Ինչպե՞ս տարբերակել լավը վատից, բարիքը չարիքից։ Սա հիմնարար այն հարցերից է, որին տված պատասխանը որոշում է, թե բարոյափիլիսոփայական ինչ կանխադրույթներից է ելնում տվյալ մտքի ավանդույթը։ Քաղաքական մտքի այն ավանդույթը, որը ձևավորվել է մեզանում 19-րդ դարում և ընդհուպ մինչև այսօր իր վճռական կնիքն է թողնում պետության մեր ըմբռնման վրա, տալիս է այս հարցին հետևյալ պատասխանը․ լավն ու վատը, բարին և չարը պետք է տարբերակել մեկը մյուսից՝ ելնելով վերզգայական բնույթ ունեցող բարոյական իդեալներից, այսինքն՝ բանական չափանիշներով։ Այս ձևակերպումը թույլ է տալիս բարոյականությունն ու դրա կանոններն օժտել զգայության փորձառական սահմաններն անցնող համընդհանուր վավերականությամբ՝ բարոյական օրենքները համարելով հավիտենական ճշմարտություններ։ Հավաստիության այս՝ գրեթե բացարձակ դիրքից է արդեն, որ ձևակերպվում են քաղաքական պահանջներն ու նախագծերը, որոնց վրա էլ հենվում են պետության մեր պատկերացումները։
Այժմ, եթե ցանկանում ենք քաղաքականության և պետության մասին մեր մտքի հորիզոնն ընդլայնել, տեղին է հարց տալ, թե արդյոք հնարավո՞ր է այլ ելակետ վերցնել բարոյականության շուրջ խորհելիս։ Արդյոք հնարավո՞ր է բարոյականությունը հասկանալ առանց այն հակադրելու զգայությանը։ Չէ՞ որ հենց բարոյական պահանջի և զգայական իրականության այս հակադրմանն ենք պարտական մեր արդիականացման նախագծերի փեղեկող ներհակություններից շատերի համար։ Նման այլընտրանքային ելակետ առաջարկում է շոտլանդական լուսավորության շրջանակներում ձևակերպված փիլիսոփայական այն դպրոցը, որի առանցքում է մարդու «բարոյական զգայարանի» (moral sense) կանխադրույթը։ Վերջինս է, համաձայն դպրոցի մտածողոերի, թույլ տալիս դնել և զգալ բարոյական տարբերակումները։
Ստորև հրապարակվող վավերագիրը հատված է դպրոցի թերևս ամենահայտնի ներկայացուցչի՝ Դեյվիդ Հյումի Տրաքտատ մարդկային բնության մասին աշխատության՝ բարոյական զգայարանին նվիրված բաժնից։ Հեղինակն այստեղ շարունակում է նախորդ բաժիններում արված դատողությունների շղթան և բարոյական տարբերակման բանական՝ այսինքն գաղափարական հնարավորությունը հերքելուց հետո պարզաբանում է բարոյական գնահատականի և զգայության միջև հարաբերության իր ըմբռնումը։
Հրապարակվում է առաջին անգամ, թարգմանությունը՝ Աշոտ Գրիգորյանի։ Թարգմանությունն ըստ՝ David Hume, A Treatise of Human Nature, հ. 1, խմբ. David Fate Norton, Mary J. Norton (Oxford: Clarendon, 2007), էջ 302-303։
Հատված «Բարոյական տարբերակումները դուրս են բերվում բարոյական զգայարանից» բաժնից
