Այրվող այգեստաններ վեպի վերջաբանի փոխարեն գրված առաջաբանում Գուրգեն Մահարին իր վեպը տեղակայում է 1920-1930-ական թթ. գրված երկու այլ վեպերի` Եղիշե Չարենցի Երկիր Նայիրիի և Ակսել Բակունցի Կյորեսի կողքին: Նման տեղակայումը գրողական քմայք լինելուց անդին բացում է Մահարու «հուշակոթողի» ներքին, առաջին հայացքից անտեսանելի կողմերը: Այն, որ Այրվող այգեստանները ոչ միայն հետահայաց վերակերտումն է կորսված հայրենի աշխարհի, այլ նաև լուռ խոսակցություն ավագ գրչընկերների հետ: 

Առաջիններից մեկը, որ ուշադրություն է դարձրել այս հանգամանքի վրա, 1960-ական թթ. նոր-նոր գրական ասպարեզ մտած սփյուռքահայ մտավորական Գրիգոր Շահինեանն էր: 1968-ի հունվարին Մահարուն ուղղված նամակում Շահինեանը, վերապահումներ հայտնելով վեպի ինչ-ինչ կողմերի հանդեպ, միևնույն ժամանակ հրաշալի է համարում հատկապես առաջին մասերում երեք ընկերների միջև ծավալվող գրական լուռ խոսակցությունը` միևնույն ժամանակ նշելով, որ ցանկություն ունի օրերից մի օր բացել այդ խոսակցության ներքին ծալքերը (տե՛ս` Բազմավէպ, թիւ 1-4, 2005, էջ 22-23): Կարճ ժամանակ անց Շահինեանն իրագործում է  այս ցանկությունը` իր իսկ խմբագրությամբ լույս տեսնող Ահեկան հանդեսում հրատարակելով երեք գործերի շուրջ համեմատական քննության հակիրճ, գուցեև ուրվագծային տարբերակը: 

Շահինեանը հատկապես շեշտում է, որ երեք վեպերի համար կազմավորիչ նշանակություն ունեցած «տեղական հայրենասիրութիւնը» տարբեր կերպ է երևում երեք գործերում: Եթե Բակունցը «տեղական հայրենասիրութեամբ տոգորուած իւրայատուկ «կենսագիր» է պարզապէս», որ «մի՛այն ընկերային խորք կու տայ իր գործին, քաղաքական-կուսակցական բանավէճ չի խառներ անոր», Չարենցն ու Մահարին դուրս են գալիս հայրենի աշխարհը պատկերելու զուտ հասարակական-մշակութային շրջանակից և իրենց կենսագրությունը կերտում քաղաքականապես հագեցած շեշտադրումներով: Ե՛վ Չարենցը, և՛ Մահարին իրենց վերապահումներն ունեին 20-րդ դարասկզբի հասարակական-քաղաքական իրադարձությունների հանդեպ, բայց քանի որ իրենք էլ սերում էին վեպերում ներկայացվող աշխարհից, ուստի այդ իրադարձությունները նրանց հետաքրքրում էին ոչ միայն գաղափարական, այլ նաև անձնական առումով: Այսպես է, որ թե՛ Մահարին, թե՛ Չարենցը որպես հեղինակներ գործուն սուբյեկտներ են դառնում իրենց վեպերում: Շահինեանի պատկերացմամբ հեղինակային այսպիսի ներկայությունը վեպերում ճնշում է մյուս հերոսներին` մի դեպքում վերածելով նրանց ծաղրանկարային կերպարների (Չարենց), մյուս դեպքում` խամաճիկների (Մահարի): Ակնհայտ է, որ Շահինեանը որքան էլ համակրում է երկու վեպերը Կարսի և Վանի հասարակական-մշակութային կյանքը վերակերտելու անկյան տակ, միևնույն ժամանակ մեծ վերապահում ունի դրանցում քաղաքական դեպքերի այսօրինակ ծավալման հանդեպ: Թե՛ Մահարին, թե՛ Չարենցը չպիտի համաձայնվեին Շահինեանի դիրքորոշման հետ առնվազն այն կետում, որ կարող էին կորսված հայրենի աշխարհի կյանքը ներկայացնելիս բավարարվել միայն նրանց մշակութային գանձերը ներկայացնելով, քանի որ երկու հեղինակների համար էլ առանցքային էր հայության կյանքի քաղաքականացման թեման: 

