Նախաբան

19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին արդի աշխարհիկ ազգ դառնալու գործընթացներն ակոսել էին հայության կյանքը։ Այս ճանապարհի համար նպաստավոր հող էին Արևելահայաստանում և Կովկասի հայաբնակ վայրերում քաղաքային բուրժուազիայի ձևավորումը, հայ ուսանողների հոսքը Ռուսաստանի և Եվրոպայի՝ հատկապես Գերմանիայի համալսարաններ, մամուլի և հրապարակախոսության թափ առնելն ու մի շարք այլ գործոններ։ Քաղաքականապես և մշակութայնորեն արդիանալու, իբրև պատմական զարգացման իր ճանապարհն անցնող մշակութային և հոգևոր համայնք՝ ազգ կայանալու հասարակական այս խմորումներն իրենց հետ բերում էին ժողովրդի՝ որպես ազգային պատմության և իշխանության գլխավոր սուբյեկտի արդիական ըմբռնումը։^[1]Ազգի՝ իբրև նախ և առաջ մշակութային միավորի այս ըմբռնման նրբերանգների, ինչպես նաև 19-րդ դարի արևելահայ մտածողների շրջանում հատկապես գերմանական մշակութային ազգայնականության ազդեցությունների մասին տե՛ս Վարդան Ազատյան, Արվեստաբանություն և ազգայնականություն. միջնադարյան Հայաստանի և Վրաստանի արվեստները 19-20-րդ դդ. Գերմանիայում (Երևան։ Ակտուալ արվեստ, 2012), էջ 243-250։ Ժողովրդի իսկական ներկայացուցիչը լինելու, նրան հարազատորեն ճանաչելու և ի վերջո նրա անունից խոսելու իրավունքն էր վիճարկվում գաղափարական տարբեր թևեր ներկայացնող պարբերականների և դարավերջին ձևավորված կուսակցությունների կողմից։^[2]Մամուլի էջերին ժողովրդի և եկեղեցու հարաբերությունների ընդլայն մի քննարկում է ծավալվել, օրինակ, 1906 թվականին, որի առիթը դարձան նույն տարվա մայիսի 10-ի և հունիսի 7-ի կաթողիկոսական կոնդակները։ Ըստ այս փաստաթղթերի՝ կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանը հրավիրում էր ռուսահպատակ աշխարհական հայերից կազմված եկեղեցական գործերի կարգադրիչ կենտրոնական ժողով, որի պատգամավոր կարող էին ընտրվել ընտրական իրավունք ունեցող յուրաքանչյուր անձ՝ անկախ սեռից։ Հայ եկեղեցու ներքին հարցերը քննել պատրաստվող այս ժողովի ընտրական կարգը հատուկ կարգավիճակ չէր տալիս … կարդալ ավելին Այս ընթացքը դրսից սասանում էր ազգի և ազգային եկեղեցու այն անքննարկելի միությունը, որը թույլ էր տալիս եկեղեցու՝ իբրև ժողովրդի միակ ներկայացուցչի իշխանությունն աստվածատուր ըմբռնել։ Սերունդների կրթության, հանրային ունեցվածքի բաշխման, իշխող կայսրությունների հետ հարաբերության և մյուս՝ այլևս «աշխարհիկ» համարվող հարցերում վիճարկվում էր եկեղեցու ստանձնած կենտրոնական դերը։^[3]Հատկանշորեն, 1906 թվականի Ազգային պատգամավորական կենտրոնական ժողովը, որի 57 պատգամավորներից 44-ը Դաշնակցություն կուսակցության անդամներ էին, որոշումներ կայացրեց դպրոցների կառավարման գործն օտարել եկեղեցուց, եկեղեցական կալվածքները համարել «սոցիալիզացիայի յենթարկված ազգային սեփականություն» և այլն. որոշումներ, որոնք այդպես էլ թղթի վրա մնացին։ Տե՛ս, Լեո, Անցյալից (Թիֆլիս։ Խորհրդային Կովկաս, 1925), էջ 193-201։

Միաժամանակ, սակայն, արդիությունն իբրև բազմաշերտ ու ներհակ հարացույց ինքն իր ամուր կապերն ունի քրիստոնեական մշակույթի ու մտքի հետ։^[4]Արդիության, Լուսավորության և քրիստոնեության կապերի քննության համար տե՛ս, օրինակ, Karl Löwith, Meaning in History (Chicago: The University of Chicago Press, 1949), Ernst Cassirer, The Philosophy of the Enlightenment (Princeton: Princeton University Press, 1951), Hans Blumenberg, The Legitimacy of the Modern Age (Cambridge: The MIT Press, 1983): Հայերի արդիացման ճանապարհին 19-րդ դարի այս հանգրվանն իր հերթին մեծապես խարսխված էր մեր թվարկության չորրորդ դարում Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման՝ դեպի քրիստոնյա Արևմուտք հեղափոխական դիմադարձի վրա։^[5]Արևելահայերի շրջանում լուսավորական գաղափարների և քրիստոնեության հատման քննարկումը տե՛ս, օրինակ, Վարդան Ջալոյան, «Լուսավորականությունը, աշխարհիկացումը և կրոնը հայկական լուսավորական շարժման մեջ. Միքայել Նալբանդյան», https://bit.ly/39zI3pD, այց՝ 11.02.2022 թ.։ Դարադարձի մամուլում կանանց խնդրի ձևակերպման, աղջիկների կրթության անհրաժեշտության ակունքում դրված քրիստոնեական սկզբունքների քննարկման համար, օրինակ, տե՛ս Լուսինե Չերգեշտյան, «Սեռականության սահմանագիծը. կնոջ հասարակական դերակատարության վերաիմաստավորումը 19-րդ դարի հայ պարբերական մամուլում», … կարդալ ավելին Էական գնահատելով քաղաքակրթական այն դերը, որ հայ եկեղեցին ունեցել է հայ ժողովրդի կյանքում՝ հայտնի հայագետ հոգևորական Կարապետ Տեր-Մկրտչյանը համարում է, որ