Այսպիսով, փաստարկի ընթացքը հանգեցնում է այն եզրակացության, որ քանզի արատն ու առաքինությունը բացահայտելի չեն միմիայն բանականությամբ, կամ գաղափարների համեմատությամբ, ապա դրանց առիթ տված մի որևէ տպավորության կամ զգացումի միջոցով է, որ մենք ի զորու ենք տարբերակում դնել երկուսի միջև։ Բարոյական ուղիղության (equity) ու ծռության վերաբերյալ մեր որոշումներն ակնհայտորեն ընկալումներ են, և քանզի բոլոր ընկալումները կա՛մ տպավորություններ են, կա՛մ գաղափարներ, մեկի բացառումը համոզիչ փաստարկ է մյուսի օգտին։ Բարոյականությունը, հետևաբար, ավելի շուտ զգում ենք, քան դրա մասին դատում. թեև այս զգացողությունը կամ զգացումը սովորաբար այնքան մեղմ ու նուրբ է, որ հակված ենք այն շփոթել գաղափարի հետ՝ համաձայն սերտ նմանություն ունեցող ամեն բան նույնացնելու մեր հասարակ սովորության (common custom)։
Հաջորդ հարցն է, թե ի՞նչ բնույթի են այս տպավորությունները և ի՞նչ եղանակով են դրանք գործում մեզ վրա։ Այստեղ երկար վարանել չենք կարող, այլ պետք է վճռենք (pronounce), որ առաքինությունից ի հայտ եկող տպավորությունը դուրեկան է, իսկ արատից առաջացողը՝ տհաճ։ Ամեն պահ փորձով կհամոզվենք սրանում։ Չկա նույնքան չքնաղ ու գեղեցիկ տեսարան, որքան ազնիվ և մեծահոգի արարքը, նույնպես էլ ոչինչ մեզ առավել զզվանք չի պատճառում, որքան դաժանն ու ուխտադրույժը։ Որևէ վայելք չի հավասարվի այն բավականությանը, որ ստանում ենք այն մարդկանց հետ ընկերակցությունից, որոնց սիրում ու պատվում ենք։ Նմանապես էլ պատիժներից մեծագույնն է պարտավորված լինել մեր կյանքն անցկացնել նրանց հետ, որոնց ատում ու արհամարհում ենք։ Անգամ թատերախաղն ու վեպը կարող են առաքինության պատճառած հաճույքի և արատից առաջացող ցավի օրինակներ լինել։
Այժմ քանի որ տարբերակում դնող տպավորությունները, որոնցով իմանում ենք բարին և չարը, այլ բան չեն, քան հատուկ ցավեր ու հաճույքներ, այստեղից հետևում է, որ այս բարոյական տարբերակումների վերաբերյալ բոլոր հետազոտություններում բավարար կլինի ցույց տալ այն սկզբունքները, որոնք որևէ բնավորություն զննելիս ստիպում են մեզ բավականություն կամ տհաճություն զգալ, որպեսզի գոհ լինենք այն հարցում, թե ինչու է բնավորությունը գովելի կամ պարսավելի։ Գործողությունը, զգացումը կամ բնավորությունն առաքինի կամ արատավոր է. ինչո՞ւ։ Որովհետև այն հատուկ տեսակի հաճույք կամ տհաճություն է պատճառում։ Հետևաբար պատճառաբանելով հաճույքն ու տհաճությունը՝ մենք բավարար կերպով բացատրում ենք առաքինությունն ու արատը։ Առաքինության զգացում ունենալն այլ բան չէ, քան բնավորության խորհումից (contemplation) առաջ եկող բավականություն զգալը։ Զգացմունքն է հենց գովեստի ու հիացմունքի կազմությունը։ Ավելի հեռուն մենք չենք գնում, ոչ էլ հետազոտում ենք բավականության պատճառները։ Բնավորության հաճելի լինելուց մենք չենք հետևեցնում, որ այն առաքինի է, այլ զգալով, որ այն առանձնահատուկ եղանակով հաճույք է պատճառում, արդյունքում զգում ենք, որ վերջինս առաքինի է։ Նույնը վերաբերում է բոլոր տեսակի գեղեցկությունների, ճաշակների և զգացողությունների (sensations) վերաբերյալ մեր դատողություններին։ Դրանցից ստացված անմիջական հաճույքը ենթադրում է մեր դրվատանքը։