Հրապարակվում է ըստ` Գրիգոր Շահինեան, «Երկիր Նայիրի», «Կեորէս», «Այրուող Այգեստաններ», Ահեկան, թիւ 2, 1968, էջ 21-28: 

 

«Երկիր Նայիրի», «Կեորէս», «Այրուող Այգեստաններ»

Ժամանակակից մեր գրականութեան մէջ կան երեք երկեր, որոնք, իրենց բնոյթով, փոխադարձ կապերով ու յարուցած խնդիրներով, ուսումնասիրութեան հետաքրքրական նիւթ կը մատակարարեն գրականութեան պատմութեան մասնագէտին ու սիրող ընթերցողին հաւասարապէս․ Չարենցի «Երկիր Նայիրի»ն, Բակունցի «Կեորէս»ը և Մահարիի «Այրուող Այգեստաններ»ը։

Ուրիշ առիթի մը ձգելով այս երկերու համեմատութեան մէջ հանգամանօրէն խորանալու աշխատանքը` կը գոհանանք մատնանշելով, այս էջերուն մէջ, անոնց գլխաւոր նմանութիւններն ու տարբերութիւնները։ 

Երեք երկերը նման են իրարու` իրենց թեմայով ու գրելակերպով․ ծննդավայրի ոգեկոչումին ու պանծացումին նուիրուած վիպանման ստեղծագործութիւններ են` երգիծական բացահայտ կնիքով։ Երեքն ալ գրուած են, կամ սկսուած, Հայաստանի խոհրդայնացումէն ետք եւ ներշնչուած նման մտահոգութիւններէ։ Աւելին` գործերն են իրարու սերտօրէն կապուած երեք բարեկամներու, որոնք, կեանքի մէջ եւ գրականութեան, սրտակից եղած են եւ խորհրդակից։

Ժամանակագրականօրէն առաջինը «Երկիր Նայիրի»ն է։ Գրուած է 1921-24 տարիներուն, ընդհատումներով, եւ հատորով լոյս տեսած 1926ին։ Մահարի կը վկայէ թէ Չարենց 1919ին կ’աշխատէր արդէն անոր վրայ։ Խօսած է իրեն, մինչեւ իսկ կարդացած հատուած մը, որուն վերջին տողը դրոշմուած է իր յիշողութեան մէջ։^[1]Յետագային այդ տողը չէ գտած ամբողջացած գործին մէջ։ Վստահաբար խօսած են նաեւ երեքով ու Չարենց իր մտերիմները հաղորդակից դարձուցած է ազգային եւ գրական իր մտահոգութիւններուն։ Երկրորդը «Կեորէս»ն է գրուած 1935ին, երրորդը՝ «Այրուող Այգեստաններ»ը, որուն առաջին մասը, «Ոտնաձայներ Այգուց» խորագիրով․ գրուած է 1934-35 թուականներուն, իսկ ամբողջութիւնը լոյս տեսած է 1966ին միայն։ Հարց կը ծագի անմիջապէս․ Բակունց եւ Մահարի միասին չե՞ն որոշած նոյն տարին գրել «Երկիր Նայիրի»ին արձագանգող իրենց գործերը։ Մահարի կը հաւաստէ թէ չեն խորհրդակցած, «իսկ եթէ եղեր է ԽՈՐՀՐԴԱԿԻՑութիւն, ապա այդ եղել է լուռ ու տարերայնօրէն»։ Ամեն պարագայի տակ առարկայական փաստը բնորոշ է․ «Կեորէս»ը Գորիսի համար եւ «Այրուող Այգեստաններ»ը Վանի, կը փորձեն ինչ որ Չարենց տասնամեակ մը առաջ իրագործած էր արդէն Կարսի մասին։ Յատկանշական է նաեւ որ «Կեորէս»ը եւ «Այգեստաններ»ու առաջին, 35ին տպուած, մասը նման են իրարու իրենց հանդարտ ու կայական ոճով ու արտացի մօտեցումով, մինչ «Այգեստաններ»ու շարունակութիւնը աւելի մօտ է «Երկիր Նայիրի»ին իր քաղաքական դիմորոշումով եւ հեղինակի ենթակայական ու կողմնակալ միջամտութիւններով։