…. պատահականութիւն չէ, որ մեր ս. Գրիգորը «Լուսաւորիչ» պատուանունն է ընդունել։ …. հայության համար [հայ եկեղեցին] եղել է արևելեան ազգերի ընդհանուր տենչանքի լրումն՝ այն յաւիտենական լուսոյ ճառագայթումն, որ մարդոց բնական կեանքի մէջ թագաւորող խաւարը փարատել, նոցա միտքն ու հոգին լուսաւորել և միջոց էր տուել՝ ուղղութեան ճանապարհով դէպի անստուեր լուսոյ կայանները դիմելու։^[6]Կ. վ., Ազգային եկեղեցի (Բագու։ Տպարան Ա. Ղասաբեանի, 1907), էջ 27։

Հայերի շրջանում քրիստոնեության լուսավորական ասպեկտի նման շեշտադրում ենք տեսնում նաև հայագետ հոգևորական Գալուստ Տեր-Մկրտչյանի (Միաբան) հայացքում, որը Լուսավորչին համարում է «վայրենութիւնից և վայրենամտութիւնից մեզ դէպի քաղաքակրթութիւն ձգողը, կոպիտ և խաւար նիւթապաշտութիւնից մեզ դէպի վերացականը, լուսաւորը և աստուածայինը առաջնորդողը»։^[7]Գալուստ Տէր Մկրտչեան, «Ագաթանգեղոսի աղբիւրներից», Արարատ, 1896, թիվ Թ, էջ 440։ Կրթության ու դպրության լույսով «վայրենի» նյութական իրականությունից վերացարկվելն ու քաղաքակիրթ ազգերի զարգացման ճանապարհը բռնելն, ուրեմն, հայերի շրջանում մի այնպիսի ընդգրկուն հարացույց է, որը խորքում կամրջում է առաջին հայացքից իրար հակադիր թվացող արդիության ջատագով աշխարհիկ գործիչներին ու հայ եկեղեցու ժառանգությունը։ Ուրեմն պատահական չպետք է համարել, որ արդիության բազմաշերտ գործընթացներում եկեղեցին ինքն իր ներհակություններով ծանրաքայլ դիմաշրջվում էր դեպի արդիացման ճանապարհը։ Մեծահաստատ այս կառույցն, ապրելով իր փոփոխությունները, ներսից բացում էր արդի գիտությամբ բարենորոգվելու, ժողովրդի հետ կապը վերանայելու որոշ ուղիներ։

Մեջբերված երկու հոգևորականներն արդի հայագիտության ակունքներում կանգնած այն գիտնականներից են, որոնց գործունեությունը դարադարձին հայերի համար հրի ու սրի, արյան ու որբացման մի քանի տասնամյակում հնարավոր է դարձել Էջմիածնում կուտակված հոգևոր և նյութական ժառանգության շնորհիվ։ 19-րդ դարի վերջին և 20-ի սկզբին Էջմիածնում էր հավաքվել հայ միջնադարյան ձեռագրերի հարուստ մատենադարանը, այստեղ էր գործում Մայր Աթոռի տպարանը, ինչպես նաև Գևորգյան հոգևոր ճեմարանը, ուր դասավանդում էին արդի հայ գիտության հիմնաքարերը դրած բազմաթիվ գործիչներ։ Հոգևոր-գիտական այս բուռն կյանքն արտացոլված կարելի է տեսնել Մայր Աթոռի պաշտոնաթերթ, կրոնական-բանասիրական Արարատ պարբերականում, որն ընթերցելիս Էջմիածինը երևում է իբրև եվրոպական գիտության մեթոդական գործիքներով հայ մշակույթը քննող ու վերհանող հայագիտական մտքի առանցքային մի հանգույց։^[8]Երևանի Մաշտոցի անվան Մատենադարանի ձեռագրերի հավաքածուի հիմքը կազմող «Գևորգյան ժողովածու» կոչվող ձեռագրերի հավաքածուն Էջմիածնում սկսել է ցուցակագրվել Գևորգ Դ կաթողիկոսի ջանքերով։ Տե՛ս Օննիկ Եգանեան, Մաշտոցեան Մատենադարանի ձեռագրական հաւաքածուները (Երևան: «Նաիրի» հրատ., 2014), էջ 51-52։ Արարատ ամսագրի թեմաների ընդգրկման և պատմական նշանակության մասին տե՛ս Սեդա Կոծինյան (կզմ.), Մատենագիտություն «Արարատ» ամսագրի (Էջմիածին: Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 1970)։ Էջմիածնի գիտակրթական համալիրի կարևորությունը հատկանշորեն շոշափվում է Լեոյի մի դիտարկման մեջ։ … կարդալ ավելին

19-րդ դարի վերջին և 20-ի սկզբին Արևելյան Հայաստանում հիմնարկային իմաստով միակ՝ հայագիտության Էջմիածնական այս դպրոցի երկու կարևոր ներկայացուցիչների՝ Գալուստ Տեր-Մկրտչյանի և Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի աշխատանքը ներկա հետազոտության մեջ քննվում է հայերի արդիացման ընդլայն գործընթացների հետնախորքին եկեղեցու բարենորոգության և ժողովրդի հետ կապի վերանայման փորձերի ուղեծրում։ Երկու գործիչների գիտական աշխատանքը, մնալով արևմտյան գիտությամբ քաղաքակրթվելու եկեղեցական ժառանգության շրջանակում, այնուամենայնիվ երևան է բերում ժողովրդի ըմբռնման էական տարբերություններ։ Մոտեցումների այս տարբերության մեջ բացահայտվում են հայության արդիականացման երկու հեռանկարներ, որոնց անդրադառնալը կարևոր կարող է լինել այսօր՝ արդիականացման խնդրի առաջ վերստին կանգնած Հայաստանում։

 

***

Կարապետ Տեր-Մկրտչյանը 14 տարեկանում քահանա քեռու միջնորդությամբ մտել է Գևորգյան ճեմարան, որից հետո պատանու բախտը մեկընդմիշտ կապված ենք տեսնում Մայր Աթոռի հետ։^[9]Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի ամբողջական կենսագրության համար տե՛ս Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915) (Երևան: Հայաստանի ազգային արխիվ, 2006); «Արարատ»-ի ժառանգությունը. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (Էջմիածին։ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի հրատարակչություն, 2008)։ Ճեմարանական Կարապետը նախ մեծապես ոգևորվում է Մակար I կաթողիկոսի հրավերով 1887-ին Էջմիածին դասավանդելու եկած աստվածաբան եպիսկոպոս Մաղաքիա Օրմանյանի գործունեությամբ ու գաղափարներով։^[10]Օրմանյանի գործունեության քննությունը տե՛ս Գարեգին վարդ. Յովսէփեան, Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանեան եւ կաթողիկոսական ընտրութիւն (Թիֆլիս։ Ելեքտրաշարժ Տպ. Օր. Ն. Աղանեանցի,1908), ինչպես նաև Էմմա Կոստանդյան, Դրվագներ Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանի կյանքից և գործունեությունից (Երևան: ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, 2015)։ Օրմանյանի սերմանած ջերմեռանդությունն ու կրոնասիրությունն է, որ ուսանողին մղում է ուսումն ավարտելուց հետո կուսակրոնություն ընդունել և մտնել միաբանության շարքերը։ Կարապետ սարկավագն այնուհետև կաթողիկոսի օրհնությամբ և հովանավորությամբ ուղարկվում է Գերմանիայի բողոքական աստվածաբանական ֆակուլտետներ ուսումնառության։

Մակար I-ի այս քայլը հիմքում ուներ Հայ եկեղեցում արդի գիտության ծիլերով նոր զարթոնք առաջ բերելու հեռագնա նպատակը, որի ջահակիրն էր լինելու Կարապետ սարկավագը։^[11]Մակար I-ի այս նպատակի համար տե՛ս Երվանդ Տեր-Մինասյան, Հուշեր իմ կյանքից (Երևան։ Մագաղաթ, 2015), էջ 27-29։ Դեռահաս տարիքից նվիրական կապերով կապված Մայր Աթոռին՝ հոգևորականի գիտական ճանապարհը միահյուսվում է եկեղեցու քաղաքական դիրքավորմանն ու դրա առջև ծառացած արդիացման մարտահրավերներին։ Իբրև ազնիվ սպասավոր՝ Տեր-Մկրտչյանն իր ուսերին է վերցնում եկեղեցու ժառանգությունն ու ջերմեռանդությամբ պաշտպանում իր հայրերի ավանդածը։ Աշխարհական մամուլում եկեղեցու դեմ ուղղված քննադատություններին արդեն վարդապետական աստիճան ստացած Կարապետի 1895 թվականի մի արձագանքն այս ջերմեռանդությունն ամենայն պատկերավորությամբ է ի հայտ բերում.

Ուրեմն Ս. Էջմիածինը կարող է սորա ու նորա ձեռքո՞ւմ լինել… ուրեմն դուք յոյս ունիք, որ նա մի օր էլ ձե՞ր ձեռքում կլինի… խաղալի՜կ, … գործի՛ք ուրիշ նպատակների համար։ Գուցէ, ո՞վ գիտէ. չարամիտ է բաղդն ու փոփոխական… բայց եթէ կգայ մի այդպիսի օր՝ լաւ իմացած եղէ՛ք, որ Ս. Էջմիածնում կգտնուին մարդիկ, որոնց դիակի վերայից անցնելը յաղթական սև կառքերով դիւրին չի լինի ձեզ։^[12]Կարապետ Վարդապետ, «Հայ հոգեւորականութեան մէջ կղերական ոգի որոնողները», Արարատ, 1895, թիվ Է, էջ 253։

