հայերին բոլորովին անջատվելու ազգային միութիւնից։ Թիւրքիայի հայերի մէջ միութեան միակ հնարն այժմ այն է, որ ոչ թէ հայրենի եկեղեցուց բաժանված եղբայրներին կրկին դարձնել դեպի Լուսաւորչի փարախը, այլ աշխատել նրանց մէջ տարածելու ազգայնութեան գաղափարը, թէ մի ազգի անդամները կարող էին այս և այն եկեղեցուն պատկանել, բայց դարձեալ մի ազգային ամբողջական մարմին կազմել, և ցրված ուժերը մի տեղ հաւաքելով, միասին գործել բռնութեան և հարստահարութեան դէմ, և միասին թոթափել այն անտանելի լուծը, որ ամենի վրա մի և նոյն չափով ծանրացած է։

Ոմանք ասում են, այդ անհնարին է։ Ասիայում, հայերի մէջ եկեղեցին միայն կարող է լինել միաւորիչ հոդ. ազգայնութեան գաղափարը Եւրօպայում միայն ունի իր ազդեցութիւնը, այնտեղ ամեն անհատ կարող է մինչև անգամ անհաւատ լինել, բայց մի ազգի պատկանել և այլն։ Խիստ կարճամիտ դատողութիւններ են։ Ինչ որ հնարաւոր է Եւրօպայի համար, այն և հնարաւոր է երկրագնդի ամեն մի ժողովրդի համար, զանազանութիւնը նրա մէջն է միայն, թէ եւրօպացին ինչ ճանապարհով հասաւ այն կետին, դու էլ նոյն ընթացքը բռնիր, քաղաքակրթութիւնը քեզ չի զլանայ այն բարիքը, ինչ ոչ բոլոր մարդկութեան սեփականութիւն է։ Միթէ Եւրօպայի մէջ մի և նոյնը չէր մի քանի դար առաջ, ինչ որ այսօր հայերի մէջն ենք տեսնում, միթէ եվրոպացիք նունպես չէին շփոթում ազգութիւնը եկեղեցու հետ, իսկ այժմ ինչպէ՞ս հասկացան, թէ ազգութիւնը և կրօնը որոշ գաղափարներ են։

Իմաստակութիւնը մեր մէջ թթված ազգասիրութեան հետ ձեռք ձեռքի տված է գնում։ «Հայ կաթօլիկը և հայ բողոքականն անցեալ չունեն,– ասում են ոմանք,– լուսաւորչական հայերն միայն անցեալ ունեն, որովհետև պատմութիւնը նրանց է պատկանում»։ Դրանից ստոր երեխայական մտածութիւններ լինել չեն կարող։ Եթէ մեր անցեալը բովանդակվում է միայն մեր եկեղեցու մէջ, ուրեմն էլ ինչո՞ւ ենք պարծենում Տրդատից և Լուսաւորչից առաջ եղող մեր հեթանոս Հայկով, Արամով, Տիգրաններով և այլն։ Ուրեմն մենք մեր պատմութիւնը պէտք է սկսենք այն օրից, երբ լուսաւորչական եկեղեցին հիմնվեցաւ, և նրանից առաջ եղող մեր նախնիքներին հայ չը համարենք, որովհետև կռապաշտներ էին և այդ եկեղեցուն չէին պատկանում։ Բայց մենք մի այսպիսի խտրութիւն չենք դնում պատմութեան մէջ։ Այլ ևս ի՞նչ իրաւունքով կարող ենք ասել կաթոլիկ և բողոքական հային, թէ դուք անցեալ չունէք, երբ նրանք էլ մի և նոյն ցեղի շարունակութիւնն են, երբ Հայկը, Արամը, Տիգրանը, Տրդատը, Լուսաւորիչը, Վարդանը, Ներսէս Մեծը և այլն, որքան լուսաւորչականին են պատկանում, այնքան էլ պատկանում են հայ բողոքականին և հայ կաթօլիկին։ Ազգային պատմութիւնը, ազգային անցեալն ամբողջ ազգի սեփականութիւնն է, ինչ կրօնի և ինչ աղանդի պատկանելու լինէին նրա կազմող մասները։