Կայ նաեւ ուրիշ փաստ մը․ Մահարի կը խոստովանի, իր յառաջաբանին մէջ, թէ «խանդ»ն է իր երկին ծնունդ տուողը։ Բացայայտօրէն կ’ըսէ թէ Չարենցի եւ Բակունցի երկերն են զինք գրելու մղող կարեւոր ազդակները։ Եւ արդէն իր գիրքը կը բացուի երկուքէն ալ առնուած բնաբաններով։

Վիպանման այս ստեղծագործութիւնները ունին նաեւ վաւերագրական-ազգագրական բնոյթ։ Չարենց «պոէմանման վէպ» կ’որակէ իր երկը, բայց կ’աւելցնէ թէ «այլակերպ» բան մը դարձած է ան ի վերջոյ։ Մահարի «վիպերգ» բառով կը բնորոշէ «Այրուող Այգեստաններ»ը։ Բակունցի համար ալ «Կեորէս»ը հաւանօրէն իր գեղարուեստական երկերուն եւ վաւերագրական ակնարկներուն միջին եզրն է։ Երեք գործերու պարագային ալ աւանդական սեռերէ հեռու ենք՝ այս կամ այն չափով, բոլորովին տարբեր, եթէ ոչ բոլորովին նո՛ր, սեռ մըն է կիրարկուածը։ Երեք գործերն ալ գրուած են տեղական հայրենասիրութեան մղումով, բայց երանգային բնորոշ տարբերութիւններ կը պարզեն։

Չարենցի պարագային՝ մեկնակէտն ու յանգումի կէտը նոյնը չեն։ Պոէմանման իր վէպին կը ձեռնարկէ կարօտի զօրաւոր զգացումէ մը մղուած։ Կ’ուզէ, ծննդավայրի ոգեկոչումով, մարմին տալ իր երազին ու կարօտին, Կարսի «օրերն ու վաստակները» սեւեռելով իրացնել Նայիրին որ «գուցէ սուտ է, ուղեղային մորմոք»։ Գիրքի սկիզբը, բացորոշ կերպով զգալի է այս տրամադրութիւնը եւ տուն կու տայ Կարսի կարօտագին ոգեկոչումին։ Յետոյ վերաբերումը կը փոխուի․ գաղափարական ու քաղաքական թեքում կը ստանայ, եւ կը փոխէ նաեւ երկի դիմագիծը։ Ներողամիտ հեգնանքը հետզհետէ քննադատող ծաղրի կը վերածուի, քաղաքական պարսաւ կը դառնայ։ Իր իսկ խոստովանութեամբ` 1923ի քաղաքական իրականութիւնը շատ բան կը փոխէ վերաբերումին մէջ․ Երեւանը, կը գրէ, մի հսկայական գործ կատարեց իմ հոգեկան զարգացման զիգզագանման ուղիում, այն է` արմատախիլ արեց իմ մէջ այն ամենը, որ Նայիրին էր, ռոմանտիկ, տեղական։ Այլեւս որոշ է իրեն համար թէ Նայիրին «սուտ» է, անիրական ու երազային հայրենասիրութիւն, աննիւթական հայրենապաշտութիւն։ Խորհրդայնացած Հայաստանի «իրական» սէրը, կը հակադրուի ոգեկան այն հայրենասիրութեան, որ, 20ական թուականները նախորդող տարիներուն, իրն էր եւ ուրիշներունը։

Բակունցի պարագային՝ կարօտը ստեղծագործական ազդակ չէ։ Գորիսը, իր հին ու նոր մասերով, իրական գոյութիւն է իր աչքին առաջ։ Երեւան բնակիլը արգելք մը չէ որ հեռուէն զգայ անոր ներզօր իրականութիւնը, կամ ուզած պահուն երթայ զայն տեսնելու։ «Դրախտ կորուսեալ» չէ իր ծննդավայրը։ Հոս պէտք է փնտրել թերեւս պատճառներէն մէկը այն մոլուցքին, որ «Երկիր Նայիրի»ի մէջ եւ «Այրուող Այգեստաններ»ուն, կ’արտայայտուի քաղաքական ու գաղափարական կծու քննադատութեամբ, մինչ հող չի գտներ «Կեորէս»ի մէջ։ Կորսուած ծննդավայրի սէրը դառնութեան կը վերածուի Չարենցի եւ Մահարիի հոգիին մէջ եւ տուն կու տայ չափազանցուած դատումներու։ Բակունց մի՛այն ընկերային խորք կու տայ իր գործին, քաղաքական-կուսակցական բանավէճ չի խառներ անոր։ Իր ծննդավայրի հին ու նոր կեանքը կը պատմէ սրամիտ կերպով, անոր կրկնակ մթնոլորտը կը վերստեղծէ, բարքերը կը պատկերէ։ Տեղական հայրենասիրութեամբ տոգորուած իւրայատուկ «կենսագիր» է պարզապէս։