Ընդհուպ մինչև սեփական դիակով եկեղեցին պաշտպանելու մղումը Տեր-Մկրտչյանի համար միաժամանակ ենթադրում էր անխնա ջանքեր թափել դրա բարենորոգության, հոգևոր հոտի հետ կապի կենսունակության պահպանման ուղղությամբ։ Գերմանիայի բողոքական աստվածաբանական ֆակուլտետներում հոգևորական գիտնականի ուսումը գործնական ուրվագիծ տվեց բարենորոգչական իր նախագծերին և ուղիներ բացեց միաբանակից իր մյուս ընկերների եվրոպական կրթության համար։ Ուսյալ հոգևորականների այս խմբի գործունեությունն էր, որ հետագայում ստացավ Հայ եկեղեցու բարենորոգչական շարժում անվանումը, որի ընդհանուր նպատակն էր ժողովրդական կրթության միջոցով եկեղեցու հավատավոր հոտը մոլորություններից մաքրելն ու եկեղեցին դրանով բարենորոգելը։

Կարապետ վարդապետի գիտական աշխատանքի սրտում դրված եկեղեցասիրությունն է թերևս, որ ուշխորհրդային հայագիտության լուսանցքում է թողել գիտնականին։ Սակայն Հայաստանի անկախացումից հետո՝ 1990-ականներից սկսած, արևմտյան՝ մասնավորապես գերմանական գիտության հետ հայ եկեղեցու սպասավորների մտավոր կապերի հանդեպ ընդգծված հետաքրքրություն ենք տեսնում։ Տեր-Մկրտչյանի գործունեությունը բարենորոգչական շարժման, գերմանական բողոքական աստվածաբանության հետ դրա կապերի, դրա անդամների ներհակությունների անկյան տակ լայնորեն ուսումնասիրված է եկեղեցու պատմության արդի հետազոտողների կողմից։^[13]Տե՛ս Hacik Rafi Gazer, Die Reformbestrebungen in der Armenisch-Apostolischen Kirche in ausgehend 19. Und im ersten Drittel des 20. Jahrhunderts (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1996)։ Նույն աշխատության հայերեն թարգմանությունը՝ Խաչիկ Րաֆֆի Ղազարյան, Բարենորոգչական նախաձեռնությունները հայ առաքելական եկեղեցում 19-րդ դարի վերջին քառորդին և 20-րդ դարի առաջին կեսին (Սբ. Էջմիածին, 1999), թրգմ. Աշոտ Հայրունի, ինչպես նաև Sabine Stephan, Karapet Episkopos Ter-Mkrttschjan (1866-1915): Materialen zu einem Kapitel armenisch-deutscher wissenschaftlicher Zusammenarbeit (Halle։ Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg, 1983); Axel Meißner, Martin Rades „Christliche Welt“ und Armenien: Bausteine für internationale Ethik des Protestantismus, (Berlin: Lit Verlag, 2010); Հովհաննես … կարդալ ավելին Արժեքավոր այս հետազոտություններն են հիմք դարձել ներկա ուսումնասիրության մեջ շարժման անկյան տակ դիտելու Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի գործունեությունը։ Արդեն բացահայտված այս կապերը միաժամանակ թույլ են տվել մոտենալու գիտնականի աշխատանքին հայագիտության տեղական համատեքստում։

Եվրոպայից վերադառնալուց անմիջապես հետո Կարապետ վարդապետը լծվում է ուսուցչական գործին՝ ստանձնելով Գևորգյան ճեմարանի կրոնագիտական առարկաների դասավանդումը. մի աշխատանք, որի արդյունքը տարիներ հետո դարձավ արդի մեթոդաբանությամբ կազմված Հայոց եկեղեցու վաղ շրջանի պատմության առաջին դասագիրքը։^[14]Կարապետ Ծ. Վարդապետ, Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն (Վաղարշապատ: Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 1908)։ Վարդապետի աշակերտ Երվանդ Տեր-Մինասյանի՝ դասագրքի գրախոսությունը տե՛ս Երուանդ վարդապետ, «Կարապետ Ծ. վարդապետի Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն, Մասն Ա», Արարատ, 1908, թիվ Թ, էջ 825-832։ Մի քանի տարի անց ստանձնելով ճեմարանի տեսչությունը՝ վարդապետը միաժամանակ նաև Արարատ ամսագրի խմբագիրն էր, ուր գիտական և թարգմանական աշխատություններից զատ տարիներ շարունակ հրապարակում էր և իր ընթերցած քարոզները։ Գիտական, ուսուցչական և քարոզչական այս գործունեությանը պետք է հավելել նաև 1900-ականներին Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի ստանձնած առաջնորդական պաշտոնները Երևանի, Ատրպատականի և Շամախու թեմերում։^[15]Կարապետ Տեր-Մկրտչյանը Երևանի թեմակալի փոխանորդ է նշանակվել 1903 թվականին, այնուհետև 1907 թվականին համայնքի կողմից ընտրվել է Ատրպատականի թեմի առաջնորդ։ Տե՛ս Երուանդ Տէր-Մինասեանց, Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան. կեանքն ու գործունէութիւնը, (Մոսկուա։ Տպագրութիւն Ք. Բարխուդարեանի, 1911), էջ 46-92։

