Քիչ կան մեզանում փիլիսոփայական աշխատություններ, որոնք մեկ անգամից ավելի են թարգմանվել հայերեն լեզվով։ Սրանցից են, օրինակ, Իմանուել Կանտի Զուտ բանականության քննադատությունը և Կարլ Մարքսի Կապիտալը, որոնցից յուրաքանչյուրի երկուական թարգմանություն է մեզ հայտնի։ Այսպիսի գրքերի շարքում առանձնահատուկ տեղ է բռնում Ժան-Ժակ Ռուսոյի Հասարակական դաշինք աշխատությունը, որի պարագայում յուրահատկությունը ոչ միայն այն է, որ վերջինս առնվազն չորս անգամ թարգմանվել է հայերեն լեզվով, այլև այն, որ այս թարգմանությունների շարքում գտնում ենք թե՛ գրաբար, թե արևելահայերեն, թե՛ արևմտահայերեն տարբերակներ։ 

Մեզ հայտնի արևմտահայերեն թարգմանությունն արել է գրող և պատմաբան Հարություն Մրմրյանը՝ 1896 թվականին, սակայն նրա թարգմանության ձեռագիրը մնացել է անտիպ։ Տպվել է միայն թարգմանչի առաջաբանը, որն էլ ներկայացնում ենք ստորև։ Հասարակական դաշինք գրվածքի այս, կարելի է ասել, հերթական՝ Մրմրյանի թարգմանության դեպքը ցուցադրում է Ռուսոյի մտքի հանդեպ հայ մտավորական շրջանակների կարևոր մի յուրահատկություն։ Թեև Ռուսոն 19-րդ դարի հայ պարբերական մամուլում առավելապես հանդես է գալիս իբրև 18-րդ դարի հստակ արտահայտված աշխարհիկ լուսավորիչ կամ անկրոն հեղինակ (միևնույն կոչման երկու երեսները՝ կախված հոդվածագրի մտավոր կողմնորոշումից)՝ Վոլտերի, Դիդրոյի և այլոց կողքին, միևնույն է նրանով տարվածությունն ամենևին չի սահմանափակվում լուսավորության գաղափարներին զինվորագրված հայ լուսավորիչներով ինչպիսիք էին Նալբանդյանը, Մամուրյանը և այլք։ Ինչպես ցույց է տալիս Մրմրյանի առաջաբանը, Ռուսոյի միտքը գերել է ոչ միայն վերջիններիս, այլև դիպել խորապես կրոնական և պահպանողական հայացքներ ունեցող մտածողների, այդ թվում հիշյալ թարգմանության հեղինակի հոգու լարերին։ Ուշագրավ է, որ Մրմրյանն աշակերտել է 1860-ականների արևմտահայ իրականության մեջ (գործածելով խորհրդահայ պատմագրության բնորոշումը) «կղերա-պահպանողական» հասարակական հոսանքի գլխավոր դիրքապահ Հովհաննես Չամուռճյանին՝ Ռուսոյի Սկզբունք քաղաքական իրաւունքի մեզ հայտնի առաջին՝ գրաբար թարգմանության հեղինակին։

Բնագիրն ըստ՝ Յ. Գ. Մրմըրեան, «Ժ. Ժ. Ռուսոյի «Դաշն ընկերական»», Շիրակ, թիվ 11, 1909, էջ 244-251։ 

Ժ. Ժ. Ռուսոյի Դաշն ընկերական կամ Սկզբունք քաղաքական իրաւունքի

Հետեւեալն` յառաջաբանն է Ժ. Ժ. Ռուսոյի Դաշն ընկերական քաղաքագիտական գործին թարգմանութեան, զոր գրած է քննասիրաբար նոյն գործին թարգմանիչը, եւ զոր կը հրատարակենք արդ` այժմու քաղաքական ուսումնասիրութեանց իբրեւ միջին գիծ մը։

«Սորվեցնել եւ ոչ թէ վարդապետել ընթերցողին, որ պէտք է բաւականապէս կարող ըլլայ ինքնին դատելու»։ 

