Ներկայացվող վավերագիրը տպագրվել է Արարատ ամսագրում՝ 1908 թվականի նոյեմբերին. Մայր Աթոռի պատմության մեջ մի շրջան, երբ Մկրտիչ Խրիմյանի մահից հետո կաթողիկոսական ընտրությունների հետնախորքին առավել սրվել էին եկեղեցական բախումները։ Հոգևորականների մի թևն ամեն գնով պաշտպանում էր եկեղեցու վարչական աստիճանակարգության ամրությունն ու հնավանդ կարգի անխախտությունն ընդդեմ բարեփոխության կարիք տեսնող այն միաբանների, ովքեր ուսում էին ստացել Եվրոպայի բողոքական աստվածաբանական ֆակուլտետներում։ Ժողովրդական լուսավորության միջոցով եկեղեցին համայնքին մոտեցնելու, «օտարամուտ ծեսերից» և «սնոտիապաշտական սովորություններից» եկեղեցու կարգն ու զարդարանքը մաքրելու, կենդանի քարոզով արդիացման ճանապարհը բռնելու մեջ էին տեսնում եկեղեցու բարենորոգությունը Արարատի խմբագիր Գարեգին Հովսեփյանն ու իր գրչակից ընկեր Երվանդ Տեր-Մինասյանը։ Այս մասին հոգևորականների հրապարակումները նույն 1908 թվականին առիթ դարձան կաթողիկոսական տեղակալ Գևորգ Սուրենյանին՝ ազատելու վարդապետ Հովսեփյանին ամսագրի խմբագրությունից և Մայր Աթոռի տպարանի առջև վառելու Տեր-Մինասյանի՝ բարենորոգության խնդրի շուրջ գրված հոդվածներից մեկը։ 

Այս բուռն իրադարձությունների միջոցին Էջմիածնի միաբան Գալուստ Տեր-Մկրտչյանի հրապարակած ներկա հոդվածն առաջին հայացքից ժողովրդական հավատալիքների ու սովորությունների շուրջ ազգագրական մի նյութ է՝ հեռու ներեկեղեցական ուրվագծված խնդիրներից։ Սակայն գիտնականի այս անդրադարձը եկեղեցին ժողովրդին մոտեցնելու թերևս ավելի արմատական մի բանալի է տրամադրում. հոդվածը խորքում վերանայում է Հայ առաքելական եկեղեցու հավատամքի և ժողովրդական հավատալիքների, «սնոտիապաշտական սովորությունների» կապը՝ այն դիտելով հենց իր բարդության մեջ։ Հեթանոս հայի հավատալիքներն ու «մեր նախնիների մտավոր կյանքն» ըստ էությա՛ն հասկանալուն միտված՝ Տեր-Մկրտչյանն իր հոդվածում չի գնում եկեղեցական հայրերին բնորոշ «սուրբ-անսուրբ», «պիղծ-մաքուր» հակադիր հասկացությունների միջոցով իրականությունը քննելու ճանապարհով։ Փոխարենը գիտնականն ի հայտ է բերում ժողովրդի շրջանում մինչև իր օրերը ներկա, փոխներհյուսված, խառը հավատալիքների մի պատկեր, ուր հեթանոսությունից մնացած պաշտամունքի ծառերը սրբերի անուններ են կրում՝ կողքերին էլ խաչքարեր, իսկ եթե սուրբ ակունքների ջրերը բուժիչ են, «քահանայի օրհնելն էլ մի աւելի բան է»։ 

Հոդվածում Տեր-Մկրտչյանը վեր է հանում ժողովրդի իրականության մեջ հիմնարար դեր ունեցող, նրա «հոգուն հարազատ» կրոնական կյանքի այնպիսի ձևեր, որոնք ավելի հին են, քան քրիստոնեությունը և առանց որոնց «ժողովուրդը չի կարող ապրել»։ Այս ձևերը նորհյուսված են երևում քրիստոնեական հավատքի և Հայ առաքելական եկեղեցու կարգի հետ. մի խառնուրդ, որից եկեղեցու հոգևոր հոտին մաքրելու կողմնակից էին թե՛ բարենորոգիչ և թե՛ պահպանողական եկեղեցականները։ Ժողովրդի կրոնական կյանքի այս խառը պատկերում է նաև, որ հայերը երևում են «մեզ բնակակից ուրիշ ազգերի»՝ պարսիկների, ասորիների, եզդիների, քրդերի ու թուրքերի հետ իրենց տարածաշրջանային կապերով։ Ժողովրդական այս պատկերից հոգևորականն իրեն նույնպես չի կտրում. տեքստի հյուսվածքում կարող է թվալ նույնիսկ, թե ինքն էլ, օրինակ, երեխա ժամանակ փորձել է լոշտակի արմատ հանել, կամ սուրբ ծառերին զոհ մատուցել։ Ուրեմն դարասկզբի՝ եկեղեցու բարենորոգության մարտահրավերներին ընդառաջ՝ Տեր-Մկրտչյանի ելակետն են դառնում իր իսկ իրականությունը, ժողովրդի կյանքը, բարքն ու սովորություններն իրենց նախաքրիստոնեական, հեթանոսական և տարածաշրջանային փոխներհյուսված շերտերով։ 

Վերահրապարակվում է ըստ՝ Գալուստ, «Ճակատագրի տօնը», Արարատ, 1908, թիվ ԺԱ, էջ 1026-1040։

 

Ճակատագրի տօնը (Համբարձումը).
Վիճակ հանելու սովորութիւնը և վիճակի երգերը

Գալուստ Տեր-Մկրտչյան

 

Հեթանոս հայի այս հաւատալիքները, որ այնպէս պարզօրէն երևում են վիճակի սովորութեան մէջ, կարելի է չորս գլուխների բաժանել և խօսել իւրաքանչիւրի մասին շատ կարճ.- ա. Բուսականութեան-ծառերի պաշտամունք. բ. արմատների և ծաղիկների պաշտամունք առանձին. գ. ջրի պաշտամունք. և դ. աստղերի կամ երկնային մարմինների պաշտամունք. 