Փիլիսոփայության դոկտորի և աստվածաբանության մագիստրոսի աստիճան ունեցող հոգևորականի գիտական հետաքրքրությունների շրջանակն ընդգրկում է Հայաստանում գործունեություն ծավալած աղանդների քննությունը, դավանաբանական վեճերին հայ եկեղեցու հայրերի մասնակցությունը, ինչպես նաև հայերի կողմից Քաղկեդոնի ժողովի մերժման հանգամանքները։^[16]Աղանդների իր քննության համար տե՛ս Կարապետ սարկավագի 1893 թվականին Լայպցիգում պաշտպանած ավարտաճառը. “Die Paulikianer im Byzantinischen Kaiserreiche und vermandte ketzerische Erscheinungen in Armenian,” որի հայերեն թարգմանությունը հրապարակվել է տասնամյակներ անց. Կարապետ սրկ. Տեր-Մկրտչյան, Պաւղիկեանք բիւզանդական կայսրութեան մէջ եւ մերձաւոր հերձուածային երեւոյթներ Հայաստանի մէջ, (թրգմ.) Ա. Աբեղեան (Երուսաղեմ։ Տպարան սրբոյ Յակոբեանց, 1938)։ Նույն թեմայով տե՛ս նաև Կարապետ Տեր-Մկրտչյան, «Մծղնէից աղանդը», Արարատ, 1895, թիվ Ա, էջ 3-8; Կարապետ Տեր-Մկրտչյան, «Պաւղիկեանց և Թոնդրակեցւոց աղանդները արդի … կարդալ ավելին Տեր-Մկրտչյանի ձեռագրագիտական աշխատանքի արդյունքում ի հայտ եկած նորահայտ աշխատությունները կարևոր ներդրում են դարձել ոչ միայն հայ եկեղեցու դավանաբանական կարգի շուրջ օտար եկեղեցիների հետ իր բանավեճերում, այլև առհասարակ քրիստոնեական ընդհանրական եկեղեցու պատմության ուսումնասիրության տեսանկյունից։^[17]Վարդապետի հրապարակած նորահայտ ձեռագրերից են, օրինակ, Կարապետ վարդապետ, «Երեմիա մարգարե», Արարատ 1895, թիվ Գ, էջ 79-81; Կարապետ վարդապետ, «Գրիգոր Սքանչելագործի անուամբ մնացած հատուածներ», Արարատ, 1895, թիվ Դ, էջ 111-113; Կարապետ վարդապետ, «Մի հատուած Որոգենէսի գրուածներից եւ «Պատճառ լայն եւ նուրբ գրոց» ձեռագիրը», Արարատ 1895, թիվ Ե, էջ 146-148; Կարապետ վարդապետ, «Երուսաղէմի Յովհաննես եպիսկոպոսի թուղթը», Արարատ, 1896, թիվ Ե, էջ 214-215; Կարապետ վարդապետ, «Թուղթ Կոմիտասայ հայոց կաթուղիկոսի ի Պարս», Արարատ, 1896, թիվ ԺԱ, էջ 494; Կ.վ., «Իրենեոս եւ նշխարներ նորա գրուածներից», … կարդալ ավելին Եվրոպական արդի գիտության տրամադրած մեթոդաբանությամբ արված վարդապետի պատմաաստվածաբանական հետազոտությունները քննելիս երևան է գալիս գիտական հետաքրքրությունների մի շղթա, որը միտված է ամրացնելու Հայ առաքելական եկեղեցու դավանաբանական կարգն ու պաշտպանելու այն թյուրըմբռնումներից։ Այս կարգն ինքնին վարդապետն ըմբռնում է իբրև եկեղեցու հավատավոր հոտի ջերմեռանդության հիմնարկային խտացումը, որն ամուր հիմք պետք է տա նույն այդ հոտին քարոզի միջոցով դարձի բերելու, մոլորություններից մաքրելու համար։ Վարդապետի գիտական հետաքրքրությունների և քարոզչական գործի հետագիծը ներկա հետազոտության մեջ երևան է բերում ժողովրդի իր ըմբռնումը, ինչպես նաև հոգևորական գիտնականի աշխատանքում ուրվագծվող հայերի արդիացման ճանապարհը։

Հայ ժողովուրդն՝ իբրև նախ և առաջ ազգային եկեղեցու հոտ Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի հայացքում երևում է իր իդեալական ձևի մեջ՝ որպես հավատի նահատակ և առաքելական ուղղադավան քրիստոնյա։^[18]Տե՛ս ներկա հետազոտության երկրորդ գլուխը` էջ 39-41։ Ժողովրդին իր իսկ իդեալին մոտեցնելու գործը վարդապետի հայացքում պետք է ստանձնի այդ նույն ժողովրդի ծոցից ելած, սակայն ոգով ամրացած ու ապականությունից վեր կանգնած քարոզիչ սպասավորը։<sup>[19]</sup>Տե՛ս ներկա հետազոտության երկրորդ գլուխը` էջ 43-48։ Այս մոտեցման հիմքում ընկած է հայ ժողովրդի կանխադրյալ պատկերացման և իրականում ապրվող կյանքի միջև անհամապատասխանության այն ճեղքը, որը կարկատելու անդադրում աշխատանքին պիտի լծվեին ուսյալ քարոզիչներն ու թարգմանիչ վարդապետները։

Եթե Կարապետ վարդապետի համար իր շուրջն ապրվող նյութական կյանքն ըստ սահմանման մերժելի է ու լի ամեն տեսակ մոլորություններով, որոնցից բարոյապես վեր պետք է կանգնի հայ եկեղեցու իսկական հավատացյալը, ապա Գալուստ Տեր-Մկրտչյանը հենց ժողովրդի կյանքն ու բարքն է վերցնում իբրև իր գիտության ելակետ՝ լուրջ ընդունելով այդ կյանքի հանդեպ հայերի տածած սերն ու հարազատության զգացումները։ Մինչև իր կյանքը վերջնականապես կկապեր Էջմիածնի միաբանության հետ, քահանայի որդի, նախկին ճեմարանական Գալուստի միտքը տարբեր հանգրվաններով է անցել՝ Ներսիսյան վարժարան, նարոդնիկական խմբակներ, Փարիզի քաղաքական գիտությունների ազատ դպրոց։^[20]Գալուստ Տեր Մկրտչյանի կենսագրության համար տե՛ս Գալուստ Տեր-Մկրտչյան, Հայագիտական ուսումնասիրություններ, հ. 1 (Երևանի։ Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1979), հ. 2, (Էջմիածին։ Մայր Աթոռ սուրբ Էջմիածնի տպարան, 1998)։ Հատորների կազմող և խմբագիր, առաջաբանի ու ծանոթագրությունների հեղինակ Պիոն Հակոբյանը ոչ միայն առաջին անգամ ընթերցողին է ներկայացրել Միաբանի ամբողջական կենսագրությունը, այլև ընդգրկել է գիտնականի հրապարակված հոդվածները, արխիվային նյութերն ու նամականին՝ դրանք տեղակայելով հայագիտության լայն համատեքստում։ Մանրաքնին ու … կարդալ ավելին Շրջադարձերով լեցուն այս ճանապարհը մոտ մեկդարյա հեռավորությունից ավելի հակասական ու բարդ է դարձնում համբավավոր հոգևորական գիտնականի կերպարը։ Վանք մտնելու, հոգևորական գործունեություն ծավալելու Տեր-Մկրտչյանի որոշումը հատկապես մեզ թողնում է կռահումների հույսին։ Այս է պատճառը, որ ներկա ուսումնասիրության մեջ Գալուստի կենսագրության մինչէջմիածնական էջերին հատուկ տեղ է հատկացված։

Միաբան ծածկանունով հանդես եկող գիտնականի մոտեցումները կոնկրետ դպրոցի կամ մեթոդաբանական ուղղության հետ դժվար է անվերապահորեն կապել։ Մեծապես ազդված սոցիալիզմի նարոդնիկական ըմբռնումներից՝ նախկին քաղաքագիտության ուսանողը, բռնելով բանասիրության ուղին, լայն համագործակցություններ է հաստատում հայագիտության տարբեր և նույնիսկ հակառակ դպրոցների հետ։ Ընդհանուր գործը՝ հայ ժողովրդին իր ներհակություններով հասկանալն ու նրա ժառանգությունը վերհանելն էր, որ թույլ էր տալիս գիտնականին բառի ուղիղ իմաստով միաբան լինել դավանաբանական ու գաղափարական բազմաթիվ վեճերով լի այս ոլորտում։