Մահարի, տեսանք Բակունցի պէս կը սկսի, բայց Չարենցի պէս կը շարունակէ։ Սկիզբը, վիպագիրի կենդանացնող տաղանդով կը վերստեղծէ Վանի մէկ օրը, յատկանշական դէպքեր կը պատմէ եւ բնորոշ տիպարներ կը դիմագծէ։ Կը վերստեղծէ նաեւ անոր մթնոլորտն ու բարքերը, կը վերականգնէ նմուշ-մասնիկ մը իր ծննդավայրի առօրեայէն՝ հանդարտ ու խանդաղատական ոգեկոչումով։ Յետոյ սակայն տեղ կու տայ իր անձնական դառնութիւններուն ու ատելութիւններուն, անոնց մէջէն կը դիտէ 1915ի գաղթը նախորդող դէպքերը, եւ անձնական չափազանցուած մեկնաբանութիւն կու տայ անոնց։ Չարենցի պէս` հնչակեան եւ դաշնակցական գործիչները կը ծաղրէ, անոնց ամբողջ գործունէութիւնը կը դատապարտէ եւ իր տեսակէտները իրականութեան հետ շփոթելով՝ ծաղրանկարային ձեւով կը պատկերէ կուսակցական-յեղափոխական կեանքը Վանի մէջ եւ Վանի շրջակայքին։

Գրելակերպը, բնականօրէն, կ’ազդուի այս մօտեցումէն։

Չարենց սկիզբը ոգեկոչումի եւ խորհուրդի մթնոլորտ մըն է որ կը ստեղծէ։ Կը նկարագրէ Կարսը բացառապէս յաջող էջերու մէջ, առասպելական-դիւցազներգական շեշտ մը կը գործածէ, որ հակառակ գիրքի երգիծական բնոյթին, թելադրական կը մնայ եւ ներշնչող։ Վայրերը եւ անձերը իրականի պէս կը պատկերանան ընթերցողի աչքերուն առաջ, կարծես շարժում կը ստանան եւ կեանք։ Շարունակութեան մէջ, ազգայնական հերոսները ծաղրանկարային ոչ-համոզիչ տիպարներ կը դառնան, վէպը կը կորսնցնէ իր դիմագիծը, կը դառնայ քաղաքական պայքարի միջոց եւ անձնական ըմբռնումներ տարազելու հնարաւորութիւն։

Նոյն հոլովոյթը զգալի է «Այրուող Այգեստաններ»ու մէջ։ Առաջին մասի կենդանի տիպարները, հեղինակին կողմէ գործադրուած միջամտութեամբ, շարժող խամաճիկներ կը դառնան եւ անոնց վրայ աւելցող ուրիշ կերպարներ, պատմական գոյութիւն ունեցող հանրածանօթ գործիչներ, կը ճզմուին հեղինակի ատելութեան տակ, կը դառնան բացասական միակողմանի տիպեր, ծաղրանկարային խեղճութիւններ։ Այս տարբերութիւնը զգալի է ո՛չ միայն իրականութեան հետ համեմատած, այլ նաեւ Մահարիի նախորդ արձակ գործերուն, որոնց մէջ անոնք նուազ բռնազբօսիկ ներկայութիւն ունին եւ նուազ ատելավառ վերաբերումի զոհ կ’երթան։ Իշխան մը, Արամ մը «Մանկութեան» ու «Պատանեկութեան» մէջ ալ համակրանքով չեն ներկայացուած, բայց անսկզբունք այն մարդերը չեն, որոնց պատկերը կը գծէ Մահարի «Այգեստաններ»ուն մէջ։ Յատկանշական է, այս տեսակէտէ, հօրը մահուան վերաբերող մանրամասնութիւնը։ Նախկին գործերուն մէջ Մահարի կը կասկածի թէ իր հայրը սպանուած է քեռիին կողմէ կուսակցական հաշիւով․ «Այգեստաններ»ուն մէջ կասկածը տեղի տուած է վստահութեան։ Անշուշտ կարելի է միշտ ենթադրել թէ նոր փաստեր ձեռք ձգած է, բայց աւելի տրամաբանական է մտածել թէ տարիներու ընթացքին հասունցող ատելութեան հետ իր կասկածը վերածուած է ներքին համոզումի։

