Մասնավոր սեփականության խնդիրը դեռ վաղարդի ժամանակներից եվրոպական լուսավորիչների համար առանցքային տեղ է զբաղեցրել պետության քննարկումներում։ Հայ լուսավորիչները, իրենց հերթին, նույնպես անդրադարձել են այս հարցին, երբ բախվել են մեզանում արդի քաղաքատնտեսական փոփոխություններին ու մտորել քաղաքական գործունեության ու պետության շուրջ։ Սակայն մեզանում այս անդրադարձերից շատերը երևան են եկել գրական ստեղծագործությունների տեսքով. մի հանգամանք, որը խիստ նշանային է լուսավորության առաջին հերթին հենց գրական ավանդույթ ունեցող հայ իրականության համար։ Այսպիսի մի գրական անդրադարձ կարելի է համարել Ղազարոս Աղայանի «Բաժանություն» վիպակը։ Վերջինս շոշափում է 19-րդ դարի վերջին հայ իրականության մեջ արդիացմանը զուգընթաց ծավալվող խորը տնտեսական փոփոխությունները։ Վիպակի իրադարձությունները տեղի են ունեում են կիսաարդյունաբերականացված մի գյուղաքաղաքում, որտեղ չորս տարբեր տարիքի և տարբեր կրթութական մակարդակ ունացող եղբայրներ փորձում են բաժանել իրենց հայրական ժառանգությունը։ Պատմությունը հյուսված է միջնեկ եղբոր՝ Սմբատի մտորումների ու բաժանությունը գլուխ բերելու փորձերի շուրջ։ Վերջինիս հիմքում ընկած է Աղայանն ինքը, ով վիպակի հերոսի հետ, այլ բարներից զատ, կիսում է վարժապետի մասնագիտությունն ու լուսավորականի կոչումը։
Հատկանշական է այս գրվածքում Աղայանի՝ լուսավորությանն ու լուսավորականին մոտենալու եղանակը։ Մի կողմից, Աղայանը հանձին Սմբատի պատկերում է մի մարդու, ով շատ սուր է զգում իր միջավայրի կիսակատարությունն ու «անկարգությունը», տեսնում այդ անկարգության և տգիտության կապը և անկեղծ փորձում է հայրենի բնակավայրը բարեկարգելու լուսավորյալ եղանակներ որոնել։ Սեփականության բաժանման բարդությունն ինքնին հանդես է գալիս նրա աչքում իբրև կրթվածության տարբեր մակարդակների, այլ կերպ ասած տգիտության ու լուսավորության միջև բախում։ Կրթություն չունեցող և ավանդույթով ու նախապաշարմունքներով առաջնորդվող մեծ եղբայրն, օրինակ, դեմ է արտահայտվում հավասար բաժանության՝ միջնեկ և կրտես եղբայրների առաջարկին ու որպես տան մեծ պահանջում է բաժանության չեղարկում։ Աղայանի գլխավոր հերոսը՝ Սմբատը, մյուս կողմից, թեև հավատացած է սեփականության բաշխման իրավական կարգավորման ճշմարտացիությանը, սակայն կասկածով է մոտենում հաստատաված նախապաշարմունքների դեմ պայքարելու, դրանք անխնա «լուսավորելու» սեփական միտմանը։ Ի վերջո Սմբատը լուծումը գտնում է բարքերին ու նախապաշարմունքներին մասնակիորեն տեղի տալու մեջ և դա է համարում արդարացի, թեև իրավականորեն սխալ։
Սեփական լուսավորական արմատականությունը քննադատելու և բարքին ու հաստատված նախապաշարմունքներին տեղ տալու Աղայանի այս մոտեցումը, արժեքավոր դրվագ է լուսավորական մեր ժառանգության մեջ։ Այն որոշակիորեն տեղ է բացում լուսավորական ինքնաքննադատության համար, երբ լուսավորականի հայացքում երևան են գալիս իր ու իր միջավայրի միջև լարումները։ Ավելին, այս առումով Աղայանի մոտեցումը թույլ է տալիս պետությունն ըմբռնելու մի կարևոր անկյուն շոշափել, որը որոշակիորեն շեղվում է պետությունը վերզգայական բարոյական գաղափարի հետ առնչակցելու մեր լուսավորական մտայնությունից։ Պետության հիմքում ընկած առանցքային հասկացությունը՝ արդարությունն ու սեփականության արդարացի բաշխումը Աղայանն ավելի շուտ կապում է մարդու զգայական ու սովորութային աշխարհին, քան բխեցնում այն իրավունքի վերացական ու վերզգայական գաղափարից է։