Չնայած ծանր հիվանդության պատճառով Գալուստ Տեր-Մկրտչյանը ծավալուն աշխատություններ չի հրապարակել, սակայն նրա հետաքրքրությունների շրջանակն ընդգրկուն է։ Ինքն է կազմել Ղազար Փարպեցու^[21]Ղազար Փարպեցւոյ Պատմութիւն Հայոց և Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան, աշխատութեամբ Գ. Տէր-Մկրտչեանի և Ստ. Մալխասեանցի (Տփղիս։ Արագատիպ Մնացական Մարտիրոսեանցի, 1904)։ և Ագաթանգեղոսի^[22]Ագաթանգեղայ Պատմութիւն Հայոց, աշխատութեամբ Գ. Տէր-Մկրտչեանի և Ստ. Կանայեանցի, (Տփղիս։ Արագատիպ Մնացական Մարտիրոսեանցի, 1909)։  երկերի քննական հրատարակությունները, Էջմիածնի մատենադարանում գտնվող Ճառընտիրներից հայտնաբերել ու հավաքել ասորի մատենագիր Մարութաս Նփրկերտցու «Վկայք Արևելից» երկի՝ Աբրահամ Խոստովանողի հայերեն թարգմանության բեկորները։^[23]Հայ մատենագրության պատմության ուսումնասիրություններում ասորական ազդեցության էջը բացող այս գտածոն նվիրված է չորրորդ դարում Շապուհ Բ արքայի կողմից ասորի, հայ ու այլազգի քրիստոնյաների նկատմամբ գործադրած դաժան բռնություններին ու հալածանքներին։ Իր կենդանության օրոք Միաբանն աշխատել է ամեն գնով տպագրել աշխատությունը, սակայն Էջմիածնի տպագրական հաստոցին այն հասել է միայն 1921 թվականին Տեր-Մկրտչյանի գործակից ընկեր Մեսրոպ եպիսկոպոս Տեր-Մովսիսյանի խմբագրությամբ, երբ արդեն խորհրդային երկրում Էջմիածնի գիտական ինստիտուտի գիտական քարտուղարն էր … կարդալ ավելին Արարատ ամսագրում դարավերջին պարբերաբար լույս են տեսել Միաբանի հայտնաբերած և հայ մատենագրության մեջ մինչ այդ կորսված համարվող կամ անտեսված երկեր՝ գիտնականի առաջաբաններով։^[24]Տե՛ս, օրինակ, Գալուստ Տէր-Մկրտչեան, «Գիրք Հերձուածոց», Արարատ, 1892, թիվ Բ, էջ 91-114; «Անանիա Նարեկացի», Արարատ, 1892, թիվ Ա, էջ 1-18; «Վկայութիւն սրբոյն Խոսրովու», Արարատ, 1896, թիվ ԺԲ, էջ 590-594; «Մխիթարայ վարդապետի մականուն կոչեցեալ Գոշ», Արարատ, 1897, թիվ Ա, էջ 37-41; «Յովսեփ Նորաշէնցի», Արարատ, 1897, թիվ Ա, էջ 41-48; «Անանիա Մոկացի», Արարատ, 1897, թիվ Բ, էջ 91-96, թիվ Գ, էջ 124-144 և թիվ Զ, էջ 275-288; «Գրիգոր Մանաճիհր-Ռաժիկ, Միհրան տոհմից», Արարատ, 1901, թիվ Թ-Ժ, էջ 468-478; «Պետրոս Սիւնեաց Եպիսկոպոս», Արարատ, 1902, թիվ Ա, էջ 80-98 և թիվ Բ, էջ 183-203։ Հոգևորականը զբաղվել է նաև վիմագրությամբ ու դրանց վերծանության սկզբունքներով,^[25]Տե՛ս, օրինակ, Գալուստ Տէր-Մկրտչեան, «Արմաւիրեան նոր բեւեռագիր», Արարատ, 1892, թիվ Ե, էջ 423-427; «Սարդարապատի բեւեռագրի վերծանութիւնը», Արարատ, 1892, թիվ Է, էջ 663-665; «Ուրարտեան բեւեռագրերի լեզուն», Արարատ, 1893, թիվ ԺԱ, էջ 923-934; «Նստոց», Արարատ, 1893, թիվ Ը, էջ 765-776; «Դալի-բաբայի սեպագիր արձանագրութիւնը», Արարատ, 1910, թիվ Բ, էջ 191-192։ ինչպես նաև լուծումներ տվել հայ մատենագրության պատմության մի շարք կնճռոտ հարցերի։^[26]Տե՛ս, Գալուստ Տէր-Մկրտչեան, «Խորենացու պատմութեան ուսումնասիրութիւն», Արարատ, 1890 թիվ Ժ, էջ 567-576, թիվ ԺԲ, էջ 674-682, 1891, թիվ Բ, էջ 87-106, թիվ Գ, էջ 147-155, թիվ Դ, էջ 196-207, թիվ Ե, էջ 277-284, թիվ Է, էջ 384-392, թիվ Ը, էջ 437-448; «Խորենացու ժամանակը որոշելու նոր փորձ», Արարատ, 1897, թիվ Թ-Ժ, էջ 422-424; «Հայ մատենագրութեան հնագոյն թուականները», Շողակաթ, 1913, գիրք Ա, էջ 154-163; «Տիմոթէոս Կուզի Հակաճառութեան հայ թարգմանութեան ժամանակը և Սուրբ Գրքի երրորդ կամ «նորաբեր» թարգմանութիւնը», Արարատ, 1908, թիվ Ե-Զ, էջ 564-589։ Ներկա հետազոտությունը, սակայն, նպատակ չունի քննության առնելու Միաբանի գիտական աշխատանքի ամբողջությունը, այլ դիտարկելու արդի հայագիտության հիմքերում կանգնած հոգևորականի աշխատանքը կամարող ժողովրդի ըմբռնումը Կարապետ վարդապետի հետ զուգահեռների մեջ։

Ժողովուրդը նարոդնիկական հենքով Միաբանի համար նախ և առաջ աշխատավոր գյուղացին է իր կյանքով, սովորություններով, ապրուստի ծանր վաստակով։^[27]Նարոդնիկական շարժման մեջ ժողովրդի ըմբռնման մասին տե՛ս, օրինակ, Derek Offord, Nineteenth-Century Russia: Opposition to Autocracy (New York: Longman, 1999) էջ 66-85։ Գյուղացու կենդանի հավատքը բարդ հարաբերության մեջ է եկեղեցու հետ։ Իրական կյանքում ձևավորված, «մեր բնակակից ազգերից» ազդված ու բարքով արմատացած ժողովրդական հավատքը բացահայտելուն է ուղղված գիտնականի աշխատանքը։^[28]Տե՛ս ներկա հետազոտության երրորդ գլուխը` էջ 50-54։ Միաժամանակ հոգևորականի այս մոտեցման մեջ եկեղեցին իր հերթին կենսական անքակտելի կապերով կապված է ժողովրդի կյանքին։ Աստծուն ծառայող սպասավորն այստեղ գյուղացու հետ նույն բարքն ու կյանքն է կիսում, նույն հարաբերությունների հյուսվածքի մասն է։<sup>[29]</sup>Տե՛ս ներկա հետազոտության երրորդ գլուխը` էջ 48-50։ Գիտնականը լուրջ է ընդունում բարքով ամրացած այս կապն ու այն անքննարկելի փաստը, որ հայ եկեղեցին հայերի շրջանում ամենախոր արմատներն ու հիմնարկային ամենաերկար ավանդույթն ունեցող կառույցն է։ Այս մոտեցումն է թերևս, որ թույլ է տալիս Միաբանին ոչ թե իր գիտությամբ պաշտպանելու եկեղեցու դերը, այլ դարերով ժառանգված եկեղեցական ավանդույթը հենման կետ դարձնելու իր հետազոտությունների համար։