 

Ա. Բուսականութիւն-ծառեր

Որ հին հայերը հեթանոսութեան օրերում բոյսերի պաշտամունք ունեցել են, արդէն յայտնի է։ Այդ հաւատալիքների մնացորդները մինչև մեզ էլ հասել են. իբրև փաստ կարելի է յիշել և այդ բաւական է, որ այժմ էլ Հայաստանի զանազան կողմերում անթիւ են այնպիսի ծառեր, որոնք իրենց հրաշագործ յատկութեան համար պաշտւում են – պաշտամունքի առարկայ են. ճիշդ է, սրանցից շատերը իրենց սրբութիւնը ստացել են այս և այն սրբի անունով, որ բոլորովին ուշ ժամանակի գործ է, բայց և միւս մեծ մասը «սուրբ ծառ» են աւանդական օրերից մնացած, և իրենց յատկութեամբ ոչ մի քրիստոնեայ սրբի չեն ծառայում։

Տիգրանակերտի և Հղուի գաւառում ծառապաշտութիւնը (ինչպէս և ջրապաշտութիւնը) հայերի մէջ ընդհանուր տարածուած սովորութիւն է, նոյն չափով և քրդերի և եզիտների մէջ։^[1]«Մանանայ» – Գ. եպս. Սրուանձտեան։ Հէնց միայն Վարանդայում կարելի է համարել տասնեակ «Խնձորածառի խաչ. Ոսկէ խաչ. Կանաչ խաչ» և այլն զանազան անուններ կրող կաղնի, չինարի և ուրիշ վիթխարի ծառեր, որոնք իրենց պարունակած զօրութեան շնորհիւ պաշտւում են տեղացիներից և տարուայ որոշ օրերին ուխտատեղի են։ Սրանք պատժում են իրենց չյարգողին. բժշկում են հիւանդութիւններ, զոհեր են պահանջում։ Սոցա վրայ երկնքից լոյս է իջնում, սրանց վրայ բնակում են աներևոյթ ոգիներ, թէ չար և թէ բարի, նոյնպէս հրեշտակներ և սրբեր։ Այսպիսի անուն ունեցող ծառերը անխտիր բժշկում են և՛ մարդու և՛ կենդանու.- նիհար երախաներին մտցնում են հաստաբուն ծառի խոռոջի մէջ, որպէսզի առողջանայ՝ թէ հիւանդ կենդանիներին և թէ հիւանդ մարդկանց եօթն անգամ ման են տալիս «զօրաւոր» ծառի չորս կողմը. զոհում են ոչխար, աքաղաղ, խունկ են ծխում և մոմ վառում։ Սուրբ ծառից ծորող հեղուկը մորթային հիւանդութիւնների դեղ է համարւում։ Ոչ ոք չի համարձակուի այս ծառերից մէկը տապալել, կամ ճիւղերը կտրել, և կամ ցած թափուած չոր փայտերը տանել. այսպիսի յանդուգն մէկին ծառից առաջ ժողովուրդն է պատժում, որ յանդգնել է ծառի բարկութիւնը շարժել։^[2]«Մոռացուած աշխարհ» – «Մեր կղեցու պըպօքենին» – Յ. ք. Ճուղ. Եթէ այս ծառերից մէկը պատահմամբ չորանայ, այնուհետև էլ չի դադարում հրաշագործ լինելուց։ Ամէն ոք աշխատում է հաստաբուն ծառի փտած կտորներ հաւաքել, իբրև թանկագին դեղ-փտած փայտը լուծում են ջրի մէջ, որից ստացւում է դեղնագոյն հեղուկ և դա ամենաբոյժ դեղն է համարւում։ Ուրմիայում կայ մի հսկայական ուռենի – Մառահվան անունով, որի երդումը ամենազօրաւորն է համարւում. հարիւրաւոր տարիներից ի վեր աճել է այդ ծառը, ամէն մի ճիւղը այժմ դարձել է արշինանոց տրամագծով, իսկ բունը մի սաժենից աւելի տրամագիծ ունի. ծանրութիւնից հսկայ ճիւղերը գետին են խոնարհուել, այնտեղ արմատ բռնել և աճել իբրև նոր վիթխարի ծառ, ճիւղերը ահագին տարածութիւն են բռնում, իսկ մօտերքում թափուած փայտը անսպառ է. ո՜վ կհամարձակուի ձեռք տալ նրան։ Շրջակայ հայ և ասորի ժողովրդի, մինչև իսկ թուրքի համար այդ ծառը ամենազօր սուրբի համբաւ ունի. ուխտաւորներն անպակաս են։ 

Մեզանից ու՞մ հայրենի գիւղում չի գտնւում այդպիսի սուրբ ծառ։ Դրանց կողքին շատ անգամ անբաժան են լինում նրանց անունով շինած մատուռներ, որտեղ մի խաչ է լինում, իսկ այդ խաչը միայն մոմ վառելու համար է անշուշտ։

Այս բոլորը ցոյց են տալիս որ նախնի հայերը իրօք ունեցել են ծառերի զօրեղ պաշտամունք, որը դեռ ևս նոյն ձևով շարունակւում է մի քանի ետ ընկած տեղերում։ Այս մեծ ծառերից զատ կան փոքր թուփեր էլ, որ մարդկանցից նոցա շորի կտորի հետ առնում են և նոցա հիւանդութիւնը, այս թփերը բացառաբար փուշ են լինում. սրանք ծածկւում են գոյնզգոյն շորի կտորներով, որ ամէն մի մօտիկից անցնող պարտք է համարում անել, յոյս ունենալով, որ այդպիսով այնտեղ կթողնի և իր հիւանդութիւնը։ Հիւանդութիւնը վերցնելու յատկութիւն է վերագրւում գլխաւորապէս այն թփերին, որոնք գտնւում են բուժիչ աղբիւրների մօտ, առանձնապէս դող հիւանդութիւնը բժշկող։ Լողանալով ցաւը կամ հիւանդութիւնը մարմնից դուրս է գալիս, ծառին կապած շորի հետ այնտեղ է մնում վերջնակապէս։

Վասպուրականում Հոգւոց վանքի մօտ առատութեամբ բուսնում են «չար փուշ» անունով մացառներ, որոնք նշանաւոր են չար ոգիներ հալածելու զօրութեամբ. այդ վանքին ուխտի գնացող ամէն Վանեցի իր հետ բերում է այս փշից և իբրև թանկագին բան բաժանում իր ազգականներին ու դրացիներին. ամէն տուն իր գլխաւոր և երկրորդական մուտքի մօտ, պատի մի ճեղքում ամրացնում է այդ փշից, որպէս հզօր պահապան և հալածիչ չար ոգիների, որոնք միշտ աշխատում են տներում մուտք գործել։ Մի քանի տեղերում սպիտակ վարդի փշով չեն խփի իրար, կարող են գժուել։ Չար աչքից ազատ մնալու համար բռի ծառի փայտից կտորներ են պահում գրպաններում. գիւղերում նոյն փայտից յուռութ են շինում և կախում գոմէշների ու եզների վզից, դարձեալ նոյն նպատակով։

Այսպէս երեք կարգի յատկութիւններ են վերագրում ծառերին և փշերին. հիւանդութիւնների բժշկութիւն, պաշտպանութիւն չար ոգիներից և չար աչքերից։ Այս երեք  հաւատալիքները ընդունում են մեզ հետ բնակակից ուրիշ ազգերը, թուրքերը, քրդերը, եզիտները և ասորիները։ 

 

Բ. Արմատներ և ծաղիկներ

Հէքաթների մէջ մեծ դեր են կատարում անմահական ծաղիկները, խնձորները և ջրերը. սրանց վերագրած յատկութիւնները հէքաթների ծնունդի չափ հին են ի հարկէ, հին ժամանակներից մեզ հասած, դրանք համամարդկային են և դարձեալ հեթանոսական։ Ջուրը տալիս է առողջութիւն, իսկ բոյսը կեանքի երկարութիւն. երկուսն էլ արտայայտիչ են իրենց մէջ պարունակած ոգու զօրութեան- ջրի ոգի և բուսականութեան ոգի։ Այս երկու ոգիների մարմնացումն են հորոտն ու մորոտը,^[3]Այս ծաղիկների անունները պարսկերէն նոյնանում են ջրի և բուսականութեան ոգիների անուններին. – Ամէշասպինդա՝ հաւրվադադ (հորոտ). ամէրվատատ (մորոտ). – amešaspinda havervadad. amešaspinda amervadad: երկու գեղեցիկ ծաղիկներ, որոնք ժողովրդին ներկայանում են ճիշտ այդ ձևով։

Ինչպէս տեսանք վիճակի սովորութեան մէջ կայ ջրի ոգու և բուսականութեան ոգու հաւատալիքը աղօտ կերպով – hամբարձման գիշերը լողանում են առողջանալու համար, բոյսերի միջոցով աշխատում են իրենց կեանքի երկարութիւնն իմանալ։ Ժողովրդի հաւատալիքով ծերացած օձերը, երբ սատկելու ժամանակը հասնում է, որոնում են անմահական ջուրը, սողում են նրա մէջ, լողում մի ժամանակ, յետոյ գտնում են անմահական ծաղիկը, նրա թերթերից ուտում և վերանորոգւում են, միայն շապիկը փոխելով։

Վանեցու չորսնուկը-սիրիսիրի (երեքնուկ) և Մշեցու «սիրոյ կոճը» անյոյս սէրը յաջողեցնում են. հետքեր են երևում, որով բոյսերից ոմանք ներկայանում են սիրոյ կամ անառակութեան աստուածուհու պաշտամունքով, կամ նրա ոգու զօրութեամբ, որովհետև դրանց միջոցով հպատակեցնում և կամակատար են դարձնում ցանկացած կնոջ կամ տղամարդուն. սա լոկ տարփանք է առաջ բերում ենթարկուողի մէջ, սրանով հեշտութեամբ տիրանում են ուրիշի կնոջը կամ մարդուն, նայած թէ ո՞ւմ մօտ է «սիրոյ կոճը»։ Սակայն այս կարգի բոյսերից ամենանշանաւորն է լոշտակը, որ միաժամանակ մի քանի ոգիների ոյժ է ամփոփում իր մէջ։ Այս մարդակերպ արմատը մի կատարեալ դիւթական գաւազանի յատկութիւններն ունի – տալիս է մարդկանց իմաստութիւն, ուրիշների վրայ իշխելու կարողութիւն. բժշկում է ամեն հիւանդութիւն, հալածում է չար ոգիներ. մի խօսքով մի քանի բոյսերի յատկութիւններն իր մէջ է միացնում, սէր էլ է յաջողեցնում, ինչպէս և ցոյց է տալիս առասպելական գանձերի թաղուած տեղը։ Վանեցի երախաներն անգամ հետամուտ են այս չնաշխարհիկ բոյսը ձեռք բերելու, որպէս զի դժուար գործը հեշտանայ, ոսկիներ գտնեն, ուժով լինեն, անվախ սիրտ ունենան ևլն, ևլն։

Ափսո՜ս որ այդ հազուագիւտ արմատը ձեռք բերելը կապուած է գրեթէ անկարելիութիւնների հետ, նրա արմատը շա՜տ խորն է, հարկաւոր է իմանալ կախարդական աղօթքներ, որ պիտի ասել նրան հանելու ժամանակ, իսկ այդ աղօթքները միայն կախարդները գիտեն։ Վանեցին ասում է, որ այդ արմատը հանողը շատ անգամ պէտք է կեանքից ձեռք վերցնի. ով որ լոշտակի ձայնը լսի, որ նման է երախայի ճղոցի, իսկոյն կմեռնի։ Ահա այս պատճառով քչերն են հետամուտ լինում նրան, թէև անխտիր բոլորի համար տենչալի բան է։ Լոշտակը, ըստ Վանեցու հաւատալիքի մինչև 40 արշին խորն է թաղուած. այնպէս որ անհնար է այդ բոյսի արմատը ամբողջութեամբ հանել. նորա մի մասն ստանալու համար այս գործողութիւններն են կատարում։ Մի քանի հոգի միացած արմատի չորս կողմը փորում են աղօթքներ մրմնջալով. որպէս զի նրա կտրուելու ձայնը չլսեն ու մեռնեն, բերում են մի քաղցած շուն են կապում բոյսին, մի քիչ հեռու միս են դնում ու իրենք ականջները բռնած փախչում։ Շունը, աշխատելով միսն ուտել, ձիգ է տալիս կապը և կտրում հանում է արմատը, բայց և ինքը տեղնուտեղը սատկում։ Ուրիշ տեղերում շունը փոխարինում են մի ուլով կամ հաւով, որը իբրև նուէր – զոհ է ծառայում և մեղմացնում է ոգու բարկութիւնը։ Լոշտակը հանելու յարմար ամիսը մայիսն է համարւում։ 