Նշանակալի է, որ Աղայանի այս մոտեցման պատմական մի կարևոր կողմ է բացվում, երբ ուշադրություն ենք դարձնում նրա քաղաքական հարումներին և «Բաժանություն» վիպակի հրատարակման հանգամանքներին։ Վերջինս լույս է տեսել 1890 թվականին, երբ հայ իրականության մեջ նոր-նոր ձևավորվում էին ազգային կուսակցություններն իրենց հեղափոխական օրակարգերով։ Հայտնի է, որ ինքն Աղայանը 1890-ից սերտորեն կապված է եղել ազգային կուսակցություններից թերևս ամենաարմատականի՝ Հնչակյան կուսակցության հետ. կուսակցություն, որին իր քաղաքական «մոտակա» նպատակն էր համարում հայ պետականության ստեղծումը։ Իսկ այս նպատակի կենսագործումը հնչակյանների համար սերտորեն կապված էր գյուղական համայնքների սեփականության ու իրավունքների հարցի հետ, որին կուսակցությունը մոտենում էր իր գաղափարաբանության ակունքներում ընկած ռուսական սոցիալիզմի և նարոդնիկների մտավոր շրջանակ ներսում։ Սոցիալիզմի այս տարատեսակը առանձնակի կարևորություն էր տալիս հաստատված համայնական կացութաձևերի պահպանման ու զարգացման գործին, համարում անգամ դրանք արդի կապիտալիստական հասարակարգը քննադատելու ելակետեր։ Այս տեսանկյունից համայնական բարքերի ու աշխարհայացքների հանդեպ գրող և հասարակական գործիչ Աղայանի ընկալունակ ու մեղմ մոտեցումն ուսումնասիրելիս կարևոր է մտքում ունենալ այդ մոտեցման պատմա-քաղաքական համատեքստը, դրա հնարավոր կապերը ռուսական սոցիալիզմի հայկական ընթերցումների հետ։
Հրապարակվում է ըստ՝ Ղազարոս Աղայան, Երկերի ժողովածու, հ. 1 (Երևան։ Հայպետհրատ, 1962), էջ 330-340։
Հատված «Բաժանություն» վիպակից
Երբ որ Արմենակ Ազատյանը հեռացավ, Սմբատը վերացական և գաղափարական աշխարհից կրկին ընկավ զգայական և իրական աշխարհի մեջ։
Արմենակի ասածը, թե՝ «Մենք մի անկարգ ազգ ենք», Սմբատի համար դառավ մի նոր բնաբան, և այնուհետև ո՛ր կողմ նայում էր, միայն անկարգություն էր տեսնում։
Մարդիկ կան, երբ մի նոր գաղափար են ստանում, մի նոր միտք ըմբռնում, բոլոր առաջվան գիտցածները մոռանում և ուրանում են, և մինչև անգամ սկսում են հարձակվել իրանց առաջվան ունեցած և փայփայած գաղափարների վրա։
Այս տեսակ մարդկանց գլխումը երկու գաղափար միասին հաշտ կերպով չեն տեղավորվում, այլ սկսում են միմյանց դուրս մղել ընդդիմահարության օրենքով։
Այս մի ընդհանուր պակասություն էր Սմբատի ժամանակակից մտածողների մեջ, որոնց սիրտը շատ նեղ էր և մտավոր տեսությունը շատ կարճ։ Այս պակասությունից ազատ չէր և ինքը Սմբատը։
«Մեզ հարկավոր է միայն բարեկարգություն և ուրիշ ոչինչ»,— ասում էր Սմբատը և այս բնաբանի վրա մի ինքնուրույն տեսություն հիմնում, որ քարոզե սրան–նրան։
«Պիտի ասեն, որ բարեկարգությունը արդյունք է, հետևանք է և ոչ պատճառ։ Առանց ուսման և գիտության ի՞նչ բարեկարգություն կարելի է սպասել։ Ինչո՞ւ չասել, թե ընդհակառակն՝ ուսումն է հետևանք բարեկարգության, թե բարեկարգություն կարող է լինել և առանց գիտության, մինչդեռ ո՛չ մի գիտություն կարող չէ ծաղկիլ անկարգության մեջ։ Մի՞թե մարդիկ, քանի որ չունեին ո՛չ գիտություն, ո՛չ ուսում, խո՞տ էին արածում, չունեի՞ն ոչինչ կարգ, ոչինչ կանոն, ոչ մի սրբազան սովորություն։
«Եվ ի՞նչ բան է ուսումը։ Բացի գրաչարչիներից և մտքի փերեզակներից ո՞ւմ է մի օգուտ տվել այդ ուսումը։ Ի՞նչ օգուտ է տալիս մեր այժմյան անկարգ ու անկանոն ուսումը, մարդու հոգին ու մարմինն ապականող ուսումը։ Մի՞թե խելքի ու շնորհքի տեր լինելը ուսման գործ է, մի՞թե քիչ ուսումնականներ կան, որոնք բոլորովին մերկ են մարդկային բարոյական զարդերից և զուրկ բնության տված բոլոր ձիրքերից։ Ի՞նչ ափեղցփեղ բան ասես, որ ուսման շարքը չի ընկել և դպրոց ասածդ շինել մի գոմ, ուր ամեն տեսակ գրաստ կարելի է համարվում կապել։ Ի՞նչ անպետք լեզուներ, ի՛նչ սո՛ւտ ու սխալ պատմություններ, ի՛նչ հիմարություններ և այն էլ որքա՜ն, որքա՜ն։ Եթե բոլորի կեսը բարձես մի ուղտի վրա, խեղճ անասունի մեջքը կկոտրի, բայց որ այսուամենայնիվ ուսանողները տանում են այդ բեռը, դրա պատճառն այն է միայն, որ ավանդած նյութը նրանց ուղեղներն իրանց մեջ չեն պահում, չեն մարսում, որ անհնարին է, այլ նորից դուրս են վիժում ձայնագիր մեքենայի պես և ներս ածողների երեսին զարկում։ Ի՞նչ ուսում է այն ուսումը, որի ո՛չ հատկությունն է որոշած, ո՛չ քանակությունը, ո՛չ օգուտն է ապացուցված և ո՛չ վնասը հերքված։
«Բնության մեջ ո՛ր կողմ նայում ես՝ կարգ ես տեսնում, կարգով է կառավարվում ամբողջ տիեզերքը։ Չկա ո՛չ մի անասուն, ո՛չ մի սողուն և թռչուն, որ անկարգ լինի։ Եվ ինչի՞ցն է, որ միայն մարդն է անկարգ, եթե ոչ իր ստացած սուտ ու սխալ ուսումից, որից բարեբախտաբար ազատ են անբան անասունները։
«Էլ ինչո՞ւ համար է տված աչքը, որ չկարողանա զանազանել ծուռն ու շիտակը։ Մի՞թե հայերն այնքան խելք չունի՞ն, որ իմանան, թե շիտակ և լայն փողոցը լավ է և հարմար իր անցուդարձի համար, քան նեղն ու ծուռնումուռը, որոնցով սայլ անցկացնել չի լինում։ Ինչո՞ւ կարգով չեն շինում տները, այլ խառնիխուռն և միմյանց վրա դարսված։ Մեր կենցաղավարության ո՞ր մասի մեջ է երևում մեր պապերի ուսման բարերար և բարեկարգող ազդեցությունը։ Ինչո՞ւ այդ դպրությունը ոչ մի բարեկարգության հետք չի թողած՝ բացի փլատակներից և ավերակներից։
«Եվ ինչպե՞ս կարելի է, որ տները կարգով լինին, քանի որ ամենայն ինչ անկարգ է. ինչպե՞ս կարելի է, որ փողոցները շիտակ լինին, քանի որ ամենայն ինչ ծուռ է։ Չէ՞ որ անկարգության և անճոռնիության մեջ էլ կա ներդաշնակություն։ Ուղտի միայն շլինքը չէ ծուռ, այլ ամեն տեղ։
«Մեր պատմական անկարգության մասին Վաղարշակի նամակն է ապացույց բերում Արմենակը։ Մոռացա նրան ասել, թե Ն. Կայսրն էլ որ եկավ, մեր մայր աթոռումն անգամ ոչինչ կարգ ու կանոն չգտավ։ Մեր սահմանադրական վանքը ոչինչ սահմանադրություն չուներ, այլ ամեն ինչ ավանդությունների և ադաթների վրա էր հիմնում։
«Ո՞վ կարող է ասել, թե ինչպիսի՞ ադաթներ ունինք, և ո՛ր ադաթը ի՛նչ ծագումից է։ Ամեն գյուղ, ամեն քաղաք իր համար մի ջոկ ադաթ ունի,— ո՛րը թաթարի, ո՛րը թուրքի, ո՛րը պարսկի է, ո՛րը արաբի, ո՛րը հույնի է և ո՛րը հռոմայեցու, իսկ բուն հայկականը — աստված տա։
«Ինչո՞ւ բաժանության համար մի անխախտելի կարգ չկա սահմանած, որ այլևս ասել–խոսիլ չլինի, այլ ամեն մարդ իր բաժինն ստանա և մի կողմ քաշվի…»։
Չնայած, որ անկարգությունն այնքան գրավել էր Սմբատին, որ նրա մեջ գտնվում էր և ներդաշնակություն, որ ոչ ոք նշմարած չէր, բայց հենց որ հասնում էր բաժանության, այստեղ անկարգության առաջնությունը մոռանում էր և ամեն չարիք, նույնիսկ անկարգությունը անբաժանության և անարդար բաժանության արդյունք համարում։ Սմբատի համար կարգ թե անկարգություն, բոլորն էլ գալիս էին բաժանության վրա կռթնում, համարելով նրան մի այնպիսի ամուր հենարան, որի վրա պիտի հաստատվեին ամենայն տեսակ կարգ ու կանոն։
«Ամբողջի մեջ ներդաշնակություն կլինի,— մտածում էր Սմբատը, եթե մասերի մեջ արդար բաժանություն լինի»։ Ամբողջի մեջ միություն կլինի, եթե մասերի մեջ արդար բաժանությունը լինի։ Ամբողջն առողջ կլինի, եթե մասերի մեջ արդար բաժանություն լինի։ Ամբողջի մեջ կտիրե ամենախիստ կարգ ու կանոն, եթե մասերի մեջ արդար բաժանություն լինի։ Այս մի երկրաչափական բանաձև է, և ամենայն ամբողջության կվերաբերի, իբրև տիեզերական մի օրենք։
Մարդու հոգու և մարմնի կանոնավոր զարգացման կարևորությունը ամեն բանից գերադասում էր Սմբատը և ամենից կարևոր համարում։ Այս խնդրի վերաբերությամբ առիթ չէր ունեցել իր միտքը հայտնելու ո՛ւմևիցե, բայց այս անգամ բանն այնպես եկավ, որ պիտի հայտներ իր ամուսնուն։
Սմբատի կինը՝ Ոսկեհատը՝ քաղաքացի էր, քնքուշ մեծացած, ֆիզիկական կոպիտ աշխատությունից հեռու մնացած, և այն գաղափարն ուներ, թե այդ բոլորը մշակ կանանց գործ էր։ Բավականաչափ ուսում ուներ, և շատ գրքեր էր կարդացել և կարդում էր շարունակ, բայց որովհետև մարդս սովորաբար իր կարդացածից այն է հավանում և սեփականում, ինչ որ իր սրտին ու խելքին համեմատ է գտնում, այս պատճառով շատ խելացի մտքեր իր կարդացած գրքերից թողել էր անուշադիր և շատ հիմարություններ սեփականել։ Սմբատը հետամուտ չէր լինում նրա կարդացածին և չէր միջամտում կնոջ զարգացման գործին։
Գեղեցիկ էր Ոսկեհատը, և ինչպես ամեն գեղեցիկ կին, նա ևս մեծ նշանակություն էր տալիս իր գեղեցկությանը և վախենում էր այն բոլոր բաներից, որոնք կարող են նրա գեղեցկության վրա վատ ազդեցություն գործել, ինչպես են օրինակ արևը, ցուրտը, հնոցի և թոնրի կրակը, տաք ջուրը, լամպի լույսը, շատ ուտելը, երեխային ծիծ տալը։ Չեմ ուզում ո՛չ գիրանալ և ոչ նիհարել, բայց և այնպես՝ նա հետզհետե նիհարում էր, դալկանում։
Մարդ և կնիկ իրար շատ սիրում էին և շատ հարգում։ Միմյանց սիրտ ու միտք հասկանում էին, միմյանց սրտի ուզածի պես շարժվում և այս պատճառով ոչ մի անպատիվ վարմունք մեկի կամ մյուսի կողմից տեղի չէր ունենում։ Բայց հիմա նախապատրաստվելով այնպիսի մի վիճակի համար, որի մեջ մինչև այսօր եղած չէին, Սմբատն ուզում էր իրանց կենցաղավարությունն այնուհետև վարելիք կյանքին հարմարեցնել, որ իր վերաբերությամբ այնքան դժվար չպիտի լիներ, ինչքան կնոջ։