Ուրեմն Միաբանի պարագայում խնդիրն արդիացման ընթացքին հանդիման արդի գիտությամբ եկեղեցու դերը պաշտպանելն ու ժողովրդին կրթությամբ եկեղեցուն կապելը չէ, ինչպես Կարապետ վարդապետի դեպքում. մի մոտեցում, որը կանխավ ընդունում է այդ կապի խզված լինելը, փորձում դարձի բերել ու մաքրել ժողովրդի բարքը՝ դրանով իսկ եկեղեցին ու նրա հայրերի ավանդած հավատքի բարոյական բարձր չափանիշը կանխավ հեռացված համարելով նույն ժողովրդից։ Նարոդնիկական սոցիալիզմից եկող ազդակները թույլ են տալիս Միաբանին իրական կյանքի, դրա հիմքերն ապահովող աշխատանքի հյուսվածքում բացահայտելու եկեղեցու ու ժողովրդի ակնհայտ, սակայն բարդ ու հակասական կապը։ Այս ճանապարհով է, որ հոգևորական գիտնականի հետազոտությունները հաճախ հանգում են ուղղադավանության լուսանցքում հայտնված դեմքերին ու դեպքերին՝ բացահայտելով հայերի կրոնական կյանքի անտեսված երեսակներ։ Արդի գիտության միջազգային չափանիշներով արված իր հետազոտություններն, ուրեմն, հիմքում ժողովրդի զորացման, պատմության ծավալվող ընթացքի մեջ նրա ապրվող կյանքը, սովորություններն ու նիստուկացն իբրև առանցք ի հայտ բերելու օրակարգն ունեն։

Միաբանի գիտական աշխատանքի հանդեպ ուշխորհրդային հայագիտության հետաքրքրությունը թերևս այս օրակարգով է պայմանավորված։ Եթե Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի գործունեությունը լայնորեն սկսեց քննվել միայն 1990-ական թվականներից, ապա Գալուստ Տեր-Մկրտչյանի Հայագիտական ուսումնասիրություններ երկհատորյակի առաջին հատորն արդեն լույս էր տեսել 1979 թվականին։ Հատորները կազմող և Միաբանի ժառանգությամբ զբաղվող հայագետ Պիոն Հակոբյանն իր հոդվածներում հստակ բաժանում է դնում «ետադեմ կղերամտության» և «անձնազոհ հայրենասիրության» միջև՝ Գալուստ Տեր-Մկրտչյանին վերագրելով հայ եկեղեցական մատենագրության մեջ երկրորդի վերհանումը։^[30]Տե՛ս Պիոն Հակոբյան, «Հայոց վկայաբանությունների ուսումնասիրության մի քանի հարցեր», Էջմիածին, 1992, թիվ Զ-Է, էջ 46-64։ Հակոբյանը դուրս է դնում գիտնականին «կղերակենտրոն ջերմեռանդության» ոլորտից, որի մի ներկայացուցիչը կարող էր և Կարապետ Տեր-Մկրտչյանը դիտվել։^[31]Հետաքրքրականորեն Հակոբյանն իր հոդվածում իբրև «հակաֆեոդալական» թոնդրակյան շարժման դեմ մարտնչող կողմ է ներկայացնում «դարաշրջանի իշխող գաղափարախոսությունը՝ աստվածաբանությունը» (Հակոբյան, «Հայոց վկայաբանությունների ուսումնասիրության մի քանի հարցեր», էջ 52)։ Արդի այս գիտակարգն անքննադատաբար իբրև գաղափարախոսություն դիտարկելու արմատները պետք է փնտրել դեռևս դարադարձին արևելահայ մամուլում աստվածաբանության ըմբռնման մասին բանավեճերում, որոնք ծավալվում էին նախ և առաջ Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի և բարենորոգիչ մյուս հոգևորականների գործունեության … կարդալ ավելին Միաժամանակ, սակայն, հայագետը քննադատում է Միաբանին թոնդրակյանների աղանդն, օրինակ, հայ հոգևոր-մտավոր կյանքի պատմության ինքնուրույն արտահայտություն համարելու համար, քանի որ այն վտանգ էր ներկայացնում եկեղեցուն ու նրա դավանաբանական սկզբունքներին՝ այսինքն «ազգային միասնության շենքին»։ Հեշտ է նկատել, որ ազգային միասնությունը եկեղեցու դավանաբանական սկզբունքների հետ կապելու այս տրամաբանությունը ուղիղ կապվում է Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի՝ հայերի արդիացման հորիզոնին՝ ի հայտ բերելով Հակոբյանի սահմանած բաժանման խնդիրները։ Միաժամանակ, սակայն, այդ բաժանման արդյունքում երևան եկող նույն խնդիրներն են, որ ակնհայտ են դարձնում մեր ուսումնասիրության երկու առարկաների՝ Գալուստ Տեր-Մկրտչյանի և Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի մոտեցումների փոխներհյուսված գոյակցումը մեզանում։

Ամբողջական հետազոտությունը՝  այստեղ