Բակունց ենթակայական վերաբերում չունի։ Աւելի ճիշդը` իր ենթակայական մօտեցումը ծննդավայրի սէրո՛վ միայն կ’արտայայտուի։ Այս պատճառով ալ՝ մէկ ծայրէն միւսը առողջ երգիծանքն է տիրապետողը իր վէպին մէջ, պայծառ զուարթախոհութիւնն ու ներողամիտ հեգնանքը։ Դատապարտութեան ու քէնի խօսք չկայ բնաւ։ Ինքն իր պատանութիւնը պատմող հասուն մարդու հեգնախառն ժպիտով՝ իր քաղաքի «պատանութիւնը» կը պատմէ պարզապէս։

Իրականութիւնը հիմքն է ուրեմն այս երեք գործերուն, բայց անոնք որոշ չափով կը վերափոխեն զայն․ գեղարուեստական վերստեղծումի կ’ենթարկեն։ «Երկիր Նայիրի»ի պարագային՝ վաւերագրային ամբողջ աշխատանք մը կատարուած է` զանազան հերոսներու ետին իրական անձեր գտնելու համար ու զանազան դէպքերու ետին պատահած իրական իրադարձութիւններ։ Կարելի է հաստատել թէ վէպի հիմքը իրականութիւնն է․ անոր այլափոխումը եւ մեկնաբանութի՛ւնը միայն հեղինակային միջամտութեան արդիւնքն են։

Մօտաւորապէս նոյնն է պարագան «Այրուող Այգեստաններ»ուն, այն տարբերութեամբ որ վիպական այլափոխումը աւելի շեշտուած է Մահարիի վիպերգին մէջ։ Ընտանիք մը առնուած է որպէս վիպական կառոյցի հիմ եւ ամբողջ քաղաքի պատմութիւնը հետաքրքրող մանրամասնութիւնները տրուած են այս ընտանիքի պատմութեան կապակցութեամբ։ Իսկ վիպական նիւթը կարելի է ըսել մնայուն թեման է Մահարիի երկարաշունչ արձակ երկերուն․ «Մանկութիւն»ը, «Պատանեկութիւն»ը, «Երիտասարդութեան Սեմին»ը ամբողջութեամբ կը սնանին Մահարիի յիշողութիւնն ու երեւակայութիւնը յաճախող այն դէպքերէն, որոնք «Այգեստաններ»ու հէնքը կը կազմեն։ Այս տեսակէտէ՝ նուազ վիպական է «Կեորէս»ը, քանի երեւակայութեան եւ վերստեղծումի բաժինը նուազ են հոն։ Վաւերագրական հակումը աւելի զօրաւոր է Բակունցի մօտ, քան երրորդութեան միւս երկու անդամներուն։

Այս պատճառով ալ կարծես նուազ ցցուն են իր տիպարները, նուազ օժտուած ինքնուրոյն ու անկախ կեանքով։ Չարենցի Մազութի Համօները եւ Մահարիի Օհանէս Աղաները իսկական տիպեր են, վիպական անկախ գոյութիւններ, որոնք իրենց ուրոյն կեանքով կ’ապրին հեղինակներու ստեղծած վէպի տիեզերքին մէջ, որ վիպական ըլլալո՛ւն իսկ բերումով տարբերուած է սովորական կեանքէն։ Բակունցի հերոսները կը շարունակեն ապրիլ Գորիսի առօրեային մէջ։