— Գիտե՞ս Ավագն ի՛նչ է ասում, Սմբատ,— ասում է Ոսկեհատը։— Կարծես Արմենակը նրան խրատած լինի, թեև մեզ ոչինչ չասաց գնալիս։ Նա այժմ փափկած է երևում և ուզում է բաժանվիլ, բայց տե՛ս ի՛նչ է ասում։— Դուք, ասում է, որ ջոկ լինիք, ինչպե՞ս կարող եք կառավարվիլ․ ո՛չ դու ես պետք գյուղական պարապմունքի համար, ո՛չ քո մարդը։ Թո՛ղ այն երկուսը ջոկ–ջոկ դուրս գան, իսկ դուք՝ ինձ հետ։ Սմբատն էլի կշարունակի իր ուսուցչությունը, իսկ ես տունը կկառավարեմ։ Դու էլ քո կարն ու գործը կանես, իսկ մյուս գործերը, որ քո բանը չէ, Եղսանը կանե, ինչպես միշտ արել է։ Եվ ճչշմարիտ է ասում Ավագը, Սմբա՛տ, եկ համաձայնիր։
— Ոչ, այդպես լավ չի լինի, հոգի՛ս,— պատասխանեց Սմբատը,— ով գիտե էլի ինչ կողմնակի նպատակ ունի Ավագը, որ ուզում է ինձ իր կողմը քաշե։ Նա կարծում է, որ այդպիսով ինքը կշահվի, բայց երբ տեսնի որ ինքը օգուտ չունի, էլ չի պահիլ ոչ ինձ, ոչ քեզ և պիտի մի նոր կռիվ սկսի։ Նա իզուր էր կարծում, որ ես գյուղական կյանքին պետք չեմ։ Ես վարն էլ լավ կանեմ նրանից, ցանքն էլ։ Եվ այդ պետք է ֆիզիկապես կազդուրվելու համար։ Մի՞թե լավ բան է, որ հիմա չեմ կարողանում մեկ թիակ բանեցնել, իսկույն կռներս թուլանում են և սկսում ցավել։ Կացին չեմ կարողանում բանեցնել, իսկույն ձեռներս փքփքոտում են, մեջքս ցավում։ Այսպես էլ ահա մյուս թեթև բաներն անգամ չեմ կարողանում շինել։ Բայց այս ի՞նչ է նշանակում, ի՞նչ բանի հետևանք է։ Սա մի անբնական և միակողմանի մտավոր պարապմունքի հետևանք է, որ հիվանդության չափ վնասակար է մարդուս, և հարկավոր է առողջացնել։ Իսկ այս կարելի է, փոքր առ փոքր ընտելանալով ֆիզիկական աշխատանքի։
— Իսկ ես ինչպե՞ս անեմ,— ասաց կինը։
— Դու էլ ինձ պես, դու էլ կսովորես աշխատելը։ Մի՞թե չես տեսնում, թե որքա՛ն առողջ են մեր հարազատները և որքա՛ն տկար ես դու. մի՞թե նրանց թշերի կարմրությունը վատ է, իսկ քո թշերի դալկությունը լա՞վ։
— Բայց նրանք կոպիտ են ամեն բանում. ես է՞լ կոպտանամ ուրեմն։
— Ի՞նչ վնաս ունի, եթե մինչև անգամ կոպտանաս էլ։ Կամ ի՞նչ ասել է կոպիտ։ Գեղեցկությունը նրբության մեջ չէ, այլ առողջության։ Հիվանդոտ վիճակը, հիվանդոտ կազմվածքը ճշմարիտ գեղեցկության հասնել չի կարող։ Ես հիմա չեմ կարողանում մի հավ մորթել, մորթելիս էլ որ տեսնում եմ, վրդովվում եմ։ Ի՞նչ է այս, եթե ոչ մի նյարդային հիվանդություն, ֆիզիկական թուլության հետևանք։ Մի ժամանակ ես ճարպիկ որսորդ էի, անխնա կոտորում էի ամեն պատահած վայրենի, իսկ հիմա նույնիսկ ձուկը չեմ ուզում ջրիցը հանել, սրտիս ցավ է տալիս։ Հիվանդություն չէ՞ սա, հապա ի՞նչ է։ Ո՛չ, այսուհետև ես պետք է հավ էլ մորթեմ, ոչխար էլ, և տեղը եկած ժամանակ՝ չպիտի խղճամ այլևս և պիտի կոտորեմ բոլոր վնասակար կենդանիներին։ Ենթադրիր, որ սայլը ցեխումն է մնացել, և գոմեշները դուրս կքաշեն միայն այն ժամանակ, երբ մի քանի զորեղ հարվածներ կտաս նրանց։ Հիմա ինչպե՞ս կհրամայես, գոմեշներին ծեծենք, որ սայլը դուրս քաշե՞ն, թե՞ չծեծենք, և սայլը թողենք ցեխումը։
