Բարոյափիլիսոփաներն արդարև նկատում են, որ պետությունը՝ հատկապես իր արդի տեսքով, ամենաբարդ կառույցներից է, որի հետ մարդ առնչվում է։ Պատահական չէ, որ արդի պետությունն ըմբռնելու խնդրն ինքը մեծ մարտահրավեր է փիլիսոփայության համար։ Այս խնդրի՝ փիլիսոփայական և քաղաքական լայն ընդունելություն գտած լուծումներից է եղել պետությունը իբրև մարդկության բարոյական բարձրագույն գաղափարների՝ արդարության, ազատության, հավասարության կենսագործման արդյունք դիտելը։ Այս մոտեցումը, դեպի որն է պատմականորեն հակվել նաև հայ լուսավորական միտքը, բարոյական գաղափարի հետ կապվելու, այն ջերմեռանդորեն որդեգրելու մեջ է տեսնում պետության հիմքերը։ Համապատասխանաբար մտքի այս ավանդույթը կանխադրում է բարոյականության ու առաքինության հանդեպ մարդու բարոյական պարտքը, որն էլ պետք է մղի նրան դեպի պետության հաստատումն ու պահպանումը։
Պետությունը փիլիսոփայական քննարկման նյութ դարձնելու առումով բարդություններից մեկը սակայն այն է, որ պետական կյանքի իրականությունը միշտ չէ, որ հաջորդում է այն հիմնադրելու գաղափարական փորձերին։ Ոչ էլ պետությունների կայացման պատմական գործընթացն ընթանում է ճիշտ այնպես, ինչպես այն նախատեսում է բարոյական գաղափարների խանդավառ որդեգրումը։ Նյութական հանգամանքները, մարդկային կրքերն ու իրական ուժային հարաբերությունները վճռական ներգործություն են ունենում պետությունների կայացման և զարգացման մեջ. ներգործություն, որը բարոյական պարտքի գիտակցված հանձնառության հետ միշտ չէ, որ հեշտ է հաշտեցնել։
Այս լույսի ներքո է, որ պետության վերաբերյալ փիլիսոփայական հարցեր բարձրացնելիս առավել օգտակար կարող է լինել բնափիլիսոփայական հիմքով բրիտական բարոյափիլիսոփայական միտքը։ Վերջինս փորձ է անում պետության հիմքերը՝ մարդու բարոյականությունը, մարդկային առաքինությունները, հետազոտել մարդու՝ որպես կրքերի և զգայությունների ենթակա արարածի տեսնկյունից։ Այս հայացքի ներքո քաղաքական և բարոյական փիլիսոփայության քննարկման կենտրոնում են հայտվնում մարդկային ազդումների ու զգացմունքների մեխանիզմն ու կազմախոսությունը (անատոմիան). սկզբունքներ, որոնք ենթական չեն մարդկային կամքի կամ բանականության հրամայականներին։ Հակառակը, վերջիններս իրենք են դիտվում իբրև կրքեր ու բնազդներ։
Մարդկային առաքինության՝ իբրև կրական անատոմիայի վառ պատկեր է տրամադրում բրիտանական վաղարդի փիլիսոփայության ուշ շրջանի ներկայացուցիչներից մեկի՝ Դեյվիդ Հյումի նամակն՝ ուղղված իր ավագ ընկեր Ֆրենսիս Հաչիսոնին։ Ներկայացվող հատվածն արժեքավոր է նաև նրանով, որ այստեղ բացահայտվում է Հյումի վերապահումներն առ այն, թե որքանով է բարոյափիլիսոփայությունը համատեղելի բարոյական արժեքների ջերմեռանդ ջատագովության հետ։ Հատկանշականորեն, ինչպես տեսնում ենք հատվածից, առաքինության հանդեպ ջերմեռանդ վերաբերմունքը, դրա բարոյականացված արժևորումը փիլիսոփայական հետազոտության ներսում տարակուսելի է Հյումի համար հենց այն պատճառով, որ նման ջատագովությունը կարող է խոչընդոտել առաքինության իսկ կազմախոսության պատշաճ և վայելուչ բացապարզմանը։ Մարդու իշխանությունից դուրս գտնվող, բայց նրա կյանքը պայմանավորող կրական տնտեսության հանդեպ Հյումի որդեգրած այս նուրբ մոտեցման մեջ կարելի է տեսնել այն, ինչ թույլ է տալիս ճանաչել մարդու բարոյական ու հասարակական կյանքը բարոյական պարտքի հանձնառությունից անդին։
Հրապարակվում է առաջին անգամ, թարգմանությունը՝ Աշոտ Գրիգորյանի։ Թարգմանությունն ըստ՝ David Hume, The Letters of David Hume, հ. 1, խմբ. J. Y. T. Greig (Oxford: Clarendon, 1932), էջ 32-33։
Պր. Ֆրենսիս Հաչիսոնին, սեպտեմբեր 17, 1739 [հատված]
Ձեր դիտողություններից ինձ վրա ամենից առավել ազդեց այն դիտարկումը, որ առաքինության խնդրում պակասում է որոշակի ջերմություն, որը Դուք կարծում եք՝ ախորժելի կլինի բոլոր բարի մարդկանց և վերացական հետազոտությունների միջոցին չի տաղտկացնի նրանց։ Պետք է խոստովանեմ՝՝ այսպես պատահաբար չի ստացվել, այլ սա արդյունք է կշռադատության, լինի լավ, թե վատ։ Կան ոգին, ինչպես և մարմինը քննելու երկու տարբեր եղանակներ։ Այն կարելի է դիտարկել կա՛մ իբրև կազմախոս (Anatomist), կա՛մ իբրև նկարիչ՝ դրա ամենագաղտնի աղբյուրներն ու սկզբունքները բացահայտելու, կամ դրա գործողությունների շնորհքն (grace) ու գեղեցկությունը նկարագրելու համար։ Կարծում եմ այս երկու հայացքները հնարավոր չէ միակցել։ Երբ դուրս ես քաշում մաշկը և ի ցույց դնում բոլոր աննշան մասերն ու կարողությունները (parts), ապա անգամ ամենաազնիվ կեցվածքներում և ամենաժիր գործողություններում երևան է գալիս մի հասարակ (trivial) բան։ Ոչ էլ հնարավոր է առարկան դարձնել վայելուչ և գրավիչ որևէ այլ կերպ, քան մասերը միս ու կաշվով հանդերձելով և լոկ դրանց մերկ արտաքինը ներկայացնելով։ Կազմախոսը, սակայն, կարող է նկարչին և արձանագործին շատ լավ խորհուրդ տալ։ Նմանապես էլ, համոզված եմ, որ մետաֆիզիկոսը կարող է շատ օգտակար լինել բարոյախոսին, թեև չեմ կարող հեշտությամբ միտք առնել այս երկու կերպարների միությունը միևնույն աշխատության մեջ։ Բարքերի ամեն ջերմ զգացում, վախենում եմ՝ կհնչի իբրև ատենաբանություն վերացական կշռադատությունների միջոցին և ներհակ կդիտվի լավ ճաշակին։ Ու թեև ես շատ ավելի հետամուտ եմ համարվելու առաքինության բարեկամ, քան թե ճաշակով գրող, այնուամենայնիվ պետք է վերջինս միշտ աչքի առաջ ունենամ, քանզի հակառակ դեպքում հույսս պետք է կտրեմ առաքինությանը ծառայելուց։ Հուսով եմ այս պատճառաբանումները Ձեզ կբավարարեն, թեև միևնույն ժամանակ ես մտադիր եմ նոր փորձ անել բարոյախոսին և մետաֆիզիկոսին դույզն-ինչ ավելի հաշտեցնելու գործում։