Խորենացու պատմութեան առեղծուած կտորներից մէկն էլ կապ ունի մի ինչ-որ բոյսի սէրը յաջողեցնելու յատկութեան հետ. այնտեղ յիշուած «խաւարծի» բոյսը Վանեցու խաւռծիլն է գուցե, որ ախորժելի բոյս է, սակայն դրան սէրը յաջողեցնելու յատկութիւն չի վերագրւում։^[4]Խորենացու երկի՝ մեզ հասած ձեռագրերում այս կնճռոտ հատվածի մասին Տեր-Մկրտչյանի ուսումնասիրությունը տե՛ս. Միաբան, «Հայկականք Ը», Արարատ, 1894, թիվ 3, էջ 89-94 (ծնթ. ՆՍ)։ 

Կան մի շարք ուրիշ բոյսեր էլ, որոնք մարմնացումն են այս ու այն ուժի, և սրանց թիւը սկզբում շատ է եղել և յատկութիւններն էլ անշուշտ բազմազան. միայն ափսոս որ մոռացուել են։

 

Գ. Ջուր 

Հայերը պաշտել են երկինքը-երկնակամարը իւր բոլոր լուսաւորներով. իսկ երկնակամարը, նրա կարծիքով ջուր է, իսկ այդ ջրի պատկերացումը երկրի վերայ հանդիսանում է ծովը, գետը, աղբիւրը. և պաշտւում էին դրանք նախնի հայերի մէջ։ Պաշտուէլ է ծիրանի ծովը, որ ծնել է Վահագն դիւցազնին, յետոյ և Սանասարին ու Բաղդասարին։ Ծովը ծնում է և հրեղէն ձիեր, ամէն մի հերոսի ձի ծովի ծագումն է ունենում. մինչև այժմ էլ Այղըր լիճը Արարատեան նահանգում և Արջակ լիճը Վասպուրականում շրջակայ ժողովուրդների հաւատալիքով ծնում է հրեղէն ձիեր։

Ջուրը տալիս է անմահութիւն՝ հէքաթների մէջ. տալիս է յաղթանդամութիւն և գերմարդկային ոյժ մեր «Դաւիթ և Մհեր» անուն դիւցազնական վէպի մէջ՝ վէպի հերոսներին. սրանց ձիերը նոյնպէս ջրից են ծնուել։ Հրաշալի յատկութիւններ ունեցող «լոյսաղբիւրներն ու կաթնաղբիւրները» ժողովրդի հաւատալիքով կազմւում են երկնքի լոյսից, ուրեմն ջուրը դարձեալ կապւում է երկնքի-երկնակամարի հետ։ Այս աղբիւրները բժշկում են զանազան հիւանդութիւններ, դող, տաքութիւն, մորթային հիւանդութիւններ և այլն։ Սրանց ջրերում լողանում են հիւանդները մի քանի արարողութիւններով և նուէրներ տալով, ինչպէս տալիս էին ծառերին։ Վանում ամէն եկեղեցի իր բակում յատուկ ջրհոր ունի, որի ջուրը մասնաւորապէս դողը բժշկում է. հիւանդները լողանում են, եկեղեցում մոմ վառում և հեռանում։ Ջուրը բաց է անում կոյր աչքը. այս բանը հէքաթների մէջ շատ է պատահում. Բիւրակն սարի վրայ մի աղբիւր կայ, որը մի կոյր աղջիկ է բժշկել և մի մորթած թռչուն կենդանացրել երբ այդ ջրի մէջ լուանում էին։

Հոսող ջուրը հաւասարապէս սուրբ է հայերի և թուրքերի համար, նրա մէջ չեն թքում, ապականութիւն չեն թափում։ Ապականուած ամանը օրհնած ջրով են լուանում, ուրեմն ջուրը մի սրբազան բան է (քահանայի օրհնելն էլ մի աւելի բան է), որ կարողանում է մկների, շների և ուրիշ կենդանիների պղծած-ապականած ամանները պղծութիւնից ազատել միայն սրսկելով։ 

Աղբիւրներից շատերը հանքային լինելու պատճառով ունին բժշկելու յատկութիւն, գուցէ և մասամբ այստեղից ծագած լինի ժողովրդի նրանց նուիրած պաշտամունքը, սակայն ժողովրդի պաշտած երկնքից իջած անձրևից գոյացած աղբիւրները, բնական է, կունենային նոյն զօրութիւնը, ինչ որ երկինքն ունի, և հետևաբար և կբժշկէին ժողովրդին վատ հիւանդութիւններից։ 

 