Գովե՞նք թէ դատենք Ռուսոն, որուն մէկ գլուխ-երկոցին սոյն թարգմանութիւնը կուտանք մեր իմաստասէրներուն, և որուն թէ՛ վարքը թէ՛ գաղափարները սոսկ փիլիսոփաներու վարքէն ու գաղափարներէն տարբեր ներգործութիւն մը ըրած են՝ մանաւանդ Ֆրանսայի՝ ընկերական ու գաղափարական աշխարհին մէջ, և մինչև այսօր, դար ու կէսէ մը ետքը, դեռ կը զբաղեցունեն քաղաքագէտներուն և խորհողներուն միտքը։ 

Իբրև սովորական թարգմանիչ՝ պէտք է մեզի հնար եղածին չափ գովաբանել Ժընէվի փիլիսոփան, քանի որ ըլլալով իր այս գործին թարգմանողը՝ պարտական էինք, գոգցես, նաև ըլլալ անոր ամէն մասին անխտիր հաւանողն ու ջատագովը, ինչպէս որ այս երեւոյթը ա՛լ բնական բան մը դարձած է մեր մէջ։ Բայց թո՛ղ թոյլ տրուի մեզի յայտարարել որ բանն այնպէս չէ մեզի համար։ Մենք՝ ոչ մէկ մարդկային գործի բացարձակ կերպով հաւնողներէն չենք, և շատ գրիչներու այդ բացարձակ յարումը միշտ ձախող երեւցած է մեզի՝ եռանդամոլութեան մը հաւասար, ինչպէս որ ստուգիւ ալ այդպէս ըլլալը կը տեսնէ ան, որ խորհողի հանդարտ աչքով և անխտրաբար կը նկատէ իրերու պատճառադիտական գնացքը։

Իսկ դատել Ռուսոն, մեր գիտակցութիւնը կը վկայէ որ մենք չունինք պէտք եղած բաւականութիւնն այդ դժուար ու բազմակողմ գործին, թո՛ղ որ նաև՝ դատելու համար իրեն պէս մեծ ու կարգէ դուրս անձ մը՝ բաւական չէ քննաբանել թերատ տեղեկութիւններով և արդի գիտութեանց հեռաւոր քանոնովը ճամբայ ելնել, թէպէտ և ավելի՛ կարեւոր կ՛երեւի մեզի այդ բանն՝ իբր առաջնորդելու համար ընթերցողներու ոչ այնչափ ներհուն մասին։ Ֆրանսերէն գիտցողները կրնան կարդալ իր ինքնագիր խոստովանութիւնները (Les confessions): 

Ուստի կը ջանանք հոս, հնար եղածին չափ ամփոփ ձեւով, տալ իր վրայ մէկ քանի կենսագրական տեղեկութիւններ, և իր այս ներհուն երկին վրայ ալ քանի մը բանաքննական դիտողութիւններ` հետեւելով ձեռնհաս առաջնորդներու և չշեղելով ուղիղ բանին ու մեր կացութեան տրամադրած ապահով սահմանէն։ 

Յովհաննէս — Յակոբ Ռուսոյ (Jean-Jacques Rousseau) ծնաւ Ժընէվի մէջ` 1712 Յուլիսի 4-ին։ (*)  Իր հայրն էր սոսկ ժամագործ մը, որ չկրցաւ տալ իր որդիին կանոնաւոր դաստիարակութիւն մը։ Պատանիին ընթերցանութեան գիրքերն եղան նախ` վէպեր. ապա` Պոսիւէ, Մոլիէր, Ֆոնդընէլ, Լա Պրիւյէր, Պլուտարքոս. մանաւանդ այս վերջինը շատ մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ իր բնաւորութեան կազմութեանը վրայ։ Բայց Քերոնացի մատենագիրին անդորրական ներգործութեամբը Ռուսոյի սիրտին մէջ հին մեծ անձնաւորութեանց համար բորբոքած եռանդը` կարօտ էր ուղղիչի մը. եւ այս ուղղիչն եղաւ Լամպէրսիյէ` Ռուսոյի վարժիչը։ Անոր քովն էր որ Ռուսոյի սիրտին մէջ վառեցաւ գիւղային բնավայրերու համար այն տարփանքն, որ ներշնչող աղբիւր մը եղաւ իր պերճախօսական ու բնազդեցիկ ա՛յնքան էջերուն։ Հայրն` իր ճամբորդութեանց պատճառով` ա՛լ չկրնալով անձովին հսկել իր զաւկին վրայ և պատրաստել անոր ապագան, երիտասարդը դրուեցաւ նախ ատենական դիւանապետի մը և ապա փորագրիչի մը քով, ուրկէ քիչ ետքը ելաւ։ Եւ աստանդական կը պտըտէր գիւղական դաշտերու մէջ։ 