— Իհարկե, եթե չծեծելը հիվանդություն է, առողջանալու համար պետք է ծեծել… բայց գոմեշներին ծեծողը իր կնկան էլ է ծեծում. վա՜յ թե դու այդ էլ սովորես և առողջանալու դեղ համարես, հետո ես ի՞նչ անեմ…
— Եթե դու էլ մեր տան կառավարության սայլը ցեխումը կթողես, այն ժամանակ հարկ կլինի քեզ էլ ծեծել, որ առողջանաս,— ասաց Սմբատը ծիծաղելով և համբուրելով կնոջը…
— Լսի՛ր, Սմբա՛տ,— շարունակեց Ոսկեհատը,— դու հանկարծ ես ուզում փոխվել, բայց ամեն մարդ կարող չէ հանկարծ փոխվել։ Գոնե ես ինձանից այնքան հույս չունիմ, բայց երբ քեզ կտեսնեմ արորի մաճը բռնած հերկ անելիս, այն ժամանակ ես էլ խոհանոցի շերեփը կառնեմ ձեռքս և քեզ համար խաշիլ կեփեմ. երբ որ քեզ կտեսնեմ բահով փորելիս, ես էլ կովը կկթեմ, և քեզ համար կաթնով ճաշ կեփեմ. երբ դու հունձ կանես, կալ կկալսես, կքամես, ես էլ ցորենը կխախալեմ, աղուն կանեմ։ Դու կտանես ջաղաց, կաղաս, կբերես, ես էլ խմոր կանեմ, քեզ համար գաթա կթխեմ։
— Հոգի՛ս, դու ինձ սիրտ տուր, աստուծով ես կանեմ, ինչ որ ասում եմ, դու իզուր ես կասկածում։
— Հավատացիր, Սմբա՛տ, երբ որ մենք մեզ ու մեզ կլինենք ազատ և անկախ, տան բոլոր անելիքը ես ինքս կանեմ. իհարկե մի մշակ կին կունենանք միշտ, դու ինքդ էլ հո՛ առանց ծառայի չես լինիլ։ Ես էլ եմ նկատում, որ ֆիզիկական աշխատանքից փախչողը չարաչար վնասվում է, լինի նա տղամարդ, թե կինարմատ։ Չկարդալով ու չգրելով՝ մարդուս միտքը չի բթանալ, որովհետև միշտ խոսում, դատում և մտածում է. գուցե տեղեկությունների պաշարը միայն քիչ լինի, բայց աշխատելուց փախչելով, թուլանում է նրա ամբողջ կազմվածքը։
— Անշուշտ։ Մի՛ մոռանալ, որ ինչպես թոքերը, նույնպես և ուղեղը ամբողջ կազմվածքի մասերն են։ Ֆիզիկական աշխատանքից զուրկ մարդու ուղեղն ի՞նչ ուժ կարող է ունենալ։ Եվ մի՞թե միայն ուղեղն ու թոքերն են գլխավորը։ Մենք դեռ լավ չգիտենք մարդուս կազմվածքի շենքը, նրա մասերի կապակցությունը, միմյանց վրա ունեցած ազդեցությունը, իրարից կախում ունենալը, նրա աճելության եռանդը, չափը։ Ի՞նչ արժե, երբ որ մարդուս քունն անուշ է լինում, մարսողությունը կանոնավոր, ուժը եռ է գալիս ներսը և կրակոտ ձիու նման տեղը հանդարտ կանգնել չի կարողանում, ուզում է վազել, խաղալ, մի ծանրություն բարձրացնել, բանն այնպես է անում, որ կարծես մի անուշ կերակուր լինի ուտելիս մեծ ախորժակով։
— Իրավ որ։ Այս քանի տարի է, ես դեռ ախորժակով հաց կերած չէի։ Անցյալ օրը այգումը լվացք էինք անում. ես բավական աշխատեցի։ Կերակուր չէինք տարել հետներս, այլ միայն ցամաք հաց։ Բայց այնպես լավ թվաց, որ համը բերանումս մնաց։ Քո նպատակն է ուրեմն ապրել այնպես, ինչպես որ պետք է ապրեր մարդ, որ չվնասվեր նրա ո՛չ հոգին, ո՛չ միտքը և ո՛չ մարմինը, որ ինձ քանի անգամ ասել ես։
— Ապրի՛ս, հոգի՛ս, հենց այդպես։ Հեռու լինել քաղաքի զեխ, անբնական և անբարոյական կյանքից, ապրել բնության ծոցումը պարզ և անարատ, հողի հետ գործ ունենալ, նրան համարել սննդարար մայր։ Շահաստացության տեսակետից էլ որ նայենք, մեր օգուտն այս է պահանջում։ Ունենալ սեփական տուն, սեփական այգի, սեփական հող, անտուն անտեղ չթափառել մուրացկանի պես։ Այսօր մի ծառ կտնկենք մեր ձեռքով, կխնամենք, կպահենք, մի երկու տարուց հետո նա պտուղ կտա. նոր այգի կգցենք, նորանոր պտղատու ծառեր։ Այսպիսով թե՛ միշտ գործ կունենանք անելու, և թե՛ արդյունք կստանանք մեր գործից։
— Լավ կովեր կպահենք. ես կպատրաստեմ յուղ, պանիր…
— Ինչո՞ւ չէ. մեղու էլ կարելի է պահել։
— Աբրեշումի որդ էլ… այդ էլ ես կանեմ…
— Եվ ամեն ինչ կատարյալ ձևով։
— Գյուղացոց էլ կսովորեցնենք…
— Իհարկե։ Դեռ ուրիշ բան էլ շատ կարելի է անել։
— Ամառը սար կերթանք միշտ։ Լեռնային օդը շատ առողջարար է։
— Մանավանդ երեխանց համար։ Այնտեղ ազատ կլինեն նրանք խակ–խակ մրգեղեն ուտելուց. և եթե ուտեն էլ, կարող են մարսել։
— Զարմանալի բան է, իրավ որ։ Սարումը մարդ քար էլ որ ուտի, կմարսի։
— Առավոտ–առավոտ տաք–տաք թանե սպաս խպշտելը հազար չայ ու կոֆե արժե։
— Հապա քարե թոնրում թխած գաթան ու նազո՜ւքը… ուտելուց չի կշտանում մարդ։ Հիշո՞ւմ ես, Սմբատ, որ մեկ օր ես ու դու յոթը հաց կերանք Կաթնաղբյուրի վրա։
— Հիշում եմ, որ այն ժամանակ այդ կյանքը քեզ դյուր չէր գալիս։ Ե՛վ վայելում էիր բնության առատաձիր շնորհքը և դժգոհ էիր միևնույն ժամանակ։
— Գիտե՞ս, Սմբատ, կանայք երբ որ մի բախտի մեջ են լինում, ուզում են, որ այդ բախտավորությունը տեսնեն իրենց ծանոթները։ Մենք քաղաքացիքս սովորել ենք ապրել առ ի ցույց մարդկանց։ Զուգվում, զարդարվում ենք և դուրս գալիս փողոց, որ ցույց տանք մեր արտաքին զարդ ու զարդարանքը։ Ամենքս էլ գիտենք այդ, բայց դարձյալ շարունակում ենք միմյանց խաբել, միմյանց շլացնել մեր ունեցածով։ Ես առաջ ասում էի՝ ի՞նչ օգուտ գյուղական երջանկությունը, քանի որ իմ ծանոթների համար այս երջանկություն չէ։ Բայց հիմա ես կաշխատեմ այս նախապաշարմունքից ազատվիլ և գյուղական կյանքի հետ հաշտվիլ, մանավանդ որ մեր երեխայոց առողջությունն էլ այդ է պահանջում։
— Հոգի՛ս, դու այստեղ բանտարկվածի պես չես լինիլ կամ վանդակի մեջ։ Քաղաքի ճանապարհը միշտ բաց է մեզ համար։ Երբ ուզենանք, էլի կերթանք տեսնելու մեր ծանոթներին և մեզ էլ նրանց ցույց տալու։ Ձմեռը կարող ենք այնտեղ ամսով էլ մնալ, կերթանք թատրոն, կլուբ, զանազան պարահանդեսներ, եթե կլինին։ Քո բարեկամներդ կպատմեն, թե քանի երեկույթ են ունեցել, ինչքան են տարել ու տարվել, իրանց աղջկերանց ո՛ւմ են տվել, ի՛նչ բաժինք են տվել կամ ի՛նչ բերել, ո՛ւմ կնիկն է մարդուց փախել և ո՛ւմ մարդը կնկանից. ո՛ւմ աղջիկն ո՛ւր է կորել և որտե՛ղ ընկել. ո՛վ է կոտր ընկել և ո՛վ հարստացել, ո՛վ է գժվել և ո՛վ կաթվածք ստացել, ո՛վ է իր տունը կրակ տվել և հարստացել և ո՞վ է անշնորհք գտնվել միևնույնն անելիս և բռնվել։ Կամ ի՛նչն է մոդա և ինչն է մոդից ընկած, ո՛վ է նոր ասպարեզ մտել և ո՛վ է դուրս մղվել նույն ասպարեզից, ովքե՛ր են դիմակները վերցրել և ովքե՛ր դիմակավորվել։
— Բայց ես մի բանից եմ վախենում, Սմբա՛տ։
— Ի՞նչ բանից, հոգի՛ս։
— Ես վախենում եմ, որ դու մի փոքր կազդուրվելուց հետո՝ էլ գյուղումը չմնաս. և բոլոր սկսածներդ կիսատ մնան։
— Այդ ինչպե՞ս, ես չեմ հասկանում։
— Գիտես ի՛նչ ասաց ինձ Արմենակը։ Ես չեմ կարծում, ասաց, որ Սմբատը կարողանա գյուղումը մնալ։ Կմնա մի առժամանակ միայն, քանի որ հոգնած է, հուսահատված ու զզված։ Բայց հենց որ կազդուրվի, ինքն իրան առողջ զգա, կսկսի ոգևորվիլ. այդ ոգևորությունը նույնպես բավականություն կպահանջե։ Սմբատը ֆիզիկական պարապմունքի համար չի ստեղծված, այլ մտավոր և բարոյական։ Ֆիզիկական պարապմունքը կավելացնե միայն նրա եռանդը և կմղե նրան դեպի իր իսկական կոչումը։
— Առավել լավ, հոգի՛ս, եթե այդպես կլինի։ Աշխարհը որ կա, ծով է, իսկ մենք նավորդներ։ Թող գյուղը լինի մեզ համար իբրև նավահանգիստ։ Երբ քամին բարեհաջող կլինի և մենք կտեսնենք թե կարող ենք կրկին նավորդել, ինչո՞ւ հրաժարվենք։ Ասած է՝ «լավ է գյուղումը առաջինը լինել, քան քաղաքում հետինը»։ Եթե ես իմ մեջ այնքան ուժ կզգամ, որ կարող կլինիմ քաղաքում մի որևէ գործում օգտակար լինել և առաջինների կարգումը լինել, ես ուրախությամբ ինձ կնետեմ քաջամարտիկ զինվորների շարքը։ Ես հավատում եմ մարդուս կոչումին և գիտեմ, որ նա ինչ բանի որ պետք է և հարմար, վերջ ի վերջո նույն բանին կծառայե և նրա համար էլ կմեռնի։ Ո՛վ գիտե, գուցե Արմենակը մի գրական գործ սկսի քաղաքումը և հարկավոր համարե իրան իմ աջակցությունը. գուցե այդ ասպարիզում ես կարող կլինիմ մի բան անել, բայց առայժմ այդ ինձ համար մութն է և անհայտ։ Այժմ ես ամենից շատ կարիք եմ զգում մտքի հանգստության և ֆիզիկական աշխատության։ Մարդուս միտքը հարստահարվում է հողի պես, երբ շարունակ դուրս են ծծում նրա սննդարար տարերքը, առանց հանգիստ տալու։ Եթե մի տարու չափ ես ո՛չ կարդամ և ոչ գրեմ, այդ հանգիստը իմ մտքին կարող է մի քանի տարվան բեղմնավորություն տալ։ Սուտ է, որ ասում են՝ միտքը շարունակ աշխատեցնելով՝ կսրվի։ Ընդհակառակն՝ միտքն ունի և՛ սնանկանալ և՛ խոպանանալ։ Շարունակ աշխատեցնելով՝ կսնանկանա, շարունակ անգործ թողնելով՝ կխոպանանա։ Ուրեմն աշխատություն և հանգիստ պիտի շարունակ հաջորդեն միմյանց։ Գյուղումը կարող ենք մեր մարմինն աշխատեցնել, իսկ քաղաքում՝ միտքը, այսպիսով երկուսն էլ առողջ կմնան, որովհետև երկուսի մեջ էլ պարապմունքի և գործի արդար բաժանություն կլինի։
— Արմենակի գալն ինձ վրա լավ ազդեցություն ունեցավ։ Ավագին չի կարելի մեղադրել։ Նա բաժանության մեջ արդարություն է որոնում և ոչ իրավունք։ Մենք ժառանգության իրավունքով ենք պահանջում մեր բաժինը, իսկ նա բնազդաբար այդպիսի իրավունք չի ճանաչում, այլ իբրև եղբայր մեզ պես ապրելու միջոց է պահանջում։ Նա իմանում է, որ մենք առանց երկրագործ լինելու էլ կարող ենք ապրել, իսկ ինքը ապրելու ուրիշ միջոց չունի։ Ես կհամոզեմ եղբայրներիս, որ մեր ունեցածի ամբողջ կեսը նրան տանք, իսկ մյուս կեսը մենք երեք բաժին անենք։ Բավական է մեզ մի երկու սենյակ՝ քնելու համար, մի կտոր այգի և մի կտոր հող, մնացածը աստված ողորմած է։ Արդար բաժանություն անելու ո՛չ մի հնարավորություն չկա։ Արդար բաժանություն որ լինի, էլ աշխարհումս աղքատ ու հարուստ չեն լինիլ, ամենքն էլ մի տան զավակների պես կլինին։ Ավելի լավ է հաշտվել եղած հանգամանքի հետ։ Թող աղքատ լինինք, միայն մենք մեզ համար ինքնուրույն և անկախ լինինք և ապրենք ընկերական համերաշխությամբ և ոչ եղբայրական սիրով, որ այլևս գոյություն չունի։