Դ. Աստղեր

Վիճակի երգերից իւրաքանչիւր տուն ճակատագրական նշանակութիւն ունի այն անձի համար, որի հերթին ասւում է այդ տունը. և որովհետև թէ՛ նախնի և թէ՛ ներկայ հաւատալիքներով աստղերը ճակատագիր որոշող են, հէնց դրա համար էլ ջուրը դնում են «աստղունք» – բարի աստղերի ներգործութեան տակ … «Աստղազարդ երկնքից է կախուած ամէն բան, առանց նրա ոչ մի դէպք չի պատահում» (Der Armeniche Volksglaube): Այժմ ասում ենք չար աստղի տակ է ծնուած, կամ հակառակը, սրանք բոլորը նախնի աստղապաշտութեան հետքեր են։ Վարանդայում և ուրիշ շատ տեղերում նոր ծագող արևը երկրպագւում է ծերունիների կողմից, նոյնպէս և ծնուող լուսինը։ Եզնիկ Կողբացին դեռ հազարաւոր տարիներ առաջ յիշում է մի շարք աստղապաշտական հաւատալիքներ որոնք դեռ գոյութիւն ունին մեր ժողովրդի մէջ։ Գուշակութեամբ պարապողների մօտ գտնւում է «ախտարք» անունով մի գիրք, որի միջի կանոններով և աստղերի շարժումներով գուշակում են։ Աստղերով գուշակութիւն անելը այժմ մեր մէջ վերացել է գրեթէ. Վանեցին ասում է, այս ինչ մարդը «աստղունք կերիշկէր» և կիմանար շատ անյայտ բաներ։ Մեր օրացոյցները դեռ շարունակում են տալ հատ ու կտոր գիտելիքներ-աստղաբաշխութիւնից. նայած թէ երախան ո՞ր կենդանակերպի տակ է ծնւում, լինում է հարուստ, զօրաւոր, իմաստուն, կամ չար, բռնաւոր և այլն։ Իսկ գիսաւորի երևալը կապ ունի մի աղէտի հետ. նրա ձևից, գոյնից, դիրքից, պոչից գուշակում են աղէտի չափը (Մանանայ 339): Ամէն մարդ երկնքում իր աստղն ունի, որից է կախուած մեր գոյութիւնը, եթէ նա պայծառ է փայլում, այդ անդրադառնում է մեր կեանքի վրայ, հակառակը՝ նոյնպէս։ Մինչև անգամ ամէն երկիրն իր աստղն ունի. «կնիկ, իլը վեր Սասնու աստղը մժղավեր է» ասում է Ձէնով-Օվանը, երբ գուշակում է Մհերի նեղ վիճակը։ 

 

—–

 

Մեր առաջ բերած փաստերը բոլորն էլ այս կամ այն կերպ երևան են գալիս վիճակ հանելու սովորութեան հետ կապուած արարողութիւնների մէջ. այդ սովորութիւնը տեղով հեթանոսութեան բեկոր է, որ պահուել է. խրծիկ շինելը պերճախօս ապացոյցներից մէկն է, որ իր արտաքինով յիշեցնում է մի որ և է կուռք, նրան մատուցած յարգանքների մասին իր տեղում յիշեցինք, հաւանօրէն տաճարների արձաններից դուրս ամեն տուն այդ ձևի խրծիկ-տնային կուռք ունեցել է։ Ջրերի, բոյսերի և աստղերի դերը ամբողջապէս պատկերացաւ մեր առաջ. կախարդական գիշերը մի գեղեցիկ ամփոփումն է այս բոլոր հաւատալիքների։ Մեր ունեցած հաւատալիքները միջնորդաբար վերցրել ենք – Հնդիկներից՝ բուսականութեան, Քաղդէացիներից՝ աստղերի, Պարսիկներից՝ հրամանքի և ճակատագրի, իսկ անթիւ արձանների և դրանց հետ ոգիների-զօրութիւնների մուտքը Յունաստանից՝ պատմագիրները վկայում են։ Ու այդ բոլորը միախառնուած, թէև խիստ աղօտ կերպով ցոլանում են Համբարձման տօնի մէջ։ 

Մի թանկագին յիշատակարան է դա մեզ համար մեր նախնեաց հոգևոր կեանքի ըմբռնումների. այդ սովորութիւններից իւրաքանչիւրը աւելի առատ տեղեկութիւն է տալիս մեզ մեր նախնիքների մտաւոր կեանքի մասին քան մեր ամբողջ պատմագիրները միասին վերցրած. նրանց կրօնական կեանքը, աշխարհահայեացքը աւելի պարզւում է այդ մի քանի հատուկտոր սովորութիւններով։ Այդ հաւատալիքները այնքան հարազատ ու համապատասխան են եղել մեր ժողովրդի հոգումն, որ միայն մի մեծ և նոր քաղաքակրթութիւն հազիւ սրբի դրանք ու տեղը նոր բաներ դնի։ Առանց դրանց ժողովուրդը չի կարող ապրել… 

Անցնենք մի քանի խօսք էլ ասելու վիճակի երգերի մասին և վերջացնենք մեր այս համառօտ նկարագրութիւնը։ 

 

Վիճակի երգերը

Մեր ժողովրդի երգասիրութիւնը յայտնի է. այդ երգերի մէջ առանձին տեղ է բռնում վիճակի երգը, որ յայտնի է «ջան գիւլում» անունով. սիրոյ երգերից յետոյ սրանք ամենալաւ երգերն են իրենց զգացմունքի խորութեամբ և ոճի պատկերաւորութեամբ։ Երգերը ամէն տեղ էլ մի եղանակով են երգւում «ջան գիւլում» կամ «ջան ծաղիկ» կրկնակներով։ Գրի առնուածները մօտ 500 տուն են, ցրուած պարբերական թերթերում, զանազան երգարաններում, և մեծ մասով «Ազգագրական հանդէսի» համարներում։ Սրանցից դուրս են մնում շատ գաւառների երգերը, որոնք կորչելու վտանգի տակ են։ Իրենց թուի չափ այս երգերը մտքի, բովանդակութեան կողմից թէև աղքատ չեն, բազմազան չեն։ Նոյն միտքը երգւում է զանազան տեղերում տարբեր ձևերով և բառերով, շատ անգամ նոյնիսկ բառերը թարգմանած, օրինակ, միևնոյն տունը Վանում, Նոր-Նախիջևանում և Բայազետում երգւում է, միայն, ի հարկէ, ինչպէս ասացինք թարգմանուած գաւառաբարբառներով։

Վիճակի երգերը ընդհանրապէս քառեակներով են. յաճախ պատահում է երկու և երեք տողանի տուն, բայց այս դէպքում կրկնակը լրացնում է և նորից քառեակ է դարձնում։ Չափը անկանոն է և բազմազան. վանկերի թիւը խաղում է 7-10-12-ի մէջ. հատածի մասին ոչ մի կարգ չկայ, թէև պատահում են շատ ներդաշնակ տներ, բայց ընդհանրապէս աղաւաղուած են և անկանոն։ Այս անկանոնութիւնները մասամբ առաջ են եկել հաւաքողների անփութութիւնից։ Աւելորդ կլինի փորձել այս երգերի հեղինակը գտնել, դրանք ժողովրդի անկապտելի սեփականութիւնն են կազմում և դրանց հեղինակը հէնց ինքը ժողովուրդն է եղել։ Առանձնապէս աչքի են ընկնում Գանձակի, Վանի և Ղարաբաղի ժողովուրդների երգերը, սրանցը թէ՛ ճոխ է և թէ՛ գեղեցիկ։

Իբրև նմուշ մէջ բերենք մի քանի ընտիր կտորներ։

 

Սարի գլխունը ես եմ, 

Ձկներու կէսը ես եմ, 

Քնող քրտնող եարոջ

Գիշերուայ ընկեր ես եմ։

Նռան ծառին նուռ չկայ, 

Վարդի ծառին վարդ չկայ. 

Էս վե՞նց քանդուած օլքայ ա, 

Սիրածը սիրածին չեն տայ։

Զնդա՜ն ա, ինչպէ՜ս զնդան, 

Մէջ վարդ ա, բոլոր ռէհան. 

Իմ եարոջ խաթրի համար 

Մէջ ծաղիկ, շարան-շարան։

Գնա՛, գնալուդ մեռնեմ, 

Գնալ ու գալուդ մեռնեմ. 

Որ սարը աշմիշ ըլնես, 

Թառանչ քաշելուդ մեռնեմ։

 

Ուրիշ աւելի ընտիր կտորներ յետոյ կյիշենք։

Երգերը իրենց բովանդակութեամբ մի քանի բանի շուրջն են դառնում – երգւում է աղջկայ արտաքին գեղեցկութիւնը, որ այնքան բազմակողմանի չէ. տղայի քաջութիւնը, ձայնը և յետոյ գեղեցկութիւնը նոյնպէս. գանգատներ կան սիրականից, անգութ ծնողներից, որոնք արգելք են հանդիսանում իրենց ցանկութեանը, անիծում են բախտը-ճակատագիրը, հարստութեան մասին կան մի քանի կտորներ, որտեղ այն առանձնապէս գրաւիչ մի բան չի դուրս գալիս, այլ երկրորդական լրացուցիչ բան։

Հայ երիտասարդը ցանկանում է, որ իր բերած հարսը լինի բարձրահասակ, խիտ և երկար մազերով, որի աւելի շէկն է սիրում քան սևը, երևի հազուագիւտ լինելու համար։ Աղջիկը պէտք է լինի բարակամէջք, սիպտակ ու կարմրերես։ Բերենք մի քանի կտոր երգեր, դրանցից կենդանի կերպով երևում է այս ամէնը. 

 

Ա՛ղջիկ, գնանք մեր բաղը, 

Պոկեմ շամամիդ թաղը. 

Էդ երեսիդ շաֆաղը (լոյսը)

Հանել ա սրտիս դաղը։

Էս գիշեր լուսնակ գիշեր, 

Ձինն էկել գետին նախշել. 

Դոշդ դէմ արա պաչեմ.

Կեռ ունքեր, կարմիր թշեր։

Մեռնեմ չալ չալ աչքերիդ, 

Թուխ աչք, կարմիր թուշեր. 

Սև տղայ, սպիտակ աղջիկ, 

Բռնել ենք իրար եախայ։ 

 

Երգւում է աղջկայ կապոյտ աչքը, բարակ մատները, ղալամով քաշած ունքերը, անուշ ձայնը, քայլուածքը և այլն։

Իր հերթին աղջիկը ցանկանում է, որ սիրած տղան կտրիճ լինի, լաւ բեխերով, գանգուր մազերով, բարձրահասակ, անուշ ձայնով և կարդացուոր (ի հարկէ սաղմոս). 

Էն թուխ բեխաւոր տղէն 

Ուշն ու միտքս տարել ա. 

Հրէս էկաւ իմ եարը, 

Ալ ձին տակին խաղալէն։

Կանչի կանչելուդ մեռնեմ. 

Ես եմ քո հաղի միջին. 

Լսել եմ կարդացուոր ես, 

Սաղմոսիդ ծալին մեռնեմ։

 

Երգերի ամենամեծ մասը զբաղուած է սիրահարներով. նկարագրում են նրանց վիճակը, կարծես մի բուռն բողոքի հանգամանք ունի նրանց ամէն տողը, ամէն բառը. անէծք են կարդում դարևոր դաժան հասկացողութեան դէմ, որով սիրահարութիւնը համարւում է յանցանք և խստութեամբ հալածւում է։

Գեղջուկ տղայ և աղջիկ մի փոքր հասակ առնելուց յետոյ այլ ևս անմատչելի են իրար համար, թէև նրանք ամէն րոպէ ջրի թէ հանդի ճանապարհին, դռանը թէ կտրան իրար են պատահում, և մինչև մի քիչ հասակ առնելը միասին են մեծացել։ Ազատ են զգում ուխտագնացութիւնների ժամանակ, կամ նշանաւոր տօներին, երբ առհասարակ տեղի են ունենում սիրահարական բացադրութիւններ. իսկ սա մեծ յանցանք է և աններելի սխալ, որոնք ենթարկւում են ծաղրի և անարգանքի ամէն տեղ։ Այս պատճառով էլ սիրահար զոյգը թագցնում է իր փոխադարձ զգացմունքը. առաջ է գալիս գիշերային տեսակցութիւնների շրջան, որը սիրահարների ամենացանկալի բանն է։ «Ես քեզ թագուն սիրեցի, ո՞վ արաւ խալխին իմաց» – գանգատւում է սիրահարը երբ բանը յայտնւում է և վերջ է դրւում տեսակցութիւններին. «Էս թաղը ղալմաղալ ա, ման տու էն թաղովն արի» – ասում է զգուշաւոր սիրուհին իր կարօտած սիրահարին։ Գիշերային տեսակցութիւնը լինում է դաշտում, կամ աւելի տանիքներում. միշտ գիշեր ժամանակ։ Երբեմն սրանց օգնում են տարեկից ընկերները, քոյրերը կամ ազգականները։ 

Երգերի մէջ յայտնւում է նրանց հայեացքը սիրոյ և ամուսնութեան մասին. 