Գեղարուեստական կառոյցն ու «լեզուն» ալ տարբեր են մէկ երկէն միւսը։ «Երկիր Նայիրի»ի եւ «Այրուող Այգեստաններ»ուն մէջ զարգացող ու վախճանի յանգող վիպական գործողութիւն մը կայ, որ խորհուրդով կը սնանի առաջինին մէջ եւ որոշ սըսփէնսով՝ երկրորդին։ «Կեորէս»ի թեքնիքը կայական նկարագրութիւնն է պարզապէս, առանց ուժական զարգացումի։ Նոյն տարբերութիւնը նկատելի է լեզուական մարզին մէջ․ Չարենց ուրոյն արտայայտաձեւ մը կը ստեղծէ, որ քերականական ու ոճային իր յատկանիշներով բոլորովին տարբեր է իր այլ գործերու, արձակ թէ քերթուած, արտայայտութեան կերպէն եւ այդ տարբերութեամբ իսկ կը շեշտէ «Երկիր Նայիրի»ի ուրոյն բնոյթը։ Իսկ եթէ «Այրուող Այգեստաններ»ու լեզուն ու ոճը հիմնական տարբերութիւն մը չունին Մահարիի միւս արձակ երկերու արտայայտաձեւէն՝ կարելի չէ ըսել թէ նոյնն են բոլորովին։ Հոս ալ՝ երգիծական-հեգնական մօտեցումը պարտադրած է «լեզու» մը, որ աւելի ջղային է, եթէ կարելի է ըսել, եւ ենթակայական տարրերով հարուստ։ Ամենէն չնչին դէպքը պատմած իսկ ատեն Մահարի հեգնանք ու դառնութիւն կը դնէ ըսածին մէջ։ Իր հերոսները միաժամանակ իր զոհերն են։ Եւ որեւէ բանէ առաջ՝ իր արտայայտութեան կերպն է որ կը զգացնէ այս իրողութիւնը։ Վիպական ստեղծումին խոտոր համեմատական է միջավայրի, բարքերու եւ սովորութիւններու նկարումը։ Աւելի հարազատօրէն տրուած է անշուշտ «Կեորէս»ի մէջ, քան միւս երկու գործերուն․ բայց այս վերջիններուն մէջ աւելի գունագեղ ու գեղարուեստական բնոյթ մը ունի եւ թերեւս աւելի կը խօսի երեւակայութեան։ «Կեորէս»ը միտքը կը համոզէ, «Երկիր Նայիրի»ն ու «Այրուող Այգեստաններ»ը երեւակայութիւնը կը գերեն։

Իրենց զանազան տարրերով տարբեր իրարմէ, բայց խորքին մէջ այնքան նման իրարու` այս երեք գործերը միաժամանակ նման ու տարբեր են նաեւ իրենց ճակատագիրով։

Գրականութեան պատմութեան մէջ միշտ միասին յիշուելու կոչուած եւ իրարու համեմատուելու՝ անոնք իրենց ուրոյն տեղերը գրաւելու սահմանուած են․ սակայն, ընթերցող հասարակութեան գիտակցութեան եւ մասնագէտներու գնահատանքին մէջ։

«Երկիր Նայիրի»ն մտածել տուող, իր բարդ ու հարուստ նիւթով միտքը անհանգստացնելու կոչուած երկ մըն է, որ անդրանիկի իր իրաւունքը պիտի պահէ ո՛չ միայն այս երեք երկերու նեղ շրջանակին մէջ, այլ նաեւ առհասարակ սովետահայ արձակին, որուն առաջին քայլերը եւ առաջին նուաճումը կը նշէ։

«Այրուող Այգեստաններ»ը, զտումի եւ վերամշակումի աշխատանքէն ետք մանաւանդ, որուն կ’ենթարկուի ներկայիս, իր վիպական աշխարհով եւ կենդանի գործողութեամբ պիտի ճշդէ իր տեղը։

Մինչ Բակունցի «Կեորէս»ը` նուազ փառասէր թերեւս իր կերտումով ու նպատակադրած խնդիրներով՝ ներդաշնակ ու հաւասարակշիռ իր ամբողջութեամբ ու հեղինակի ձգտումին լրիւ իրագործումով, պիտի մնայ հաւանօրէն ուրոյն այս սեռի լաւագոյն կերտումին հասած երկ մը, համոզիչ ու գրաւիչ, յաջող` ըստ ամենայնի։