1728ին Անըսիյի մէջ` ընդունուեցաւ տիկին Ուարէնսի տունը, որուն սիրուն համար թողուց բողոքականութիւնը. ապա` մերթ իբրեւ սպասաւոր, մերթ իբրեւ դասատու նուագի` դատապարտուած տարտամ վիճակի մը` առաւ կեանքի փորձառութիւնը ծառայութեան անարգութեանց ու թշուառութեան մէջ, այնպիսի ատեն մը` երբ Լուդովիկոս ԺԴ.ի թագաւորութեան ներքև մէկ կողմէն  ծայրայեղ պերճանքն ու միւս կողմէն ծայրագոյն կարօտութիւնը` Ռուսոյի պէս դիտող ու խորհող անձի մը աչքին առջև կը պարզէր այդ երկու ծայրերուն մէջ բացուած ահագին վիհ մը։ 

Ամէն տեսակ վիճակներու մէջ բաւական տարուբերելէ ետև` 1740ին անուանուեցաւ դաստիարակ Տըմապլիյի զաւակներուն, որ Լիոնի դատապետն էր։ Տարի մը ետքն եկաւ Փարիզ` հետն առած իր Նարկիս կատակերգութիւնը։ Հոն ծանօթացաւ Մարիվոյի, Աբբայ Մապլիյի, Ֆոնդընէլի, Տիւքլոյի, Կրիմի ու Տիտրոյի հետ, որ իր ամենէն մտերիմ բարեկամն եղաւ և որուն միշտ խորհուրդ կը հարցունէր։ Հոն` պահ մը բարձր դասին մրրկայոյզ յարաբերութեանց յորձանքին մատնուած` յաջողեցաւ իր նոր ու լայն դիտաւորութեանց համեմատ մտնել քարտուղարութեան պաշտօնին Մոնդէկիւ կոմսին, որ Վիեննայի ֆրանսական դեսպանն էր։ Հրաժարելով այդ պաշտօնէն ալ` ստիպուեցաւ նորէն դառնալ Փարիզ, ու հոն ծանօթացաւ այն Թէրէզ Լըվասէօրին, որուն կենակիցն եղաւ ապա։ 

1749ին կը սկսի Ռուսոյի թշուառութեանց «երկայնաձիգ շղթայն»։ Ռուսոյ՝ հարկով մը յանձն առած հետեւակ գրիչներու վիճակը՝ կրնար ապրիլ անդորրութեամբ այդ կարգի գրողներուն շողոքորթական արուեստովը, եթէ Տիժոնի ակադէմիին կողմէն առաջարկուած խնդիր մը չիգար վրդովելու իր աննշան կեանքը։ Խնդիրն այս էր՝ Գիտութեանց եւ արուեստներու յառաջդիմութիւնն արդեօ՛ք բարքերն ապականելո՞ւ թէ մաքրելու նպաստած է․ Ռուսոյ՝ Տիտրոյի թելադրութեամբը՝ դէմ ելաւ արուեստներուն, և առաւ մրցանակը։ Այս անակնկալ յաջողուածն հնչեցուց Ռուսոյի անունն հրապարակի մեծ անձերուն և նոյն իսկ Վոլդէրի ականջին, որ անսքողելի նախանձով մը խօսած է շատ անգամ Ռուսոյի վրայ։ Երբ իր Գիւղին Գուշակն (1752) ալ հրապարակ ելաւ՝ իրեն նման վախկոտ ու կասկածոտ անձի մը դէմ երեւցան թշնամիներ ու նախանձորդներ․ իր Նամակը ֆրանսական երաժշտութեան վրայ հանեց ընդհանուր աղմուկ։

1753ին, դարձեալ Տիժոնի Ակադէմին առաջարկեց նոր խնդիր մը, որմէ թելադրեալ գրեց Ռուսոյ իր Մարդկութեան մէջ անհաւասարութեան վրայ ճառը, որ իր գլուխ-երկոցներուն երկրորդը կը համարուի։ Նորէն եկաւ Ժընէվ, ու հոն նորէն բողոքական եղաւ՝ որպէսզի տեղին հասարակապետութեան մէջ պահէ քաղաքացիութեան անունը։ Սակայն դժգոհ իր հայրենակիցներէն՝ վերստին դարձաւ Փարիզ, ու կցորդուեցաւ տիկին տը Լէթինէյի հետ, որ նուիրեց փիլիսոփային խաղաղիկ ապաստան մը, ուր ինք մենիկ ու անդորիկ պատեհ ունեցաւ խոկալու իր քաղաքական վերակազմութեան գործին վրայ։ Աւրուելով տիկին տը Լէթինէյի հետ ալ՝ բարեկամն եղաւ Տալանպէրի ու մտերմացաւ ուրիշ քանի մը տիկիններու և Քոնդի իշխանին հետ, ապա մեկուսացաւ ի Մոնմորանսի, ուր աւարտեց Էմիլը, Դաշն ընկերականը, որ հրատարակուեցաւ՝ «Էմիլ»էն ետև՝ 1762ին։ Էմիլն, որ դաստիարակութեան վրայ ընդարձակ գործ մըն է, մեծ աղմուկ հանեց հեղինակին նորանշան գաղափարներուն պատճառով, և փիլիսոփան՝ թէպէտև ունէր հզօր պաշտպաններ՝ ստիպուեցաւ ապաստանիլ Ժընէվ, կարծելով որ հոն աւելի ապահով պիտի ըլլար․ բայց ինք հոն ալ՝ նման ուրիշ մեծ անձնաւորութեանց՝ պատուեցաւ այնչափ որչափ մարգարէ մը իր գաւառին մէջ։ Այրեցին իր գիրքը․ ու ինք հալածուեցաւ, անարգուեցաւ և անհանճար մարդ մը համարուեցաւ։ Բաւական ատեն նորէն երերեալ-տատանեալ ապրելէ նաև՝ գնաց ապաստանեցաւ Նէօշաթէլ Ֆրէտէրիկ Բ․ի պաշտպանութեան տակ, մինչև որ Մողիէ-Թրավէրի մէջ ձեռք բերաւ դարձեալ խաղաղ մեկուսարան մը՝ հագնելով հոն հայու (*)  այն տարօրինակ հագուստն, որ իրեն պէս տարօրինակ մարդու մը վրայ կ՛երեւէր աւելի նորանշան բան մը։ Սակայն Մոդիէ-Թրավէրի մէջ ալ՝ իր գործերուն համար վէճեր ու սոսկալի մրրիկներ ելնելով իրեն դէմ, գնաց ապաստանեցաւ Անգղիա, Հիւմ պատմաբանին քով։ 

Երբ ատեն անցնելէ ետև՝ 1767 Մայիս 22ին նորէն անցաւ Ֆրանսա, շատ մարդիկ իրեն ապաստան տուին հոն, ուր ժամանակ մը ապրեցաւ Րընու անունին ներքև։ Տարի մը ետքն՝ ընկճուած իր մարդատեցական սարսափներէն ուղղուած կեանքէն՝ նորէն քանի մը տեղ փոխելէն ետև՝ դարձաւ Փարիզ, ձանձրացած, յուսահատած ամէն տեղ թշնամիներու հանդիպելու մենամոլութենէն, և հոն հրատարակելով իր միւս գործերն ալ՝ եռանդով տուաւ ինքզինքը բուսաբանութեան։

Ռուսոյ՝ գրելէ ետև քանի մը երկրորդական գործեր ալ՝ մեռաւ 1778 Յուլիս 3ին Էրմընօնվիլի մէջ, ուր Մարգի տը Ժիրարտէն նուիրած էր իրեն գետին մը։ Ըսողներ կան թէ թունաւորուեցաւ, կան ըսողներ ալ թէ բնական մահով մեռաւ։ Տիկին տը Սդաէլ  և Միւսէ-Բադէ կ՛ըսեն թէ անձնասպան եղաւ։ Ժընէվցիներն անդրի մը կանգնեցին իրենց անիրաւեալ հայրենակիցին յիշատակին, և ֆրանսիացիներն 1794ին փոխադրեցին իր մարմինը Բանդէոն, ուր ներքնայարկին աջակողմի մէկ մասնաւոր գետնադամբանին մէջ՝ հանդէպ Վոլդէրի կանգուն արձանին՝ մինչև այսօր կը մնայ իր փառաւոր շիրիմն ոսկեդրուագ, ճակատին կողմը քանդակեալ ձեռք մը ջահակալ՝ կիսաբաց դռնակէ մը դուրս երկնցած , գոգցես՝ իր գերեզմանէն անգամ լոյսեր արձակելով մարդկութեան անժառանգեալ ատեանը։

Մոնդէսքիէօ, Վոլդէր, Ռուսոյ տասնեւութերորդ դարու Ֆրանսային երեք մեծ մատենագիրներն են, ամենէն աւելի խօսած, ամենէն աւելի խօսուած, ամենէն աւելի գրած և ամենէն աղէկ գրած։ Այս երեքն էին մանաւանդ՝ որ կարգ մը մատենագիրներու կրօնքի դէմ մղած չափազանց պայքարը մէկ կողմ թողլով (քիչ մը Վոլդէրէն զատ), տոգորուած անգղիական սուր ոգիով, և իրենց հմտութեամբն, եռուն հանճարովն ու աննման ոճով մը զինուած՝ ձեռք զարկին իմաստասիրելու իրենց երկիրին քաղաքական դրութիւնը և նշաւակելու ժամանակին ընկերական ու կրթական զեղծումները։ (*)  Այս առաջադրութեամբ Մոնդէսքիէօ՝ պատմաբան և օրէնսգէտ՝ իր բարձր դիրքովը, նախագահական փորձառութեամբը և լայն հմտութեամբը՝ շարադրեց իր երրորդ մեծ գործը, Ոգի Օրինաց, (**)   արդիւնք քսանամեայ աշխատութեան․ այս գործն՝ ունի բանաքննական ծանր կնիք մը, րաբունական ճոխ ձուլուած մը, որ մանրախոյզ հետազօտելով ամէն ձև կառավարութիւն՝ կը միտի աւելի սահմանադրական միապետութեան։ Վոլդէր՝ ընկերութեան բարձր դասին մէջ մեծցած և ստանալով հոն ծաղրող բնաւորութիւն մը՝ իր բազմազան գրուածներուն մէջ կը շողացնէ անխնայ իր սրեալ գրիչն ու այդ ոգին հեգնական, որ թուի թէ ֆրանսական ազգին բուն ոգին իսկ է, որով կրցաւ ինք ազդել իր ժամանակին գաղափարներուն վրայ ամէն ճիւղի մէջ, և որուն համար սակայն Անգղիացի մեծ խորհողներէն կոչուեցաւ լոկ հեգնող (persifleur) ու թեթև խորհող մը (***) ։ Իսկ Ռուսոյ՝ մանաւանդ իբրև բնամոյն փիլիսոփայ և խորհող աննկատ՝ ունեցաւ ամենէն մեծ ազդեցութիւնն իր ժամանակի գաղափարներուն վրայ (****) ։ Հիւմ պատմաբանն 1765ին կը գրէր Փարիզէն․ «Անկարելի է բացատրել կամ երեւակայել ֆրանսացիներուն այս մարդուն համար ունեցած խանդաղատանքը ․․․ Ոչ ոք կրցած է Ռուսոյի չափ գրաւել այս ազգին ուշը․ Ռուսոյ՝ այս կողմէն՝ գերազանցեց Վոլդէրն ու միւս ամէն մատենագիրները» (1) ։ Արդի մէկ քանի բանաքննողներ (2)  կը վերագրեն այս ազդեցութիւնն ու խանդաղատանքը Ռուսոյի շուրջն եղող քանի մը տիկիններուն, որ յիշատակուեցան վերև, և իր աշակերտուհիներուն (որոնց մէջ էին նաև տիկին Ռոլանտ և տիկին Սթաէլ) մտերմական հիացումին։ Սակայն ինչ որ ալ ըսուի՝ այդ ազդեցութեան միջոցովն է, որ նորէն ծաղկեցան Ֆրանսայի մէջ մայրական ճշմարիտ սէրը, առտնին գորովն, անկեղծութիւնը, և նենգութեան, կեղծիքի ու վատութեան տեղ՝ տիրեցին պարզութիւնն ու բնածին բարոյականը։ Ռուսոյի այս բարերար ազդեցութիւնը քաւած եղաւ իր այն մեծ սխալն, զոր գործեց իր բուն զաւակներուն դէմ՝ անխղճօրէն դնելով զանոնք ընկեցիկ մանուկներու ապաստանարանը։ Նուագերգութեան մէջ ալ՝ ինք մտցուց պարզն ու բնականը․ դէմ կեցաւ այն գաղափարին՝ թէ ներդաշնակութիւն ըսուածը միակ խարիսխն է երաժշտական արուեստին․ և ընթացաւ ելաւ դէպի նախնական մելոտին, որուն արտայայտութիւնները կը բղխին ուղղակի հոգիին շարժումներէն ու ոչ թէ արուեստին կանոններէն։ Թէպէտև երկու անգամ իր կրօնափոխութիւնը կը ցուցնէ՝ որ անխտրական էր եկեղեցական պատուէրներու, բայց չէր ծաղրեր բնաւ կրօնական բաները, այլ կը վարդապետէր կրօնք մը՝ ա՛յն ալ՝ սիրտի և զգացումի։ Ինք՝ հո՛ն ալ տարփող մըն էր պարզութեան, բնութեան ու բանականութեան։

Վերջապէս՝ իր վարած կեանքին տարօրինակութեան ու անհարթութեան և իր գործերուն սկզբնականութեան նայելով կրնանք ըսել՝ որ Ռուսոյ, իր բովանդակ անհաւասարութեամբը, անցեալ դարու Ֆրանսացիներուն ամենէն իմաստասէր, մանաւանդ ամենէն ճշմարտասէր ու սիրտի գրագէտն եղաւ։ Կան մինչև այսօր ֆրանսացի ու այլազգի բանաքննողներ, որ կը տարակուսին Ռուսոյի անկեղծութեան վրայ, և իր գրուածներուն մէջ երեւցած զգայնութիւնը, նահապետական շունչն և սրտայոյզ իմաստները կը համարին՝ արդիւնք աւելի մատենագիրի ենթակայական երեւակայութեան քան իր իսկ ներշնչումներն իրական, նկատելով իր քանի մը հակաբնական ու անագորոյն արարքը, նկատելով իր կարի վերացական գաղափարներուն ժամանակակից եղելութեանց վրայ ըրած խառնակ ներգործութիւնը։ Կան նաև զինքը դատապարտողներ՝ իբրև անմասն բարոյական յատկութիւններէ, իբրև ինքնահաւան (*) , իբրև նանրասկիզբ (**) , և իբրև զիրկ խոնարհամտութենէ։ Ժամանակակից ֆրանսական իրերու չէզոք պատմութիւնը մը կարդացողը՝ կրնայ այս մասին առնել լիագոյն գաղափար․ կարդալու է իր Խոստովանութիւններն ալ, ուր Ռուսոյ կը հայելացունէ իր կեանքն ու հոգեբանական դարձադարձ փուլերը։ 

Առարկային բնութենէ՛ն՝ թէ իր այս գործովն իրեն տեւական փառք մը հանդերձելու նպատակով Ռուսոյի հոս թափած լուրջ ճիգին պատճառով՝ վերը ակնարկուած կողմնական թերութիւններէն ամենէն աւելի զերծ է այս Դաշն ընկերականը, որուն առաջին գաղափարն յղացաւ ինք 1743ին՝ երբ Վենետիկ էր, և հոն Վենետիկեան հռչակեալ կառավարութեան թերութիւններն իր դիտող աչքին զարկին (*) : Հինգ վեց տարի աշխատեցաւ նախ այն հոյակապ գործին, որուն անունն էր Քաղաքական օրինադրութիւններ ու կ՛ուզէր աշխատիլ անոր մինչև ծերութիւնը․ բայց հետզհետէ լքանելով և իր օր օրի նուազող կեանքին մէջ յուսահատելով լմնցունելէ այդ ընդարձակ գործը՝ անհետացուց զայն՝ անկէ քաղելէ ետև այս կուռ և ամփոփ բովանդակութիւնը։ Երկու տարի աշխատեցաւ մասնաւորապէս այս հաւատարիմ քաղուածն ընելու համար, և վերջապէս 1764ին հրապարակ հանեց զայն արդի անունովը։ Ռուսոյ՝ իր այս քաղաքական ու իրաւաբանական գործին մէջ՝ կ՛երեւի աւելի հանճարեղ, զգոյշ և ճարտար որսորդ մը փիլիսոփայական գաղափարներու և քաղաքական ընտրագոյն կարգադրութեանց, թէպէտև ոչ պաղարիւն գիտունի մը չափ խորիմաց, ոչ ալ փորձառու քաղաքագէտի մը չափ գործնական։ Ընկերական և օրէնսդրական այսպիսի բազմադէմ նիւթի վրայ՝ կը ճառէ ինք տրամաբանօրէն, պայծառ, ոճի ու տեսութեանց միապաղաղ բարձրութեամբ՝ պատկերելով իր սեղմեալ համառօտութեան մէջ իսկ բովանդակ կառավարութեանց ոգին ու կատարեալ համադրութիւնը։ Ոչ Արիստոտէլի պէս դասական ու բնազանցական մութ ցուցադրութեամբ մը ու պատմական չափազանց խիտ օրինակներով, ոչ ալ Մոնդէսքիէօյի պէս լայնատարր ու ամենախոյզ հմտութեամբ մը կը բեռնաւորէ ինք հոս իր տեսութիւնները․ այլ կարճ և ընդելուզեալ պատճառախնդրութիւններով՝ կը սահմանէ օրինադրութեանց, պետութեանց, ներքին վարչութեանց, ընկերական յարաբերութեանց, հռոմէական կազմակերպութեան ու քաղաքային կրօնքի էութիւնը՝ թէ ինչպէս են և ի՛նչպէս պարտին ըլլալ։ Ընթերցողն ասոր մէջէն, առանց յոգնեցունելու իր միտքը, կրնայ առնել նոյն նիւթին վրայ հարւիր գիրքի տուած գաղափարները։ Պէտք է նաև գիտնալ որ՝ ինչպէս քաղաքականութեան վրայ գրող ուրիշ շատ հեղինակներ՝ Ռուսոյ ալ բաւականապէս օգուտ քաղած է Արիստոտէլի «Քաղաքականութիւն»էն, և իր Գերիշխանութեան, Ժողովուրդին, Կառավարական ձեւերու և Օրէնսդիրին վրայ գրած ամենէն հզօր գլուխներուն մէջ՝ կը տեսնուին ստէպ Արիստոտէլի սկիզբները․ և ինչպէս Արիստոտէլ գրած էր իր Քաղաքականութիւնը գրեթէ միայն դիմախօսելու համար Պղատոնի (Մոնդէսքիէօ Ոգի Օրինաց Գիրք Դ․ գլ․ Ը․) Ռուսոյ ալ ոչ նուազ մէտ կ՛երեւի խախտելու իր այս գործովը Մոնդէսքիէօյի սկիզբները։

Վերջապէս՝ նկատելով իր ժամանակին ձգտումներն ու գաղափարական խառնակութիւնները, ֆրանսական ազգին անհաստատ ոգին, նկատելով իր առած տարօրինակ կրթութիւնը, ընկերական կարգին մէջ իր միջակ դիրքն ու աստանդական կրաւոր կեանքը, որ անպատճառ ազդած ըլլալու են իր փիլիսոփայական ու քաղաքական սկիզբներուն վրայ ալ, գործը միշտ բանաքննելի գործ մըն է՝ առընչութեամբ անձնիւր ազգի դիրքին, բարքին և ոգիին, ու ըստ այնմ տնօրինելի։ Իսկ աւելի վերէն նկատելով Ռուսոյի սկիզբներն՝ անոնք, մարդկային ամէն բաներուն ալ վիճակեալ անհաստատութեան ի հարկէ դատապարտուած, դարձեալ ամբաւապէս բանաքննելի և տնօրինելի են՝ հանդէպ յաւիտենական Անսկիզբին, որ Բնութեան ու բնազդական Բարոյականի անյեղլի օրէ՛նքովը միայն, ինչպէս ինք Ռուսոյ ալ անցողաբար կ՛ակնարկէ տեղ մը, (*)  կը վարէ, կը ճշդէ, կը տնօրինէ ամէն մարդկային սկիզբ, ամէն օրէնք, ամէն իմաստութիւն և ամէն կեանք։

Այսչափ միայն կրնանք առ այժմ նպաստել մեր ընթերցողներուն ընելիք դատումին։ Աւելին խնդրողը՝ կրնայ դիմել մեր նշանակած հեղինակներուն և ուրիշ նորագոյն հրատարակութեանց (**) : Մեր թարգմանութեան գալով՝ ջանացինք, առանց բռնաբարելու հեղինակին ոգին, ըլլալ ոչ կարի ազատ և ոչ յոյժ եկիւղած, ու տալ հաւատարմութեամբ բնագիրին կարգն ու սարքն և մանաւանդ ճշգրիտ իմաստը։ Ջանացինք մանաւանդ լեզուին մէջ՝ լծորդել համաձայնութեան մը հետ միջակ աշխարհաբարի անկուած մը, որ կարեւոր թուեցաւ մեզի դիւրահասկնալի ըլլալու համար ընթերցողներու մեծ մասին, առանց անտես ընելու վայելչութիւնն և հայկաբանական ծանրութիւնը։

Եթէ մեր ընթերցողներն՝ համարելով քաղաքական ուսումն իբրև լրումն բարոյականի, առաքինութեան, երջանկութեան, ընկերակցական կարգի, ինչպէս կ՛իմանային հիները՝ իմաստնանան քաղել այս գիրքէն լաւ կենցաղի, լաւ կառավարութեան և մանաւանդ առաքինութեան նուիրական սկիզբներն և հնար եղածին չափ վարուիլ անոնց համեմատ, երջանիկ պիտի համարինք ինքզինքնիս։ Եւ անո՛նց ալ, որ աշխարհավարական ձգտումներ ունին, պարտք կը համարինք յիշեցունել հին մեծ գիտունին սա հիմնական սիզբը՝ թէ «Պէտք է յօրինել այնպիսի օրէնքներ որ լաւ և առաքինի մարդիկ չուզեն՝ ու չարերն ալ չկրնան՝ երբե՛ք ըլլալ անիրաւ»․ (Արիստոտէլ Քաղաք․ Գիրք Բ․ գլ․ Ե․)։

Սկիւտար, Կ․ Պոլսի, 1896 Թարգմանիչն

Յ․ Գ․ Մրմըրեան