Եթէ այսօր հայ բողոքականը և հայ կաթօլիկն իրանց հայ չեն համարում, այդ անկրթութեան հետևանք է։ Մի՞թէ անկիրթ հայ լուսաւորչականը մի և նոյն աչքով չէ նայում նրանց վրա. մի՞թէ նա բողոքականին և կաթօլիկին հայ է համարում։ Որպէս հայ կաթօլիկը իրան ֆրանգ է կոչում, այնպէս էլ հայ լուսաւորչականը նրան ֆրանգ է կոչում։– Այդ բոլորն առաջ է գալիս այն համոզմունքից, թէ ազգայնութիւնը պէտք է որոնել եկեղեցու մէջ։ Եւ այդ բոլորը կանհետանան այն ժամանակ, երբ ազգայնութեան գաղափարը կրթութեան միջոցով կընդհանրանայ ամեն մի անջատված մասների մէջ։

Եւ Թուրքիայի պետական մարդիկը շատ լաւ են հասկացել վերոյիշեալ հանգամանքները. «բաժանեա՛, զի տիրեսցես» – ահա նրանց դէվիզը։ Մեզանից ամեն մէկն առհասարակ խիստ արհամարհական կարծիք ունի Թիւրքիայի պետական մարդերի վրա. նրանք, թէև հանճարներ չեն, նրանք թէև մի-մի երևելի աւազակներ են, որ կողոպտում են արքունի գանձը և ամբողջ նահանգների ժողովուրդը վերջին թշուառութեան մէջ են ձգում, բայց խորամանկութեան մէջ, դիւանագիտական խաբեութեան մէջ և ընդհանրապէս մակկիավելլիզմի մէջ անհամեմատ շնորհալի են։ Նրանք շատ լաւ են հասկանում պետութեան մէջ եղող բոլոր ցեղերի յարաբերութիւնները, նրանց ձգտումները, և եթէ վնասակարութեան մի փոքրիկ նշոյլ են տեսնում, գիտեն, թէ ինչ եղանակով պէտք էր կամ հարմար էր խեղդել նրանց ձգտումները, կամ բոլորովին ոչնչացնել։ Նրանք չեն արհամարհում օգուտ քաղել և ամենափոքր միջոցներից, որոնցով կարելի էր մի ցեղի մէջ երկպառակութիւն ձգել և նրա միութեան կապերը քանդել։ Նրանք վաղուց են հասկացել, թէ  ինչ միջոցով կարելի է քայքայել հայ ժողովրդի ամբողջութիւնը, որ լուսաւորչական եկեղեցուց դուրս հայ չէ ճանաչում։ Եւ այդ է պատճառը, որ Թիւրքիայում կրօնափոխութիւնն այնպէս արագ քայլերով առաջ է գնում. որովհետև կառավարութիւնն ինքը նպաստում է։ Այս բոլորից հետո զարմանալի չէ տեսնել, որ հայկական խնդրին կից յարուցվեցաւ հասունյանների և հակահասունյանների դադարած կռիւը։

Բ

…. Ժողովուրդների վիճակը յանկարծ չէ յեղափոխվում, մի օրվայ մէջ չէ բորբոքվում, այլ նախապատրաստութիւնը սկսվում է գուցէ դարերով առաջ, իսկ հարմար ժամանակ նրան իրագործում է: Տաճկաստանցիք նախապատրաստված չէին ժամանակից մեծ օգուտ քաղելու և այս պատճառով չը հասան իրանց նպատակին, թէև ոմանք Բերլինի վճռի 61-րդ յօդուածի մէջ ոսկու հանք են տեսնում: Այդ հանքը մեզ չէ շլացնում: Այս և այն յօդուածը, մանաւանդ երբ այն ֆօրմի համար գրված է լինում, մի ժողովրդի վերածնելիութեան վերաբերութեամբ այնքան նշանակութիւն ունի, որքան մեռած րեցեպտը հիւնադի առողջութեան համար, երբ դեղերը չեն գործադրվում: 