… Եարն որ եարին սիրէ, 

Ասու լիսն ի՞նչ կանէ։

Իմ մօր աչքը դուս գայ 

Վեր ինձ տուեց զարիբ տղի։

Կիրակի էլ պաս կլնի՞, 

Էրծաթից լաւ թաս կլնի՞, 

Որդիդ մեռնի վարդապետ, 

Սիրածը չըհաս կլնի՞։

 

Սիրահարների գաղտնի տեսակցութիւնը լինում է և տների պատի բացուածքներով, բայց այս մօտ և հեշտ տեսակցութիւնն էլ չի բաւականացնում նրանց. նրանց սիրող սիրտը չի ցանկանում բաժանուել ոչ մի արգելքով. 

Մեր տուն ձեր տուն մին պտէր, 

Միջի պատը չի պտէր. 

Միջի պատը ո՞նց անի, 

Քաւթառ տատը չի պտէր։

Ձեռք վերու Աստուած կանչի, 

Շնգլխիկ պառուիկ վերանայ, 

Իմ սէր քո սէր մօտանայ։

 

Զանազան պատճառներով, որոնց մէջ մեծ տեղ է բռնում նիւթականը, առհասարակ քիչ է աջողւում սիրահարների գործը. նրանք խորհուրդ են անում – «Իմ մէրը ինձ քեզ չի տալի, իմ հօրը քրթամ ասա» (կաշառք տուր)։

Իսկ երբ վերջապէս յայտնւում է ամէն բան, անգութ ծնողները կատաղած, որ իրենց օջախի պատիւը արատաւորուած է, սկսում են ամէն միջոց ձեռք առնել կտրելու նրանց յարաբերութիւնը։ Սրանք յուսահատւում են. աղջիկը տան անկիւնում ողբում է իր կորցրած եարին, որ ո՞վ գիտէ, սրտի ցաւից որ տեղերում է թափառում. «Իմ եարը սարում քոլում, իմ քունը ո՞նց կտանի». երգում է նա։ Այս դրութեան մէջ ողբալի է աղջկայ վիճակը։ Իսկ դժբախտ տղան այլ ևս ոչ մի գործի կպչել չի կարող, վիշտը նրան ցրուած դրութեան մէջ է դնում, աննպատակ թափառում է, միայն իր սիրածի մասին մտածելով, օրերով տուն չի գալիս, նրան գժի տեղ են դնում, սակայն նա երգում է. 

Մեր տան տակին վար կանեմ. 

Չալ ագռաւին քար կանեմ. 

Թող իմ սիրածն ինձի տան, 

Գժութիւնս թարկ կանեմ։ 

 

Այսպէս է անցնում տղայի օրը. նա կարող է իր վիշտը մասամբ մոռանալ, գլուխը մի քարի տուած քնել, անտառներում ման գալ։ Իսկ աղջիկը խիստ անտանելի դրութեան մէջ է ընկնում. տանը փակուած, անմխիթար սուգ է անում և սիրածի կարօտը քաշում. 

Ինձ հաւք մի ծիծեռնակ պիտէր, 

Ցերեկ գար իմ օդէն ել ու մուտ անէր. 

Գիշեր գար իմ ծոց ծուարէր, 

Սրտիս դարդեր ցրուէր խորովէր։

 

Անվերջ տանջուելով երկու ծածուկ սիրահարները սպասում են Համբարձման վիճակին, որպէս զի իմանան ճակատագրի կամքը եթէ վատ բան գուշակուեց բոլորովին յուսահատւում են և հաշտւում ճակատագրի «հրամանքին» – «Իմ հօրն ու մօրն ի՞նչ ասեմ, ճակտիս այս էր գրած»։ Եւ իսկապէս ինչպէս կյանդգնին այլ կերպ մտածել երբ բախտախաղը գուշակում է ու վերջն էլ աւելացնում. «Քրիստոս իր բերնով ասաց. այս քո ճակատդ էր գրած»։ 

Ընդհանրապէս սիրահարութեան մասին շատ է երգւում, հարստութեան քիչ տեղ է տուած. այս կողմից միայն Վանեցին է բացառութիւն կազմում. սիրուց զատ նա, Վանուհին, պահանջում է նիւթական առատութիւն։ Ուրիշ տեղերի երգերի մէջ ապագայի մասին ոչ մի խօսք չկայ. միայն ներկան է գրաւում սիրողներին, բայց Վանեցին իր երգերի մէջ պարզ որոշում է, թէ ամունսութիւնը ինչպէս պիտի լինի. արդեօք բախտաւոր, թէ անբախտ պիտի լինի։ Առհասարակ պէտք է նկատել, որ վիճակահանութեան մտքին աւելի յարմար է Վանեցու երգը, քան ուրիշներին։

Բախտաւորութիւն գուշակելու համար նա երգում է. 

Ծով քեզ գինի, գեամին քեզ կթխայ (բաժակ)

Դու լից, դու խմի, Աստուած քեզ կուտայ։

Մտեր ես մառան ձեռք կուտաս ոսկու աման. 

Աղջիկ, դու հասար քո սրտի մուրազին, 

Էս աշնան կերթաս քո պսակին։ 

Արծաթ քեզ քամար. ոսկին բիլազուկ. 

Ալմաստ ակունք քեզ կոճակ։

Այս բոլորը բարեյաջող գուշակութիւն են համարւում այն աղջկայ կամ տղայի համար, ով սիրահարուած է, կամ մէկի վրայ խորհուրդ է արել։ 

Ես աղջիկ եմ, ալ կուզեմ.

Ալս ծալուծալ կուզեմ, 

Երբ եարիս տուն երթամ, 

Գօտիկս թիրմայ շալ կուզեմ։

 

Իր կողմից տղան էլ բան չի խնայում իր սիրած աղջկայ սիրտը ուրախացնելու համար.  

Ինձ ծառ չինարի պիտէր. 

Մէջ Վանայ դաշտին բուսնէր. 

Ճող թալէր Ոստան ծածկէր, 

Ոստան քո ոսկի կուբայ, 

Պանձրաշէն արևն ի վերէն։

 

Կամ թէ. 

Մէջացդ առնեմ ոսկի քամար՝

Ջավահիր ակներն ի վերէն. 

Մատիտ առնեմ ոսկի մատնիկ՝

Ալմաստ ակներն ի վերէն. 

Ոտացդ առնեմ կարմիր ջզմէք՝

Արծթէ նալչէքն ի վերէն. 

Ձեռացդ առնեմ կարմիր խինէն՝

Սրմալի չարէն ի վերէն. 

Գլխիդ առնեմ ոսկի թագ՛

Ուռուսու մոհըն ի վերէն։

 

Ինչպէս յիշեցինք երգերի լեզուն գեղեցիկ է և ոճը պատկերաւոր։ Բերենք մի քանի օրինակ. «Աստուած սկո՜ւն տայ, սկուն տայ՝ քանց մռջման քարվան գայ». «ծով քեզ գինի. գեամին քեզ կթխայ»։ Ամէն տան մէջ կարելի է գտնել պատկերաւորութեան գեղեցիկ օրինակներ։

Երգերի մէջ կան յիշատակուած պատմական կտորներ անցեալ դառն վիճակի, աւելի Պարսից տիրապետութեան օրերից. 

… Վա՜յ իմ սիրած բիւլբիւլը. 

Քաշեցին խանի դուռը։

…Ով իմ սիրածն ինձ չտայ 

Կքաշեմ խանի դուռը։

Կաքաւը կանգնել քարին, 

Կտուցը լիքը արին, 

Դաղստան եսիր պտի, 

Իմ սիրած եարին առին։

Զանազան տեղերի երգերից իրար նման կտորներ շատ կան, օրինակ. 

 

Վանեցու 

Առակ էլար մէջ գեղին, 

Սիրտդ ինկաւ օձու լեղին, 

Քո հօրն ու մօրն ինչ ասեմ 

Որ քե տուին տախ տղին։

 

Վանեցու

Ծաղիկ ունիմ կարմիր ի, 

Կարմիր չի նարնջի ի. 

Եար բռնել ամօթ չի, 

Թանկ անել բալայ ի։

 

Վանեցու

Բալնիոն երկնքով ընցաւ, 

Մեր բարոց դռներն եբաց. 

Մեր տուն արևով լցուաւ, 

Մեր սեղան կարմիր խնձորով։

 

Գանձակեցու

Գնացի ջուրը ջրի, 

Ոտս ընկաւ օձու լեղի. 

Իմ հօրն ու մօրն ինչ ասեմ, 

Ինձ տուին ղարիբ տղի։

 

Երևանցու

Ծաղիկ ունիմ ալայ ա. 

Ալա չի ալվալայ ա. 

Եար բռնելը լաւ բան ա. 

Բաց թողալը բալայ ա։

 

Նոր-Նախիջևանցու

Երկինքէն բալնիքն ընկաւ, 

Տաճարին դուռն բացուեցաւ. 

Տաճարն արևով լցուաւ

Սուրբ սեղան զարդարուեցաւ։

 

Այսպիսի նման կտորներ շատ ու շատ կարելի է ճարել վիճակի երգերի մէջ։

«Ջան գիւլում»ներ հաւաքողների անուշադրութեան պատճառով սրանց հետ են խառնուել ժողովրդական սիրոյ երգերից շատ կտորներ. դժուար է տարբերութիւն դնել և ջոկել, որովհետև հէնց վիճակի երգերն էլ մեծ մասով սիրային են։ Մեր հաւաքած աւելի քան 500 տուն երգերը իրենց մէջ պարունակում են այնպիսի գոհարներ, որ մրցում են առաջնակարգ բանաստեղծութիւնների հետ. այդ կտորները հանրածանօթ են, շարունակ երգւում են, դրա համար աւելորդ եմ համարում այստեղ դնել. բաւական է վերցնել «Քնար Հայկականը» այնտեղ առատութեամբ կայ այդ լաւ կտորներից։ 

 

—–

Վերջացնում ենք այս ուսումնասիրութիւնը, յիշելով այն գրաւոր և բերանացի աղբիւրները, որոնք ձեռքի տակ ենք ունեցել այս հետաքրքիր նիւթը ուսումնասիրելիս։ 

1. «Ազգագրական հանդէս» – 1897-98 և 900՝ Ջաւախքի, Սիսիանի, Զանգեզուրի և Բուլանըխի ու գանձակի մասին։ 
2. «Արձագանք» 1894 N 54` Ուտէացոց Նիժ գիւղի մասին։
3. «Բիւրակն» 1898 (362) Տիգրանակերտի և (596) Խիանի մասին։
4. «Առածք Նոր-Նախիջևանի» (94) նոյն տեղի մասին։
5. «Մելիքի աղջիկը» – Վարանդայի մասին։
6. «Հնութիւնք Ակնայ» (107) նոյն տեղի մասին։
7. «Կռունկ» 1860 – Աշտարակի մասին։
8. «Նոր-Դար» 1896 N 77` Մշի, 95 N 76` Լէյլ ու Մէջլում։
9. «Փշրանքներ» – Աբարանի։
10. «Վանայ սազ» – I, և II նոյն տեղի։
11. «Det A8meniche Volksglaube> – Abegian V. 
12. Բերանացի տեղեկութիւններ հաւաքել եմ Համշէնի, Կողբի, Արծկէի, Արճէշի, Նուխու, Գործոթի, Հին-Բայազիտի և այլն տեղերի մասին։