Մենք մէկ հանք ենք ճանաչում, որից կարելի է ստանալ ցանկացած ոսկին, եթէ այդ հանքն անդադար և անընդհատ կերպով կը բովագործվէր.– դա կոչվում է նախապատրաստություն: Եւ Տաճկաստանի հայոց խնդիրը պէտք է կայանայ այսուհետև անդադար և անընդհատ նախապատրաստութեան գործի մէջ, որպէս զի նրանք կազմ և պատրաստ հանդիպեն այն մեծ օրուանը, երբ կրկին անգամ կը զարկէ ազատութեան ժամը: Իսկ այդ օրը կը կրկնվի և շատ անգամ կը կրկնվի… գուցէ շատ հեռու չէ մեզանից…

Շատերը դժգոհութեամբ խօսում են.– «արևելեան խնդիրն այս անգամ էլ չը վերջացաւ… ա՜խ, ե՞րբ պէտք է վերջանայ այդ արևելեան խնդիրը…»: Խիստ միամիտ խօսքեր են դրանք: Արևելեան խնդիրը Եւրօպայի կենսական խնդիրն է: Կեանքի խնդիրները չեն վերջանում, այլ ժամանակաւորապէս պայմանաւորվում են: Ամբողջ հայոց ազգի մտածողների մէջ ես միայն մի մարդ եմ ճանաչում, որ իսկապէս հասկացել էր, թէ ինչ է նշանակում արևելեան խնդիր, և հասկացել էր այն ժամանակ, երբ այդ դիպլոմատիական տերմինը դեռ մեզանից շատերին ծանօթ չէր: Մի՞թէ արևելեան խնդիրը կարող է վերջանալ.–  ոչ, նա կը մնայ անվախճան, որքան ինքը արևելքը յաւիտենական է: Դա մի պատմական խնդիր է և պիտի ձգվի ազգերի պատմութեան հետ: Մի ժամանակ արևելքից ազգերը հեղեղի հոսանքով թափվում էին Եւրօպան կողոպտելու համար: Այժմ դերերը փոխվել են: Այսուհետև Եւրօպայից պիտի հոսեն դէպի արևելք Ասիայի հարստութիւններից օգուտ քաղելու: Եւ ամեն մի հոսանք կը հարուցանէ մի նոր արևելյան խնդիր: Այսօր ռուսը և անգլիացին արևելքում շատ շահեր ունեն և մրցում են միմեանց հետ: Յետոյ կը սկսէ գերմանացին, ֆրանսիացին և միւսները: Ամեն մի եւրօպական պետութիւն աճելով, սեղմվելով իր երկրի նեղ սահմանների մէջ և սպառելով նրա հարստութիւնները, պէտք է դիմէ դէպի արևելք ապրուստ որոնելու: Եւ ամեն մի նոր արշաւանք կամ գաղթականութիւն կը հարուցանեն մի նոր արևելեան խնդիր: Եթէ մինչև այսօր եւրօպական ազգերի հոսանքը դէպի արևելք թոյլ էր գնում, այդ մասին պէտք է շնորհակալ լինեն Ամերիկային, որի յայտնվելը մի քանի դար թուլացրուց եւրօպացիների հոսանքը դէպի Ասիա. իսկ այժմ Ամերիկան էլ լցվելու վրա է:– Ուրեմն արևելյան խնդիրը միշտ կայ ու կը մնայ, և տաճկաստանցի հայը պէտք է նախապատրաստվի օգուտ քաղել յարմար դէպքից, երբ միւս անգամ կը յուզվի նա:

Իսկ եթէ նա միշտ անպատրաստ կը մնա՞յ:

Այն ժամանակ դժբաղդ Հայաստանը – այդ Եւրօպայի և Ասիայի պատմական կամուրջը – ազգերի անցուդարձի ներքոյ կը տրորվի և կը ոչնչանայ…

Րաֆֆի

Այսօր լրանում է Րաֆֆու մահվան 25-ամյակը և ամեն գիտակից հայ ակամա անդրադառնում է Րաֆֆուն և իր գործին: Քառորդ դար առաջ հայ մտավորական դասը և ժողովրդի մի ստվար բազմություն՝ վերևից թափվող անձրևի տակ՝ դեպի հավիտենական հանգիստն էր առաջնորդում այն մարդու դին, որ Արծրունու կողքին՝ մտքերի երկրորդ հզոր իշխանն էր հայ գրականության ոլորտում:

Քառորդ դար է անցել այդ մեծ հայի և նշանավոր հեղինակի մահից հետո, բայց մինչև այսօր ժողովրդական լայն խավերում նա շարունակում է իր դրոշմը դնել ընթերցողի հոգու վրա, արթնացնել նրա մեջ ազգային գիտակցություն և արծարծել ազատամիտ գաղափարներ, խլելով նրան ավանդական աշխարհայացքի ճիրաններից և մղելով դեպի քննադատական վերաբերում մեր ազգային արժեքների հանդեպ:

Մտավորական դասն ազատագրված է նրա ազդեցությունից, բայց ընթերցող հասարակության խոնարհ խավերին նա շարունակում է մոգել իր ստեղծած անձերի և իր սիրած իդեալների հմայքով: Նա շարունակում է ազդակ լինել հայի կուլտուրական կյանքում և նրա դերը դեռ չի վերջացել: Մեռած մարդու հետ չէ, ուրեմն, որ մենք գործ ունենք, այլ նրա կենդանի հոգու հետ, որ դեռ շարունակում է ազդել:

Այդ մեծ տաղանդի ապրուն հմայքը ոչ միայն իր ներքին արժեքի մեջ է, այլև այն խնդիրների, որ մոտ էին Րաֆֆու սրտին և որոնց արծարծելուն և լուծելուն նա նվիրեց իր կյանքի մեծ մասը: Այս խնդիրները մտացածին չէին, այլ բխում էին պատմական վայրկյանից և մեր կյանքից և նրանց շարքում «հայոց հարցը»՝ կամ որ նույն է՝ թրքահայ ժողովրդի վիճակի բարվոքումը այն կենտրոնական խնդիրն էր, որի վրա հառած էր 70-ական թվականների հայ մտավորականության և առանձնապես Րաֆֆու ուշադրությունը: Այդ խնդիրը ուղղություն էր տալիս հասարակական մտքին ու տրամադրություններին. և ամեն ոք մեր հեղինակներից, որ իր անունը կապեց այդ հարցին՝ ունեցավ ծավալուն ժողովրդականություն: Տաղանդը փայլ էր տալիս այդ խնդրին և խնդիրը բարձրացնում տաղանդի արժեքը:

Մինչև այսօր էլ, երբ ասում են Րաֆֆի՝ հասկանում են «Խենթի», «Ջալալէդդինի», «Կայծերի», «Դավիթ-Բեկի» և «Սամվելի» հեղինակին, և այդ երկերի անունը տալիս են ոչ այն պատճառով, որ մեծանուն վիպասանի մնացած գործերը պակաս ծավալ ունին կամ գեղարվեստական արժանիք, այլ որովհետև այդտեղ են արծարծված ու պաշտպանված այն հիմնական գաղափարները, որ մի քանի սերունդ են սնել, նրանց մեջն է ապրում այն բուռն ու անկեղծ հայրենասիրությունը, որ նրանց շունչն է կազմում և որ վարակել ու վարակում է ընթերցողներին: Գամառ-Քաթիպա և Րաֆֆի, մեկը բանաստեղծ, մյուսն արձակագիր, երկուսը միասին ներկայացնում են մի ամբողջ պատմական շրջան, հայ մտքի մի որոշ և տիրական հոսանք, որ կերպարանափոխ եղած՝ շարունակում է ոռոգել մեր հասարակության լայն խավերի հոգեկան անդաստանը:

Իր տաղանդն ու գործը կարելի է որակել «հայրենաշունչ» բառով. հայրենիքը կազմում է Րաֆֆու կենտրոնական մտահոգությունը: Հայրենիքի գաղափարի տակ նա ըմբռնում է հայի հերոսական անցյալն ու անմխիթար ներկան և իր գունեղ վրձինը գործադրում է վերստեղծելու և պատկերելու թե մեկը և թե մյուսը: Հայության թշվառ ներկայի դիմաց նա շքեղորեն ցուցադրում է մի բարեբաստիկ և անդորր ապագա և ավերի ու արյունի երկիրը նրա հայրենասիրական անուրջների մեջ ներկայանում է իբր քաղաքակիրթ ու խաղաղ աշխարհ:

Այս հմայիչ հեռանկարը իր ժամանակին և նրանից հետո շատ ազնիվ հոգիներ վառեց ու զինեց պայքարի համար, որոնք անձնվիրության և հերոսության անսովոր օրինակներ տվին հայության և ի զարմանս ամբողջ աշխարհի, որ կարծում էր, թե հայությունը մեռած է հոգով: Երիտասարդությունը նրա հերոսների անուններն առնելով իր վրա՝ հետամուտ եղավ նրանց նմանիլ և այն, ինչ ծրագիր էր միայն, շատերն աշխատեցին և մասամբ հաջողեցան գործ դարձնել:

Այս տեսակետից վերին աստիճանի ուսանելի է Րաֆֆու գործը իբր մի նմուշ, որ ցույց է տալիս, թե մինչև որ աստիճան մեծ տաղանդներն ընդունակ են ըմբռնելու ժամանակի ոգին և միտումները և կաղապարելու իրենց ժողովուրդի կամքի, մտքի և զգացումի բնազդական վերելքը:

Մի քանի սերունդ մտածում, զգում և կամենում էր Րաֆֆու ստեղծած ձևերով և ընթանում էր նրա գծած շավղով:

Քառորդ դար է անցել նրա մահից հետո, եկել են նոր սերունդներ նոր աշխարհայացքով ու զգացումներով, որոնք հետամուտ են նոր իդեալների. բայց ոչ այն խնդիրն է լուծվել, որին նա ի սպաս դրավ իր ստեղծագործ տաղանդը և ոչ այն իդեալներն են դարձել անարժեք, որոնցով նա թովում էր իր ժամանակվա և հետագա սերունդներին: Թրքահայ դատը շարունակում է մնալ անվճիռ և Հայաստանի ապագան՝ անստույգ:

Բայց Րաֆֆին անմահ է այլևս. անխզելի կապված է նա հայոց պատմության հետ. ո՛չ հայ մտքի և գրականության և ո՛չ հայ հեղափոխության պատմաբանը չի կարող անցնել նրա մոտից՝ առանց նրա դերն ու նշանակությունը պարզելու: Նա կմնա կենդանի, որքան թրքահայի տառապանքը հեծեծում է ու օգնություն է կանչում Հայաստանից և նրա դերը կվերջանա այն օրը, երբ հայությունը կազատվի թյուրքական լուծից:

Հետագա դեպքերը ցույց տվին, որ մեր նորագույն պատմությունը գնում է այն ճամփով, որ գուշակել ու գծել էր Րաֆֆին, և իրավամբ նա համարվել ու պետք է համարվի մեկը հայ կյանքի ու մտքի ամենասրատես առաջնորդներից: