Հնդկաստանի Մադրաս քաղաքում Շահամիր Շահամիրյանի հիմնադրած տպարանում լույս տեսած գրքերի շարքում նշանակալի տեղ է զբաղեցնում 18-րդ դարավերջին Մադրասի խմբակի քաղաքական օրակարգն ազդարարող Նոր տետրակ, որ կոչվում է հորդորակ հրապարակախոսական երկը (1772 թ.): Գրքով խմբակը հայ ազգը այլադավան տիրապետողներից ազատագրելու և կորսված հայրենիքը վերագտնելու նպատակով հանձնառել էր առանձնապես հայ երիտասարդությանը գաղափարապես զինելու և լուսավորելու գործը: Դիմելով երիտասարդ ընթերցողին՝ հեղինակը խնդրում էր «աճապարանքով և փույթով» գրված այս աշխատանքի թերությունները պախարկելու պարապ զբաղմունքին տրվելու փոխարեն «անկողմնակալ կերպով» և հապճեպորեն ընկղմվել գրքի էության մեջ: Սա մի փորձ էր «պարապությանը հանձնված» հայ երիտասարդի համար պարզելու գաղթական կյանքի թշվառության հաղթահարման, ինչպես նաև ազգի պատմության ու ժամանակի քաղաքական անցքերի ուսումնասիրման առաջնահերթությունը: Այսպիսով՝ հրատարակչական գործունեության ծավալմամբ՝ խմբակը գրատպության արհեստը վերածում էր քաղաքական իր ծրագիրը տարածելու միջոցի՝ հայերի ազատագրության հարցը դնելով որպես ամենօրյա հրատապ խնդիր:

Հորդորակն այսօր ըմբռնվում է որպես արդի հայ հանրապետականության հիմքում ընկած արժեքավոր վավերագիր: Հայերի ապագա՝ օրենքի գերակայությամբ և խորհրդարանական կարգով պետության գաղափարին հետամուտ լինելով՝ Հորդորակի համար առանցքային նշանակություն է ստանում հայոց թագավորության կործանման պատճառների քննությունը: Հեղինակը, «Աստծու հաճությունից զրկված» և իր «հայրենի դրախտից արտաքսված» հայ ազգը բնորոշելով որպես «անհովիվ հոտ» դարձած մի ազգ, նրա թշվառությունը կապում էր նյութական ու հոգևոր կյանքը պայմանավորող բարոյական առաքինությունների կորստի հետ: «Հեղգության, դատարկության, ագահության ու ընչաքաղցության» ճանապարհը բռնած ազգի փրկությունն, ուստի, նա գտնում էր իմաստության ու գիտության ձգտման մեջ: Իսկ իմաստությունը ոչ այլ ինչ էր, քան աստվածային իմաստություն՝ «հնարակերտելու և ստեղծելու» աղբյուր այնպես, ինչպես աստվածային արարչագործությունը: Թեև աստվածային խոսքին հասու դարձած հայոց հոգևոր հայրերն էին, որ պետք է ստանձնեին հայերին «լուսավորելու» գործը, այնուամենայնիվ ազգի կործանման գլխավոր մեղադրանքը բացահայտ կերպով ուղղվում էր հենց նրանց դեմ՝ ուղղակիորեն դիմելով հայոց հոգևոր գլխավոր հովվին, որն այդ ժամանակ Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսն էր: Գրքում փոքր հատված զբաղեցնող, «ըմբոստանալ չցանկացող» այս դիտարկումով Հորդորակը պատմականորեն՝ արդեն իսկ Ներսես կաթողիկոսից սկսած, հայոց աշխարհը քանդող պատճառների պատճառ էր համարում «եկեղեցու Հայրերի անեծքը»: Վերջինս էր, որ իր «անբեկանելի ուժով սրում էր բնականորեն չափազանց տաքարյուն խառնվածք» ունեցող, մարդկային առաքինությունների զանցառումով թշվառության հասած հայ ազգի բարոյական անկումը: Եվ ուրեմն եկեղեցու քննադատությամբ հանդես գալով, միևնույն ժամանակ այդ նույն կրոնաեկեղեցական ավանդույթով էր խմբակը կառուցում ապագա բաղձալի պետության հիմքերը:

Անեծքի ուժով հայոց իշխանության կորստի՝ մարդկային՝ բարոյական պատճառների բացատրությունն է Հորդորակի յոթերորդ գլուխը, որն այստեղ ներկայացնում ենք հատվածաբար: Գլուխը, վերնագրված որպես՝ «Այն մասին, թե ինչու կործանվեց հայոց իշխանությունը, և գլխավորապես ինչ կարծիքներ կան այդ մասին» և համալրված «Հայոց իշխանության անկման մասին» գլխագրով, նպատակ էր հետապնդում ժխտելու հայ ազգի մեջ տարածված այն պատկերացումը, թե Աստված է հայերին բաժին հասած չարիքի պատճառը: Հեղինակի համոզմամբ՝ հայ իշխանների բացարձակ ինքնակալության ձգտումը Աստծու տեղը գրավելու մղում էր՝ մոռանալով, որ մարդն իր բնությամբ սխալական է ու փոփոխական, և հետևապես այդպիսի իշխանությունը, ինչպես հայերի նախնիների և այլ ազգերի պատմական փորձն է հավաստում, կործանարար է ազգի համար: Սրանից հետևում էր այն, որ «անխախտելի սահմանադրությամբ և անեղծելի օրենքներով» հաստատված, ժողովրդի կողմից ընտրված «տեսակ-տեսակ» խորհրդականներից կախված իշխանությամբ էր հնարավոր արժանանալ Աստծու հաճությանը: Եվ մյուս կողմից «տգիտությամբ, ատելության ուժգնացմամբ, օրինազանցությամբ ու անհնազանդությամբ, անհոգությամբ ու ծուլությամբ և, ի վերջո, ավելացող ուսումնատյացությամբ մտքի կուրության հասած» հայ ազգի դրությունն ըմբռնվում էր որպես մեղքերի աստվածային հատուցում: Հետևապես միայն «բարին արարող» Աստծուն համարել չարիքի աղբյուր, ըստ հեղինակի, նշանակում էր դուրս գալ Աստծու դեմ և բանականությամբ ընտրելով «կրքի ու բարկության» ճամփան՝ ստանալ արժանի հատուցում: Այսպիսով՝ եկեղեցու հայրերի օրհնությանը կարոտ «անհովիվ գառների հոտի» փրկության՝ խմբակի գաղափարաբանությունը ուղենշում էր «անխախտելի սահմանադրությամբ և օրենքով»՝ աստվածային օրենքով, Աստծու իշխանությամբ հաստատված խորհրդարանական պետության գաղափարը՝ որպես արդի քաղաքական նախագիծ:

Հատվածը հրապարակվում է կրճատումներով՝ և՛ գրաբար, և՛ աշխարհաբար տարբերակներով՝ առանց հեղինակի և թարգմանչի ծանոթագրությունների՝ աղբյուրագիտական խրթինությամբ ընթերցողին չծանրաբեռնելու նկատառումով։ Տե՛ս Նոր տետրակ որ կոչի յորդորակ (՚ի Հնդիկս ՚ի քաղաք Մադրաս, ՚ի տպրանի նոյնոյ Յակօբայ Շամիրեան կոչեցելոյ, 1772), էջ 157-187, ինչպես նաև Նոր տետրակ, որ կոչվում է հորդորակ, (Երևան. Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1991), էջ 129-151, գրաբար բնագրից թարգմանությունը՝ Պ. Մ. Խաչատրյանի:

ՅԱՂԱԳՍ ԹԷ ՎԱՍՆ Է՛Ր ԵՂԵՒ ԱՆԿՈՒՄՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՈՑ, ԵՒ ԶՈՐՄԷ Է ՎԱՐԿԵԼԻ ՅԱՃԱԽ

Գլուխ եօթներորդ։

ԲԱՅՑ ԱՐԴ՝ ԳԻՏԵԼԻ Է, ԶԻ ԶԿՆԻ սպանմանն արքային Պարսի, Նադրշապայ, անդ էր տեսանել չարաշշուկ աղմուկ շփոթէն և խռովութեան, որ զբոլոր կալուածս Պարսից իբր զփոթորիկ մրրկաց պատեալ պտուտկեալ ամենու առ պաշարեաց։ Քանզի յայն սակս իսկ յարուցեալ ’ի վերայ միմեանց թագաւորազանցն Պարսից, իւրաքանչիւր յինքն գրաւել զերկիրս իւրեանց կամէին։ Սակայն ո՛չ  միում հաւանեալ այլոցն, այլ այնր ազագաւ անկաւ. և այնքան կոտորումն ’ի մէջ թագաւորազարմիցն մինչ զի յոգունք զնոսա յիշխանացն և ’ի նախարարացն Պարսից նշկահեալ ապստամբեցան։ Բաժանեցաւ և յայնժամ իշխանութիւն նոցա. կալան ոմանք գաւառս, ոմանք քաղաքս, և ոմանք բնակիչով ’ի լեռնակողմանս ամրացան. և են մինչև ցայսօր յայնցանէ բազում ինքնագլուխ իշխանք և կառաւարիչք։ Ենթ որոց կառավարութեան է և մասն մերոյս աշխարհի՝ որ ընդ Պարսից իշխանութեամբն է յորմէ հետէ մինչև ցայս վայր։ Ո՛չ վասն այլ ինչ եղև մեզ այսքանս, մինչ զի և այնոքիկ իշխանքն այլազգեաց մերասեռիւ զմեզ առնեն ինքեանց ծառայ. և այլն ըստ կարգին՝ զոր ինչ վերագոյն ասացաք. տե՛ս ’ի, 110. Թղթահամարն. եթէ ոչ վասն տգիտութեան և անմիաբանութեան մերոյ։

Հետևեսցուք արդ ուրեմն իբր ’իհարկէ որում իսկ գաղափարի աղագաւ կարճ ’ի կարճոյ յոյժ, առ ’ի լինիլ յարացոյց յետագոյն Հայազնէից, իբր զնետաձգաց նպատակ դիտման կացուցանել, որպէս ուր ’ի  զնետ ձգելն նետաձիգն գիտէ. սոյնպէս դիտել ո՛չ զառաջս ըստ նախնեացն, այլ՝ յոյժ նրբանշմար նկատմամբ նայիլ յաւէտ ընդ վախճան։

Քանզի ո՛չ վասն այլ ինչ պատճառանաց անկաւ իշխանութիւն մեր, եթէ ոչ նախ՝ վասն ջանալոյն և ձգտիլոյն իւրեանց գոլ անձնիշխան իշխանացն մերոյ, այսինքն ունիլ կամեցան զազատականութեան իշխանութիւն. որպէս զի զորինչ ինքնագլխօրէն ըստ առանձնակի մէն իւրոյն միոյ մտաց չափու ենթազատեալ հասողութեան կամիցի՝ առնիցէ թարց ուրումն խորհրդակցիլոյ. ո՛չ գիտելով նոցա, եթէ է՛ բնականապէս ամ մարդ սխալական, զոր ո՛չ ոք զլանալ, կամ ուրանալ կարէ. ըստ այնմ։ Ո՛չ ոք է մարդ՝ որ կեցցէ. և ո՛չ մեզիցէ. //զի չի՛ք մարդ. որ ո՛չ մեղանչէ. և // ո՛չ գոյ մարդ արդար ’ի վերայ երկրի. որ արասցէ զբարի, և ո՛չ մեղանչիցէ։ Թէպէտ բարւոք ետ անձնիշխանութիւն մարդոյն Ած. զի որով ընտրեսցէ զբարին բանականաւն. նոյնպէս ցասումնականն, և ցանկական. սակայն և այս ’ի սկզբանէ իսկ վկայեացաւ ’ի Տեառնէ, եթէ միտք մարդոյս ’ի մանկութենէ իւրմէ հաստատեալ են ’ի խնամս չարի. ապա եթէ յիրաւի և իսկապէս իցէ ամ մարդ սխալական և մեղանչական բաց ’ի միոյն Ածյ. ըստ այնմ // զի ո՛չ գոյ Սբ իբրև զՏր. և ո՛չ արդար՝ իբրև զԱծ մեր. և ո՛չ գոյ Սբ բաց ’ի քէն։ Արդ զի ա՞րդ ձգտիլ ըստ վեր նոյն համարձակի այն՝ որ տէր է, կամ իշխան աշխարհի անձնիշխանութեան, այսինքն ինքնագլխութեան. որպէս մերս ’ի հնումն. և նարդեանս համակ մահմետականաց՝ և այլոց այլասեռից նմանեաց յարասայթագ՝ մշտասխալ՝ անհաստատ, և դիւրասահ բռունքն՝ և բռնակալ իշխանքն են։ Որոյ՝ և մանաւանդ համահանգիտացն և համանմանիցն, ասէ ճշմարտապատում սոփեստէսն ’ի մարգարտայեռ և ’ի մեղրաբուղխ սոփերի իւրում. եթէ, //բազմածնունդ բազմութիւն ամպարշտաց անպիտան լիցին։ և ’ի փուտ շառաւիղաց մի՛ տացի արմատս խորս։ և հիմն խախուտ մի՛ հաստատեսցի։ Զի թէպէտ ոստաք առ ժամանակ մի պտկեսցի. սակայն ղաղփաղփուն կանգալեալն, այսինքն խախուտ՝ կամ անկայուն հաստատեցեալն ’ի հողմոյ շարժեսցի։ և ’ բնութենէ հողմոյ արմատաքի խլեսցի։ Ուստի, թէպէտ առ հասարակ ամենեցուն մեղանչումն և սխալումն ո՛չ լինի թարց վնասու և հատուցման. այլ սակայն ո՛չ ըստ որում տեարցն և իշխանացն՝ կամ նահապետացն ազգայ։ Քանզի ամ որ ’ի հասարակաց սխալի, կամ մեղանչէ, անձին և եթ վնաս բերէ։ Իսկ իշխանին սխալումն ո՛չ միայն վնասս, այլ և երբեմն հարուածս մեծամեծս՝ և աշխարհաւերութիւնս բերէ ’ի վերայ բոլոր ազգին ըստ այնմ, // թագաւոր արդար՝ կանգնէ զաշխարհ։ և այր անօրէն կործանէ։ Որպէս և մերս է տեսանել. թողումք զայլոցն՝ թէ առ հնովքն, և թէ առ նորովքս եղելոցն, գրեթէ են և իսկ յոգունք արդէն նորոցն ականասեսք։ Ոչ աւանիկ անձնիշխան կառավարութե պատճառաւ և Պարսից իշխանութիւն ’ի հիմանց խարխալեալ յարմասաքի տապալիլ մերձեցաւ. զի ’ի վաղուց հետէ անտիրագլուխլեալ մինչև ցայսօր մաշի բոլոր կալուածս նոցա ’ի ձեռս բռնակալ իշխանացն։ այնպէս լինիլ և Հագարացւոցն է սկսեալ։ Ո՛չ վերացելաբար զայս իշխանութեանցն ասեմք զնոցին, որպէս թէ չիցէ նոցանցն իշխանութիւնք ընդ այլովք ոմամբք նուաճեցեալք. այլ՝ զիշխանացն թանձրացեալօրէն ասեմք նոցայն անխորհրդից անկարգ անձնիշխանութիւնսն, զի զոր ինչ կամեցեալ նոցա ըստ իւրեանց կամացն հաճոից՝ առնեն վաղվաղակի առանց խորհրդոց խորհրդատուաց՝ և խորհրդականաց։ Որոց և նմանեացն ասէ իսկ՝ քաղցրաշուրթ և մեղրածորան հանճարեղն. որպէս քաղաք կործանեալ ’ի պարսպաց՝ և անպարիսպ իցէ. նոյնպէս և այր որ ոչ խորհրդով ինչ գործիցէ։ Եւ զի որպէո զվախճան ունի ամ սկսանեցեալ. այնպէս է և ամ մարդ։ Զի մի՛ մուտ է ամենէցուն յաշխարհս՝ և մի ել հասարակաց։ Եւ ոչ ոք ’ի թագաւորաց այլ ազգ սկիզբն կողոռ լինելոյ. ասի ’ի նոյնոյ։ Ուստի և ոչ ոք ’ի մարդ կանէ զհաստատութիւն ունի զնաւ, այլ զի անհաստատ և փոփոխական է համայն արարած։ Ըստ այնմ, ուր ասի. կամենեքեան որպէս զձորձս մաշէային. և՛ որպէս զվերարկուս փոխեսցես զՆուաւս՝ և փոխեսցին։ Արդ եթէ ժամ ’ի ժամու դառնալով և յամէ ամ, տարելոյն տարբերի և զանազանի եղանակն յեղաշրջեալ որպէս յայտէ. ապա զի ա՞րդ յորոցն բաղկացել մարդն՝ ոչ։ Յասացելոցս յայտ է, զի ո՛չ միայն իւրաքանչիւրում ժամուն և տարուն տարբերի մարդն էութեամբ, կամ բնութեամբ. բնութիւն, կամ էութի մի են ըստ ասիցս, այլ գրեթէ լինի ասել զմարդոյ բնութեան փոխարկումն յամ րոպէի, ո՛չ ըստ գոյացութեան, այլ՝ ըստ պատահման. որպէս զորոյ զփորձն գրեթէ յինքեան զսանձն ամ մարդ մարթի։ Ո՛չ ապաքէն ոչ ցանգ կալ կարէ ոք ’ի միում հետևման, այլ՝ երբեմն ուրախ. և ապա սակաւ մի ոչ անցեալ տրտում. կամ մերթ ցասմամբ լի. և մերթ զիջացեալ. և կամ մերթ խստամրակ. և երբեմն մեղմ. այսպէս իմանալի է և այլ ամ պատահմունքն մարդոյ, որ ինչ գոլ ’ի մարդ կանէ կարելի է։ Ուստի լինիլ իշխանութեան ոչ է մարթ ’ի ձեռն մի միայն միոյ ուլուք դատողութեան և կառավարութեան. այլ՝ առաւել ևս լինէր բարեգոյն, եթէ յաւէտ իշխանութիւն գուցէր կախեցեալ անխախտելի սահմանադրութեամբ և անեղծանելի օրինօք յընտիր ընտիր և ’ի մեծամեծ խորհրդականաց և յազգի ազգի խորհրդարանաց։ Ապա՝ յայնժամ կարէր և իշխանն  երջանկաբար յամ խղճմտանաց՝ որ ’ի ժողովրդոցն զերծանիլ և վայելել զաշխարհն իւր. յորմէ և երկիրն մնայր ’ի խաղաղութեան և ’ի բարեկարգութեան։ Վասն զի՝ գուցէ արդեօք ’ի յընտրելոցն սխալիցի ոք՝ կամ ’ի իք ինչ մեղանչական իրօք գլորիցի, կարեն զՆա և այլքն փութանակի ուղղել և կանգնել։ Ուստի և տիեզերահռչակ քարոզողն ասէ, // լաւ են երկու քան զմիորոյ գոն վարձք բարի ’ի վաստակս նոցա։ զի թէ գլորիցի մին. կանգնեսցէ զնա ընկեր իւր։ Նաև զկնի ասէ, բայց վա՛յ միայն եթէ գլորիցի։ ո՛չ գուցէ միուս՝ որ յարուցանիցէ զնա։ Զի բազմասիւն առաստաղն՝ ’ի ցուոյն ո՛չ տապալի ճեպ ’ի խորտակիլ միոյ սէանն, այլ՝ տևել տակաւին ընդ երկար ժամանակս կարէ, մինչև անդրէն կառուցանիլ։ իսկ թէ ոչ, ո՛չ բերէ այնքան մեծ վնաս, որքան զմիով սեամբ ունալն հաստատութիւն։ Քանզի ’ի խորտակիլ սէան, լինի և իրին միայնգամայն քայքայեալ և խանգարեալ կործանումն. այն գունակ և ամ իշխանութիւն լինի, որ եթէ իցէ առանց արանց ընտրեցելոց. և չունիցի իշխանն, կամ թագաւորն զընտրեցեալս՝ ըստ ասացելոյն, որ որովք ’ի սխալիլն և երբէք ’ի զգտիլն մարթասցի յառնել անդատին և ուղղիլ. ապա ո՞վ զնա համարձակիցի հանդիմանել, գրեթէ հազիւ յայնժամ գտանիցի ոք։

Երկրորդ՝ պատճառն է ա՛յս, որ թշնամին մեր ո՛չ որպէս թէ իւրով զօրութեամբն մեզ տիրեաց, այլ՝ իմաստութիւն թշնամւոյն մերոյ իբր զմեզ կաշկանդեալ և պարաւանդեալ արար բաղկակապ. ոչ թէ զզօրութիւն մերոյ բազկին, այլ՝ զկուրութիւն մտաց մերոյ։ Ապա յիրաւի է այն, որ նախ յիմարանայ մարդն ապա կորնչի։ Ըստ որում հուժկուն և մեծահզորն Սամիսոն՝ որ միով ծնոտիւ իշոյ կոտորեաց հազար այր, մինչ ոչ ’ի ձեռն Դալիլա պոռնկին եղև յիմարացուցեալ խաբէութեամբ, ոչ կուրացուցեալ յայրաղզեացն մեռաւ։ Այնպէս և Աքասբու արքային Իսրայէլի եղեալ յոճիր և յեղեռնագործ Յեզաբէլայ կնոջէ իւրմէ. ըստ այնմ ասի, սակայն ’ի զուր մեծամտեցաւ Աքասբ առնել չար առաջի Տեառն. որպէո յիմարեցոյց զնա Յեզաբէլ կին իւր։ Այս Աքասբ է՝ զոր և ’ի վեր անդր յիշեցաք. և այլ բազում մարդիկք՝ և ազգք ’ի ձեռն յիմարութեան և տգիտութեան կորէան.

Երրորդ պատճառն գիտելի է, զի և երիտասարդքն մեր՝ ո՛չ յարկութեան պակասութենէ, այլ՝ տգիտաբար յարուցեալ ’ի վերայ միմեանց, փոխանակ թշնամեացն զմիմեանս և զհաւատարիմս, իւրեանց կոտորէլն. որպէս և էր երբեմն Հրէաստանեայցն՝ Իսրայէլ ընդ Յուդայ. ո՛չ գիտելով թէ է ազգն ազգ և այլազգն այլազգ։ Ըստ այսմ է՝ որ երբեմն և խելայեղ մորտսք ոմանք զբնիկ ազգն իւրեանց թողեալ յիմարաբար հանդերձ քինու մեծաւ և նախանձու ատելութեան երթան միաբանին ընդ այլազգեաց, որպէս զօձ ընդ կարճի. կամ զքուրձ ինչ պատառատուն կապերտից ընդ կերպաս կարկատեալ։

Չորրորդ՝ պատճառն է այս, որ փոխանակ սիրոյ և միաբանութեան օր քան զոր՝ և ևս քան դևս զօրացաւ ’ի մէջ ազգիս մերոյ ատելութիւն և գրգռութիւն անմիաբանութեան. որովք աստանդական թափառեալ ’ի տար աշխարհ ոստաքանց ազգն մեր ’ի հայրենեաց իւրեանց գորով ցիր և ցան՝ որպէսը զկռիվ, կամ զեղէղն հողմակար յերեսս երկրի սփռէ ’ի յորմէ և իսկ հիւծեալ մաշեցաւ։ Զի ատելութիւն գրգռէ զհակառակութիւն։ և զամենեսին՝ որք ո՛չ հակառակին, ծածկէ սէր. ասէ սուտկարկուն։ Եւ միւսն թէ, կամ, որ ասէ զեղբայր իւր՝ մարդասպանէ։ Իսկ երրորդն, ասէ. ապա եթէ զմիմեանս խածառիցեք՝ և ուտիցէք. զգո՛յշ լէրուք՝ գուցէ ’ի միմեանց սատակիցիք։ և այլք բազումք են վնասք ատելութեան։ Ուստի զորոյ ընդդէմն անիլ յաւէտ պաղատիմք, որ է սէր և միաբանութիւն. որպէս և վերագոյն ’ի սեզիս սեզիս ստացաք։ Զի սէր է Ածյին առաքինութիւն. և միաբանութիւն նորին և յորդորումն։ ըստ այնմ, եթէ երկու ’ի ձէնջ միաբանիցին յերկրի վասն ամ իրաց. զինչ և խնդրես են՝ եղիցի նոցա ’ի հորէ իմմէ՝ որ յերկինս է։

Հինգերորդ՝ պատճառն է, որ ո՛չ որպէս թէ ’ի բերոց պաղոց արգասեաց՝ և բարգավաճ արդեանց իւրոց երկիրն մեր նուազեցաւ. այլ ’ի հեշտացեալ յուրութենէ և ’ի ծուլութենէ պղերգութեան վեպերոտ և վաղարկող մշակացն և երկրագործացն, որք յօգտաւէտ քարվութեանց լքեալ և թափեալ իսպառ թոյլ եսուն զարաւորայս և զանդաստանս իւրեանց ամայանալով՝ խոտանանալով և սմբակակոխոտելով լինիլ կեր ու կուր արջոց և վարազից։ Որպէս և արդէն իսկ վայրք յոլովք և տեղիք տեսանողացն յայտ են, թէ՝ ըստ որում անապատ և ամայի են եղեալ յորջացեալ մակաղիլոյ և բնակիլոյ գազանաց, և աղցի ազգի թիւնաւորաց։ Զի ծուլութիւն է բտիչ՝ կամ բուծիչ. այսինքն, սնուցիչ ամ մեղաց, և դատարկաբանութեան մայր։ Ուստի անբան զեռնովն զբանականն ամաչեցուցանէ իմաստունն՝ ասելով. //երթ առ մրջիւնով վատ. և նախանձեաց ընդ ճանապարհս նորա. լեր իմաստնագոյն ևս քան զնա. Զի նորա ո՛չ գոյ երկրագործութիւն. և ո՛չ հարկադիր. և ո՛չ այն՝ որ տագնապալի է. և ո՛չ ընդ տերամբք է։ Եւ պատրաստ է զամազայնոց զկերակուր. և բազում համբուրս դնէ ’ի հանձս։ Որպէս զի ո՛չ միայն արդիւնավորութեան է օգուտ գործող վաստակն, այլ և անձին առողջութն հատուցանէ նաև ղունաղն երանութեան. ըստ այնմ՝ զվաստակս ձեռաց քոց կերիցէս. երանի է քեզ. և բարի եղիցի: Նոյնպէս և դատարկութիւն վնասէ ո՛չ և եթ մարդոյ առողջութեան, այլ և զմարդն մինչև յետին թշուառութիւն կարասութեան հասու ցանել կարէ: Ըստ այնմ, ոեր գործէ զերկիր իւր՝ լցցի հազիւ: և որ զյետ երթայ դատարկութեան՝ լոյսի աղ շատութեամբ: Զի վատութիւն ունի զկանացին՝ և անձն գործաւորեաց քաղսիցի. ասէ՝ նոյնն է: Թողուք և զայլ յոգնախուռն մասունս սորին, որովք մոլեալ զնա ունողին՝ ’ի պէս պէս ախտս անկանի և ’ի մէջ  ազգի ազգի՝ անլուր՝ և քստմնելի մեղաց, զի սա ևս է՝ մի յեօթնից մահացու մեղացն: Եւ վերջապէսն ասի, յուլից և ծուլից փակեալ է դուռն արքայութեան: Վասն որոյ սթափեալ իբր զթմբրեալ ’ի մօլութենէ ծուլութեան ըստ ամի՝ յորդորիլ յաւէտ յարիութիւն քաջութեամբ պարտիմք: Զի որպէս  բազում չարեաց առիթ է ծուլութիւն. նոյնպէս և արիութիւն՝ որ ընդդէմն է ծուլութեան, առիթ է բազում բարեաց՝ թէ հոգևոր, և թէ մարմնաւոր: Եւ զի է սա մի ’ի չորից բարոյական առաքինութեանց, որ և ասի մարդկային, յատկանալով յԱծային առաքինութեանսն, որք են երեքէունս այսորիկ՝ հաւատ, յոյս, և սէր՝ զորմէ դուզնաքեայ ինչ յուրեք ուրեք բաղադրեցաք վերագոյն: Իսկ չորք մարդկայինքն են սոքա՝ արդարութիւն, խոհեմութիւն, արիութիւն, և ողջախոհութիւն. իսկ արիութիւն՝ զորմէ է մերս բան, կարէ զնա ունողն տանիլ ամ դժուարութեանց կրից: Բայց երանելի ևս է՝ որ զամենեսեան զայոսիկ ունիցի առաքինութիւնս. զորոյ բարի ունակութեան երանութիւն և փառսն թողցուք աստանօր, որոնողք այնոցիկ խնդրեալ. ’ի Սբ վարդապետաց ուսցին: Զի մերս հետևումն ո՛չ է՝ առ այս, այլ ընդ որ գոլ յայտ է. որպէս և ’ի ստորև տեսանի:

Վեցերորդ՝ պառճառն է՝ ա՛յս որ ո՛չ վասն այլինչ պատուհասն ’ի Տեառնէ եկն ’ի վերայ աշխարհին մերոյ, որ զբնակիչսն մաշեաց ըստ այնմ, ’ի մածեցաւ երկիր՝ և ամ բնակիչք նորա: Եթէ ոչ՝ փայառակն՝ սպառում՝ և խստապարաանոց կամակորութեան և  անիրաւութեան մեղաց մերոյ: Զի առաւել երազեմք՝ ոչ միայն կամակորիլ և կող հեստութեամբ ’ի յամառեալ կամս մեր՝ ընդդիմանալով մերոց իշխանաց և առաջնորդաց. այլ և զօրինօքն անցանել՝ և այլոց ուսուցանել նանակութեամբ: Եւ զանաչառ Դատու նորին ո՛չ յուշ ածեմք վճիռն, որ՝ ասէ. թէ, վոր ոք լուծցէ մի ինչ ’ի պատուիրանացս յայսցանէ ’ի փոքունց, և ուսուցէ այնպէս զմարդիկ, փոքր կոչեսցի յարքայութեան երկնից. իսկ որ արասցէ, և ուսուսուցէ՝ նա մեծ կոչեսցի յարքայութեան երկնից: Ո՛չ որպէս թէ յայնժամ ընդ արդարս՝ մեծ և փոքր լինի, այլ զմեծ ասէ արդարն. և զփոքր մեղաւորն:

Արդ ուրեմն իբրև զմեղաւորուցեալ պարտիմք խորշիլ և խոյս տալ յանհնազանդութենէ կամակորութեան և յօրինազանցութեան անիրավութենէ, և յայլ ազգի ազգի յանցանաց՝ յորոյ մեզ յաւէտ նոյն օրէնքն հրաժարիլ հրամայէ. և դիմել փութով հեզութեամբ և խոնարհութեամբ յարդարութիւն և ’ի հնազանդութիւն. ըստայնմ, ’ի փոյթ՝ մի՛  վեհերոտք: Քանզի ասէ, երանի հեզոյ՝ զի նոքա ժառանգեսցեն զերկիր: Եւ յայլ ուր ասի. էս յո՞ հանգեցայց. եթէ ոչ ’ի հեզս՝ և ’ի խոնարհս՝ և որ դողայ բանից իմոյ: Եւ միւսն թէ, ’ի այր հեզ և երկայնամիտ՝ բժիշկ է սրտի: Իսկ հետևողացն արդարութեան բազումք արին բազուիք. ո՛չ միայն հոգևորն ’ի հանդերձելումն. որպէս զորմէ յաճախ ’ի Սբ գիրս ճառին իսկ. ըստ որում է և այս՝ զոր կենսաբուղխ բերան ամէնօրհնեալ Փրկչին մերոյ՝ ասէ, իւրով անսուտ խոստմամբն՝ թէ, յայնժամ արդարքն ծագեսցին իբրև զարեգակն յարքայութեան երկնից. որ ունիցի ականջս լսելոյ՝ լուիցէ: Կամ ըստ այլում, թէ՝ պայծառասցին: և իբրև զկայծակն ընդ եղէգն ընթասցին: Եւ ըստ միւսոյն, որ յայլ ուր ուսի թէ, իմաստունք ծագեսցին իբրև զլուսավորութիւն ’ի հաստատութեան. և բազումք յարդարոց իբրև զտստեղս յաւիտեանս՝ և ևս: Այլև մարմնաւորն աստէն. ըստ այնմ: Արդարք որպէս  ծաղկեսցին. և որպէո զմայլս Լիբանանու բազումք եղիցին: Եւ թէ, եղիցի նա որպէս ծառ ոստնկեալ է ’ի զնացս ջուրց: Ասի յայլ ուր ես՝ թէ մանուկ էի ես՝ և ծերացայ. և ոչ տեսի զարդարն արհամարեալ. և ո՛չ զաւակ նորու թէ մուրանայ հաց: Ասէ՝ և Ածիմաստ սոփեստէսն, թէ. յարդարն յորսողաց փրծանի: և փոխանակ նորա մատնի ամբարիշտն: Զի արդարութիւն զմարդն փրկէ ’ի մահուանէ: Եւ ’ի պտղոյ արդարութեան բուսանի ծառ կենացն բարձցին տարաժամ որդիք անօրինաց: Եւ այլք բազումք առ այս, որպէս  զտեղիսն ’ի վեր անդր յիշեցաք՝ գտցես յորս զայնս: Եւ զի արդարութիւն՝ ոք ընդդեմն է անիրաւութեան, ևս է մի ’ի չարից բարոյական առաքինութեանց՝ զորս ’ի վերոյ յիշեցաք. և զորոց սահմանն յիմաստնոց յօգունց զտցես ճառէ յեալք: Իսկ առ հնազանդութեան. նախ՝ եթէ ժողովուրդք իցեն, պարտին ամենևին հնազանդիլ իշխանաց, և քան զինքեանս վերնազունից՝ և զնոցին տանիլ պաշտօնս միշտ մտերմութեամբ: Վասն զի ո՛չ ուստեք է իշխանութիւն նոցա, եթէ ոչ յԱծյ: ըստ որում ասէ առաքեալն. կամ անձն որ ընդ իշխանութեամբ է՝ ’ի հնազանդութեան կացցէ: քանզի ո՛չ ու ստեք է իշխանութիւն, եթէ ոչ յԱծյ: և որք ենն, յԱծյ կարգեցեալ են:

Բայց որպէս ստորադրեալ ժողովրդուն հնազանդութիւն և հպատակլութիւն հրամայի. նոյնպէս և նոցին իշխանացն և վեհոգունիցն լինիլ խնամակա;՝ արդար, և իրաւարար ’ի դատաստանի: Ըստ այնմ,  դա՛տ արարէք սրբոյ՝ և այքւոյ. իրաւունս արարէք տնանկի՝ և խոնարհի: ’Ի դատել ժողովրդեան լեր ողորմասիրտ իբրև զհայր, և փոխանակառն մոր նոցա: Եղիցիս դու իբրև որդի բարձրելոյն հնազանդ. և ողորմեսցի ցեղ առաւել քան զմայր: Եւ մի՛ աչառ և ակնառու: զի ասէ, զայս ասեմ իմաստնոց: Խելամուտ լինիլ իրաւանց՝ մի՛ ամաչէք:  ակնառնուլ ’ի դատաստանի չէ՛ բարւոք: Եւ որ ակնածէ զերեսս անօրինաց յանդիմանել՝ չէ գովելի: այնպիսին պատառոյ հացի վաճառէ զմարդ: Եւ մի՛ կաշառակուր: զի կաշառ և պարգև կուրացուցանեն զաջս դատաւորաց. և ապականեն զբանս արդարոց: Այնու և սաստկէ զանձն իւր կաշառառուն: իսկ որ ատէ զկաշառ, կեցցէ: Եւ մի՛ անիրաւ և զրկօղ: Զի ո՛չ անտես առնէ Տր զաղաչանս սրբոյ. և ո՛չ այլքւոյն. թէ հեղձէ զխոսիկս հեծութեան: Ո՛չ ապաքէն արտասուք այրւոյն առ ծնօտն իջանեն. և աղաղակ նորա ’ի վերայ վայր իջուցանողին նորա: զի ’ի ծնօտէն ելանեն մինչև յերկինս. և Տր ունկնդիր ո՛չ խնդայ ’ի նոսա:

Եւ մի՛ կարօտ և ագահ։ զի կարօտ և ագահ իշխանն լինի մեծ զրպարտօղ։ Եւ մանաւանդ ագահն։ վասն զի որպէս դժոխք և կորուստք անյագք են. նոյնպէս և աչք ագահ մարդկան։ Զի ագահութիւն, որ է մահացու մեղք. վնասէ մահու չափ ղունօղն ո՛չ միայն մարմնաւոր, ըստ որում ուր ասի։ սպանէ՛ք այսուհետև զանդամս ձեր զերկրաւորս։ ’ի բա՛ց ընկեցէք զպոռնկութիւն, զպղծութիւն, զբիծ, զցանկութիւն չարեաց, և զագահութիւն, որ է կռապաշտութիւն։ Այլև հոգևոր քան զևս․ զի յանանց կենացն զրկի․ ըստ առաքելոյն։ եթէ ո՛չ գիտէք՝ զի անիրաւք զարքայութիւն Ածյ ո՛չ ժառանգէն․ մի՛ խաբիք՝ ո՛չ պոռնիկք՝ ո՛չ կռապարիշտք, ո՛չ շունք։ ո՛չ իգացեալք, ո՛չ արուագէտք, ո՛չ գողք, ո՛չ ագահք, ո՛չ արբեցօղք, ո՛չ բամբասօղք, և ոչ յափշտակօղք զարքայութիւն Ածյ ժառանգեն։ Այսքան առ այս երկիւղածոցն Ածյ արդարոց և ուղղոց բառեայի. իսկ թէ ոչ, բազում դես գտեալ ’ի մատենից Սբս ու այլքն։

Երկրորդ՝ եթէ ծառայք իցեն, պարտին սրտի մտոք և ըստ ամի կամակար տեարց իւրեանց հնազանդիլ և ծառայել ամենևին մտերմաբար հաւատարմութեամբ․ ըստ որում՝ առաքեալն հրամայէ ասելով՝ եթէ, ծառայք՝ հնազանդ լերուք սերանց, ձերոց մարմնաւորից, ահիւ և դողութեամբ, և միամտութեամբ սրտից ձեռոյ, որպէս Քի։ Մի՛ առ տկանէ ծառայել իբրև մարդահաջոյք։ այլ իբրև ծառայք Քի առնել զկամս Ածյ։ Եւ միւսն, թէ. // ո՛չ միայն  բարերարացն և հետոյ, այլ և կամակորացն։ զի այս շնորհք Ածյ են։ Թէ բարւոք ինչ մտոք տանիսի ոք վշտաց անիրաւի։ Գիտառջիք՝ թէ իւրաքանչիւր ոք որ ինչ առնէ զբարին, զնոյն ընդունի և ’ի Տեառնէ՝ եթէ ծառայ՝ և եթէ ազատ։ Իսկ Փրկիչն ասէ. երանի իցէ ծառային այնմիկ՝ զոր եկեալ տէր իւր գտանիցէ արարեալ այնպէս։ Ապա եթէ յանդգնիցի յամառութբ, կամ զնա նշկահեալ՝ ո՛չ առնիցէ զկամս նորա. այնպիսին պատժոյ արժանի է ըստ Տէրունեան հրամանի. որպէո զկնի ասէ։ Եւ ծառայ՝ որ գիտիցէ զկամս տեառն իւրոյ, և ոչ պատրաստեսցէ ըստ կամաց նորա՝ արբցէ կան բազում։ Եւ որ ոչն գիտիցէ, և արժանի կանի ինչ գործիցէ, արբցէ կան սակաւ։ Բայց ըստ այսմ և տեարք առ այս պարտին ակնածութեամբ և ըստ ամի հոգաբարձութեամբ ունիլ խնամս տեսչութեան յիւրեանց ծառայից և համակ ստորադրելոց վերայ։ Վասն զի աչք ծառայից ’ի ձեռա տիկնանց իւրեանց. ըստ քնար երգուին։

Երրոչրդ՝ եթէ իցէն որդիք, հարց և մարց՝ կամ ծնողաց իւրեանց լինիլ հնազանդ ամենևին պարտին՝ և յամում զնոսա պատուել մատակարարութեամբ հանդերձ։ Քանզի ա՛յս է չորրորդ պատուիրան Տեառն. որ ասաց՝ //պատուեա՛ զհայր քո՝ և զմայր քո, զի երկայնակեաց լինիցիս ’ի վերայ երկրի. և բարի լինիցի քեզ։ տե՛ս ’ի յօրէնսն ըստ կարգի և զայլսն։ Յորմէ և առաքելոյն ուսեալ՝ ասէ. //ո՛րդիք՝ հնազանդ լերուք ծնողաց ձերոց ’ի տէր։ զի այնէ արժանն։ Եւ միւսն՝ թէ, որ երկնչի ’ի Տեառնէ՝ պատուէ զծնօղս. և իբրև տերանց ծառայեսցէ նոցա՝ որք զինքն սիրեցին։ Այլև ասէ. ’ի գործս և ’ի խօսս և յամ ժուժյալութեան պատուեա՛ զհայր։ Զի ’ի վերայ եկեսցէ քեզ օրհնութիւն ’ի նմանէ. և օրհնութիւն նորա մինչև ’ի վախճան մնասցէ։ Քանզի, օրհնութիւն հօր հաստատէ զտունս որդւոց. իսկ անէծք մօր խախտեն զհիմունս։ Նաև յայլ ուր ասէ, բոլորով սրտիւ քով պատուեա՛ զհար քո. և զհեծումն մօր քոյ մի՛ մոռանար։ յիշեա՛ զի եթէ ’ի ձեռն նոցա ծնեալ ոչ եղիցիս. ոչ ևս լեալ լիցիս. և հատո՛ նոցա՝ զիարդ և նոքա քեզ։ Իսկ թէ ոչ. կամ ընդդէմ ծնողաց իւրոց իւիք ինչ յանդգնիցի, կամ զծնօղս իւր տրտմեցուցանիցէ. և կամ մերժիցէ զնոսա՝ թէ զհայր, և թէ զմայր իւր, մեծ այնպիտոյն է պատուհասն։ ըստ այնմ, ոչ միայն զայնս առնողացն, այլ և ասէ. //մարդ՝ ոք մարդ հայհոյեսցէ զհայր իւր կամ զմայր իւր՝ մահու մեռցի։ զհայր իւր կամ զմայր թէ բամբասեսցէ մահապարտ է։ Ըստ այսմ է և Փրկչին վճիռ։ Եւ միւսն թէ, // շիջցի լոյս նորա։ և բիբք աչացն խաւարեսցին։ Բայց ըստ այսմ և ծնօղք որդւոցն պարտին ’ի ծննդոց մինչև ցարքունս՝կամ ցչափ կատարեալ հասակաց նոցին միշտ սնուցանել խնամով և զարգացուցանել խրատու և ուսմամբ. նաև զանազան արհեստիւք. մի՛ խստիւ և բռնութեամբ, ըստ որում ասէ առաքեալն. //հա՛րք՝ մի՛ զայրացուցանէք զորդիս ձեր՝ այլ սնուցանիջիք զնոսա խրատու և ուսմամբ Տեառն։ ըստ այնմ, ոչ միայն հացիւ կեցցէ մարդ. այլ ամ բանիւ որ ելանէ ’ի բերանոյ Ածյ։ Ուստի՝ թէև քան զդատարկութիւն առաւել բարւոք է զոքն և ինքեանք կամիցին ուսանիլ ըստ իւրաքանչիւրոյն կամաց. քանզի ո՛չ ’ի միոջ բնութեանէն ամենեքեան, այլ յայլազան և յազգի ազգի. և որպէս ո՛չ են նմանք երեսք երեսաց։ նոյնպէս և չեն նմանք սիրտք սրտից։ Այլ ոմն այսմ, և ոմն այնմիկ հաճի. սակայն լաւագոյն քան զամ էս էր, որ եթէ հնար ինչ իցէր ամենեցուն ու տուցանիցէին ըստ մեծի մասին որդւոյն զիմաստութիւն, որ կամ ինչ պատուական ըստ մասանոյն չարժէ զնա. ըստ որում սեսանի ’ի ստորև ևս իուն ինչ հետևմամբ։ իսկ եթէ ոչ առնիցէն ըստ այնմ, որպէս ուսուցանեն Սբ գիրք. այլ թողուցուն զիւրեանց որդիսն գնալ ըստ կամաց իւրենաց չոգսաց. հազիւ թէ լինի ի մին բարի. զի ’ի մանկութենէ իւրմէ հաստատեալ են միտք մարդոյ ’ի խնամս չարին։ Վասն որոյ ուր ասի. // խրատեա՛ զորդի քո՝ և հանգուսցէ զքեզ։ և տացէ զարդ անձին քում։ Նաև յայլ ուր առի. մի՛ խնայեր խրատել զտղայ։ զի թէ հարկանես զնա գաւազանաւ՝ ո՛չ մեռանի։ Քանզի դու հարկանես զնա գաւազանաւ. բայց զանձն նորա փրկես ’ի մահուանէ։ Այլ անխրատից պատահի մահ։ և անզգամն մեռանի ’ի մեղս։ կամ ըստ այնմ, թէ. որոց թողեալ իցէ ղումումն մանկութեան։ և մոռացեալ զուխտն Ածեղէն։ զի էդ մերձ ’ի մահ զսուն իւր. և մօտ ’ի դժոխս ընդ երկրածինս զշաւիղս իւր։

Թէպէտ ընդ երկարս այսուիկ զոյն ինչ հետևիլ երևի. սակայն ո՛չ վարկպարաղի, կամ ընդունայն ինչ գոգցես եղև. այլ զի յաւէտ զճահ առ այս մեր վարկուցեալ՝ յուշ ածել դառ զգուշութեան այսքանս ծնողաց՝ և որդւոց նոցին։ Զի առ ձեռն պատրաստ և զայս գտցեն ’ի ստասոյնք, որոց ունիլ ոչ է ձեռնահաս հանապազ զայնս մատեանս՝ յորս ճառին այսպիսիք և քան զևս զգուշութեանց հետևմունք։ Որովհետև այսքանս յուշ եղև. ապա և մի՛ զայսու զանզարացուք։ Վասն զի ոչ միայն հարկիմք հատուցանել զպարսս մարմնաւոր ծնողացն, որպէս ’ի վեր անդր յայտ է. այլ մանաւանդ և զհոգևորացն։ Քանզի նախապէս Հայր է ամենեցուն Ած արարչութեամբն՝ որ եղև պատճառ պատճառելեացս. զի նա արար զմեզ. և ո՛չ մեքէաք. ըստ մարգարէին։ ԵՒ առաքեալն՝ թէ, //մի է Ած, և Հայր ամենեցուն։ Ըստ որում և ինքն իսկ ուսոյց մեզ զինքեան Հայր անուանելն. որպէս ’ի Տէրունական աղօթսն տեսանի. և յայլ հոլով տեղիս։ Վասն որոյ և մեք վճարել նախ պարտիմք պարտս նախախնամ և երկնաւոր Հօրն մերոյ՝ ըստ այնմ. Հայրն ձեր երկնաւոր՝ որ յերկինս է. որպէս ուսուցանեն Սբ գիրք։ Տակաւին չեմք բաւական, եթէ առ մեծամեծ երախտեաց մարդասիրութեան զանձինս մեր փոխանակիցեմք. զի նա զանձն իւր եդ վասն ձեր. ըստ առաքելոյն։ Երկրորդաբար հայր է մարմնաւոր ծնօղն, որպէո զորմէ բազումս ստացաք վերագոյն։ Երրորդաբար հայր է և ամ հոգևոր ուսուցիչ և հրահանգիչ՝ որինչ արհեստի և իցէ. ըստ այնմ։ Ես աւետարանաւն ծնայ զձեզ՝ ասէ առաքեալն։ Ուստի պարտիմք և համայն հարց հոգևորաց՝ և երախտաւորաց՝ որք պատճառք բարւոք կեցութեան մերոյ են, երախտագէտ գոլով հանապաղ վճարել զերախտեացն պարտս՝ յարգելով մեծ արանօք հանդերձ։ Եւ մի՛ զբարերարութիւն և զհաղորդութիւն մոռանալ ուրուք երբէք, ըստ առաքելոյն՝ որ յայլ ուր ես ասէ։ Աղաչեմք զձեզ եղբարք ճանաչել զվաստակաւորս և վերակացուս ձեր ’ի տէր՝ և զխրատիչս ձեր։ Եւ համարեցարուք զնոսս արժանիս առաւել սիրոյ՝ վասն գործոյ նոցա։ այսքան և առ այս բաւեսցի։

Եօթներորդ՝ պատճառն գիտելի է՝ զի փոխանակ ստանալոյն զիմաստութիւն և զհանճար, ստացաք մեք ուսումնատեացքս որքան զոր՝ կարի քան զչառին զտգիտութիւն կորստեան և զմտաց կուրութի ամբարհառաճ յամառութեամբ, որպէս և այլք հեթանոսք զնան ունայնութեամբ մտաց իւրեանց ըստ առաքելոյն։ Ըստ որում նաև ասէ. որոց խաւարեալք են սիրտք՝ և օտարացեալք ’ի կենաց անուի Ածյ՝ վասն տգիտութեան՝ որ է ’ի նոսա, վասն կուրութէ սրտից իւրեանց։ Եւ միւսն՝ թէ. զայս խորհեցան՝ և խաբեցան։ զի կուրացոյց զնոսա չարութիւն իւրենց։ Զի լաւ համարեցաք ինքնահաճութեամբ զտգիտութեան ընտրութիւն. քան զիմաստութեան՝ ուսանիլ յայլոց ըստ քերթողահօր կանխատաց բանին՝ որպէս տեսանի յողբսն։ իսկ մարգարեն՝ թէ //շոշափեսցեն զորմս իբրև կոյրք. և իբրև աչացաւս խարխափեսցին։ և գլորեսցին ’ի միջօրէի իբրև ’ի հասարակ գիշերի։ իբրև օր հատականք ընդ ոգիս ջանայցեն։ Եւ իբրև արջս, և աղաւնիս առ հասարակ սապեսցին։ իսկ միւսն թէ, //իցէ՝ զի կարդայցէք առիս՝ և ես ո՛չ լսիցեմ ձեզ. խնդրիցեն զիս չարք՝ և ո՛չ գտանիցեն։ Զի ատեցին զիմաստութիւն. և զերկիւղն Տեառն ոչ խնդրեցին։ տե՛ս և զայսմանէ յերկրորդ պատճառն՝ ընդ որ վերագոյն հետևեցաւ։ Արդ ուրեմն պարտիմք այսուհետև մի՛ նման անցելումն, այլ որքան կար ’ի մէնջ իցէ՝ ատել զտգիտութիւն և զինքնահաճութե մտաց կուրութիւն. և սիրել զիմաստութիւն և զհանճար և զամ հետևողս որոյ։ Զի որովք վերստին բարգաւաճեալ՝ ուռճացեալ՝ և ճոխացեալ պերճանալ մարթասցուք. և ընդարձակեալ յայսքան յոգնաստ  ժան վշտաց և թշուառութեան անձկութեանց անդորրանալ։ Զի իմաստութիւն է ամենահարուստ և անկողոպտելի գանձ արդարութեան՝ ըստ մարգարէին. Ուստի և իմաստասէրք ասեն. լաւագոյն է ստանալ զիմաստութիւն. քան զոսկի և զարծաթ. զի զայնս իմաստութեամբ լինի ստանալ. և որովք զիմաստութի ո՛չ։ Յայն սակս այլ ուր ասի. որ տիրէ զոսկի՝ ո՛չ արդարասցի։ Եւ միւսն, թէ. ո՛չ նմանեցուցի նմատականս պատուականս։ Զի ամ ոսկի առ նոքաւ՝ որպէս սակաւ մի աւազ։ և որպէս զկոռ համարեսցի արծաթ առաջի նորա։ Ուստի նաև յայլ ուր ասէ, թէ. ընկողարուք զխրատ՝ և մի՛ զարծաթ։ և գիտութի առաւել քան զոսկի ընտիր։ ընտրելի է հանճար քան զոսկի մաքուր։ Որ յիրաւի ասի հանճար, իբր թէ հնարել, կամ հանել զճար։ Զի անպակաս գանձ է նա մարդկան։ որով որք վարեցանն՝ առ Ած առաքեցին զբարեկամութիւն՝ ասի իսկ ’ի նոյնոյ։ Եւ դարձեալ՝ թէ, ոչ զոք սիրէ Ած՝ բայց զայն՝ որ ընդ իմաստութիւն։ Ապա ուրեմն ջանալ և ստանալ զիմաստութիւն պարտիմք վասն բազում բարութեան. ըստ որում դուն ինչ յայտ եղև. ոչ միայն հասարակք, այլև յեսնորտք և ծառայք. զի ծառայի զգտնի ազատք ծառայեսցեն ասէ։ Եւ միւսն թէ, չծառայք իմաստունք տիրեսցեն անմիտ տէրանց։ Եւ մանաւանդ առ այս և առ բազում պատճառի ազատք և իշխանք պարտին ստանալ զիմաստութիւն ըստ Սողոմոնի գերիմաստ և Ածուսոյց սոփեստին. որ ’ի թագաւորելն՝ ոչ զայլ ինչ յԱծյ խնդրեաց բաց զիմաստութիւն և զհանճար. զի որով կառավարեցից զժողովուրդ քո ուղղութեամբ. և գիտացից թէ՝ զինչ իցէ հաճոյ առաջի քո։ Քանզի իմաստունք ո՛չ խոտորին յօրինաց Տեառն. այլ ամ ինչ ուղիղ է իմաստնոց. և յարմարեալ է այնոցիկ՝ ոյք գտանեն զգիտութիւն։ Ուստի նաև յայլ ուրասէ. արդ՝ եթէ ցանկայք աթոռոց՝ և գաւազանաց իշխանութէ. բռունք ժողովրդեան. պատուեցէ՛ք զիմաստութիւն. զի յաւիտեան թագաւորիցէք։ Եւ թէ, սիրեցէ՛ք զլոյս իմաստութեան ամենեքեան, ոյք առաջնորդէք ժողովրդոց։ Զի՝ իմաստութիւն մարդոյ լուսաւոր առնէ զերեսս իւր։ և որ անմիտն է՝ ընդ խաւար գնայ։ Ուստի ըստ ամի ընտրելիք են իշխանք, և կառավարիչքն քան զամենեսին. զի նոքօք լինի շինումն և աւելումն աշխարհաց. ըստ այնմ, թագաւոր անիմաստ՝ կորուսանէ զժողովուրդ. և քաղաքք բնականոն ’ի ձեռն զգօնութեան հղտաց։ Կամ ըստ միւսոյն թէ, բազմութիւն իմաստնոյ փրկութիւն աշխարհի։ և թագաւոր հանճարեղ՝ հաստատութիւն ժողովրդոց։ Իսկ նաև ասէ, վա՛յ քեզ քաղաք. որոյ թագաւոր քո մանուկ է։ Եւ զկնի թէ, երանի է քեզ ե՛րկիր. որոյ թագաւոր քո որդի ազատի իցէ։ Զի ազատ ասի զերծեալն իմաստութեամբ ’ի տգիտութենէ և ’ի մօլութեանց մեղաց. և ծառայ յիմարն և անմիտն՝ որ իբր զգերի ըմբռնեցեալ է յիմարութեամբ ընդ մոլութեանց մեղաց։ Ըստ այնմ, որ առնէ զմեղս, ծառայ է մեղսաց։ Ըստ որում և աստէն մանուկն իմանի, որ թէ և ծեր իցէ տիօք, սակայն մանուկ ասի, մինչ մտօք անիմաստ և տգէտ է. որ իբր զմանուկ ո՛չ զաջ և զահեակ գիտէ անմտութեամբ։ Որպէս մերս Վարազդատ թագաւորն. տե՛ս ’ի 89. թղթահամարն. և այլք նմանք։ Ո՛չ որպէս թէ զծառայէ ուրուք ասի այս. այլ զանմիտ յիմարէն՝ որ շամբշեալ ծառայ մեղաց է մոլութեամբ. թէև արքայազուն և քաջազնեաց իցէ, է՛ տակաւին ծառայ, որ թէ իցէ տգէտ և յիմար. որպէս յայտ է ’ի վեր անդր։ Քանզի յուրուք ցիմաստունն հագուցանելն թէ, ով է ազնիւ և հարուստ. ասաց զիմաստունն, և ով է աղքատ և նկուն. ասաց զյիմարն։ այսքան և առ այս յառեսցի։

Իսկ արդ՝ գիտելի է, զի թէպէտ և այլքով պատճառք և առարկութիւնք գան մերոյ իշխանութեան անկման աղսպառ, զորովք զամենեքուն որք զան, արարաք, զի մի՛ առարկութեանցն յկաճախեսցին հետևունք. յայտ է և յայսմանէ գոչ բացադրելն մեր բնաւիցն բանս սահմանաբար. այսինքն՝ ոչ զհետևմանցն յայտ կացուցաք էութիւն. զի սահման է բացայայտիչ բնութեան ենթակային. այլ սակայն ո՛չ է և զանցառ զանցառնելի, այդ այսմ ևս հետևեսցուք։ Վասն զի և մերս իսկ այսքան պատճառելն առ այսուհետև։ Նախ զի զմերոյ իշխանութեան անկման պատճառն սակաւ ինչ գիտասցուք. և ապա մի՛ զԱծ մերոց չարեաց պատճառեսցուք. այսինքն՝ ասելով թէ, այսպէս կամի Ած. զի Ած ոչ է չարաբար. այլ է բարերար. և առնէ բարի բնաւիցն միշտ, և զչար ումեք ո՛չ երբէք։ Զի Ած ո՛չ է չարեաց պատճառ այլ բարեաց։ Քանզի չարն անստեղծ է, և ո՛չ է էութի, և ո՛չ զսկիզբն ունի. որպէո բարին է պատճառեցեալ յԱծյ. այլ է պատահումն՝ որպէս սկզբնաչարն. և ոմանք մարդիկք։ Զի բարի արար Ած դէս ամ և գոյս. և զչար իմն ո՛չ բնաւ. ըստ այնմ, էտէս Ած զամ զոր արար, և ահա բարի են յոյժ։ Եւ միւսն թէ, գործք Տեառն բովանդակք բարիք են յոյժ։ Ապա ուրեմն բարեաց է պատճառ. և ո՛չ չարեաց։ Զի թէ ինչն՝ որ է ապէնխաղ բարին էութեամբ. ըստ այնմ, չի՛ք օք բարի, բայց մի Ած։ Ապա զի ա՞րդ լինի չարին պատճառ. որ միշտ չարին հակակիր և ներհակ է բարին. որպէս լոյսն խաւարի։ Եւ զի չարն է բարւոյ ունակութեան պակասութիւն։ Զոր օրինակ նումեք մարդոջ երբ գոյ առաքինութիւն, որ է բարի ունակութիւն, է բարի. իսկ ’ի պակասիլ առաքինութեան՝ լինի յայնժամ չար։ Որ այսմ ամենևին անհաղորդելի է Ած. զի նա անյեղապէս  է յաւէտ. և ո՛չ ըստ մարդկան, կամ ըստ այլ եղանակաց յեղլի և փոփոխական։ Վասն զի, թէև բարիք են բնականապէս ամ արարածք, որպէս յայտ է ’ի վերդ. սակայն մերթ եկամուտ չարքն պատահմամբ լինին այսպիսի բարիքն չարք։ Ըստ այնմ, զի Ած հաստատեաց զմարդն յանեղծութիւն։ և ’ի պատկեր իւրոց բարերարութեան արար զնա։ Եւ զկնի ասի նախանձու բանսարկուին, որ է սկզբնաչարն մահեմուտ յաշխարհ։ Իսկ այլք եղականք լինին չարք, յորժամ լուծեալ ապականութեամբ եղծանին. և այլ ևս լինին ոչ, որպէս չարն ո՛չ է, և ոչ է էութիւն։ Եւ զի չարն յօգնատակ է՝ որպէս և ապականութիւն. և պակասութիւն. և այլք ևս ըստ որում, յԱծաբանից և բանիբուն բնախօսից մատեանսն տեսանին գլխովին։ Այդ ուրեմն զԱծ դնել պատճառ մերոց չարեաց ո՛չ եմք պարտ։ Ըստ որում և առաքեալն ասէ. մի՛ ոք որ ’ի փորձութեան իցէ, ասասցէ՝ թէ յԱծյ փորձիմ. զի Ած անփորձ է չարաց։ և ո՛չ ոք փորձէ նա։ Եւ զկնի թէ, իւրաքանչիւր ոք փորձի առ յիւրոց ցանկութեանց ձգեալ և պարուրեալ։ Ասէ և նոյնն իսկ՝ ապա այնուհետև ցանկութիւն յղացեալ՝ զմեղս ծնանի։ և մեղքն կատարեալ՝՝ ցմահ ծնանի։ Ալ այն որ է հատուցումն ըստ գործոց իւրաքանչիւրոց, այսինքն՝ բարեացն բարի. և չարեացն չար. ո՛չ է չար, այլ է արդարութիւն Ածյ։ Ապա թէ ոչ՝ ընդունոցն լինէին արքայութիւն, և դժոխքն. եթէ վարձս բարեացն, և չարեացն ո՛չ լինիցիւր։ Ըստ այնմ, այդ հատուսցէ մարդոց ըստ իւրաքանչիւր գործոց նորա, և ’ի ճանապարհի առն գտցէ զնա։ Եւ զկնի ասի, համարիցիս զՏեառնէ անկարգս ինչ առնռլ. կամ թէ Ամենակալն պղտորիցէ դիրաւունս։ Եւ ըստ միւսոյն թէ, արդարութեամբն են ամ բանք բերանոյ. և ո՛չ գոյ ’ի նոսա ծռութիւն՝ և ո՛չ թիւրութիւն։ Այլ թէպէտ նախապէս զչարն տեսանէ Ած, որ պատահելոց է մարդոյ. սակայն թոյլ տայ երբեմն, զի անձնիշխան կամօքն ընտրեսցէ մարդն զբարին, որ յերկուս կողմունս տնկանիլ կարէ. այսինքն, բարւոյն, և չարին։ Եւ այս ո՛չ է չար, զի ըստ չարին ո՛չ է փորձիչ. այլ այնու զի իբրև ղոսկի ’ի բովս փորձեալ, կամ զտեալ և մաքրեալ ընկալվի մարդն զբարեան վարձս արժանապէս։ Զի Ած փորձեաց զնոսա՝ և եգիտ իւր արժանիս, ըստ իմաստնոյն։ Կամ ըստ այնմ, ղանօթ բրտի թրծ է հնոց. և զմարդս արդարս փորձութիւն տառապանաց։ Արդ յասացելոցս երևի թէ, ո՛չ է Ած մերոց չարեաց պատճառ, այլ մեք։ Զի յորժամ պակիմք չարեօք՝ ընդունիմք զչարն. և երբ բարւոյն միտեալ հետևիմք, ընդունիմք զբարին։ Այսպէս ընդունիմք ըստ գործոց մերոց զամ. զի զորինչ սերմանէ մարդ՝ զնոյն և հնձեսցէ ըստ առաքելոյն։ Ամեն իրի պարտիմք խորշիլ և ’ի չարէ, և առնել զբարի։ ըստ այնմ, խոտորեաց ’ի չարէ՝ և արա՛ զբարի. խնդրեա՛ զխաղաղութիւն՝ և երթ զհետ նորա։ Զի մի՛ անկեալ ’ի մէջ չարի, այսինքն մեղաց պատճառել զԱծ։ Զի Ած ո՛չ ումեք պատուիրեաց ամբարշտօրէն գործել. և ո՛չ ումեք ետ զբացատութիւն մեղանչելոյ։ Զի երեսք Տեառն ’ի վերայ չարագործաց. սատակել յերկրէ զյիշատակս նոցա ասէ քնարեգուն։ Նաև ’ի նոյնոյ ասի, ոչ թէ դու այն Ած ես՝ որ կամիս զանօրէնութիւն։ և ո՛չ բնակին առ քեզ չարք. և այլն։ Կամ ըստ առակին վճռոյ՝ չարքն չարաւ. կորուսցէ։ Եւ այլ յոլով յոգնաորակ հանգամանք յարացուցական հետևմանց՝ սոյս բանից եղանակայն թէ և են սահմանօրեն բացատրութեամբ՝ ըստ որում է ’ի Սբ գիրս, և մերթ ’ի ճառս առարկութեանց Ածաբանից՝ որք և ’ի վեր անդր յիշեցան. սակայն և այսքան անհեթեթ և թարմատար հետևմունքս առ այս բառեսցի. որ իբր զանյարմարութիւն անող անճառնի՝ կամ այլանդակ կենդանւոյ, իցեն բանիցն անհամեմատութիւնք. զի ոչ զմատանին ունիլ առ բոլորն երևի յարմարութիւն. այլ անհամեմատ՝ իբր զանցարարեալ։ Սակս զի՝ ոչ որպէս թէ իսպառ ’ի մէնջ կարն ո՛չ էր ըստ սահմանին հետևիլ. այլ Տեառն կամօք՝ յորմէ է՛ անսպառ բղխումն աղբեր հանճարոյ՝ որ զհամայն պասքումն երթացեալ անդաստանաց ոռոգանէ, գոգցես թերևս դոյզն ինչ մարթէաք. ըստ որում և այսու իսկ է գիտելի. զի և ’ի գործոց իւրոյ ճանաչի արհեստաւորն ըստ իմաստնոյն։

Ահաւասիկ յայտ եղեն ուրեմն, թէ ո՛յք են գլխաւոր պատճառք՝ որք առիթ եղեն ո՛չ միայն մերոյ իշխանութեան անկման, այլ և առիթ յեղլոյ եղեն, կամ զազատութիւն մեր ’ի ծառայութիւն թշուառութէ փոխարկելոյ. և զտէրութիւն ’ի ստորագրութիւն այլազգեաց. և ’ի ձախորդութիւն զյաջողութիւն մեր. և ընդ խաւար զլոյսն մեր. և այլ այսպիսի յոլովս՝ զորս մեք մեզէն մարթիմք գիտել։ Ոչ այս իբր զհոգևորէն ինչ ասի, ո՛չ. այլ զմարմնաւօրէն բնաւն. զի ’ի սկզբանէ հոգևորաւն մինչև ցայսօր միշտ բացափայլիմք գերարփի լուսով ուղղափառութեան հաւատոյ, և ըստ այսմ առ յապայ մինչև ցմիւսանգամ գալուստ Փրկչին մերոյ։ Զի մարմնաւոր վիշտք և նեղութիւնք ո՛չ են պակասութիւն ազգի, այլ պարծանք ըստ առաքելոյն. որպէս ոմանց են առ մեզ առարկութեանց քաջազանք։ Այլ այս միայն է զհոգևորեն, որ ոմանք յո՛չ անձկութեանց և վշտացս անիլոյն եղեն ’ի մէնջ ուրաստք։ կամ համարիլով ըստ այնմ ելինառ ’ի մէնջ, որ ուր ասի. թէ, է ճանապարհ՝ որ թուի յաչս մարդկան թէ ուղիղ իցէ. բայց կատարած նորա երթայ ’ի յատակս դժոխոց։ Եբն առ ’ի մէնջ, այլ ո՛չ էին ’ի մէնջ. զի եթէ ’ի մէնջ էին՝ ապա առ մեզ մնային։ այլ զի յայտնի լկնիցին, եթէ ո՛չ էին ամենեքին ’ի մէնջ։ Յորմէ և իսկ նուազի աղբն մեր յոյժ, որպէս յայտ է ամենեցուն։ Այս ո՛չ յայլ ինչ իրէ եղև մեզ, եթէ ոչ յանտերունչ զորոյն մերոյ։ Քանզի և մեք զայս ո՛չ ժխտեմք, կամ ուրանամք, որ այս ողջոյն եկն ’ի վերայ մեր վասն մեղաց միոյ, ’ի ժամանակին՝ որ ’ի փոխաբերմանէ մերոյ վատթարութե. որպէո յայտ է վերագոյն։ Թէև խրատելով խրատեց զմեզ Տեր. բայց, և ’ի մահ ո՛չ մատնեաց։ Եւ մեք ընդ այս ուրախ եմք. զի յորմէ յայտ է, որ տակաւին յանձանձեալ գորով գթութեան Մարդասիրին է ’ի վերայ մեր. և ո՛չ իսպառ զմեզ արար բարձիթողի. որպէս և երբեմն Յիսրայէլ. այլ սակաւ ինչ խրատեաց, զի այնու զմեծ բարութիւնս գտցուք։ Զի զոր սիրէ Տէր՝ խրատէ. տանջէ զամենայն որդի. զոր ընդունի։ տե՛ս ղայսմանէ և յոտանաւորսն, ուր կանխագոյն յայտ եղև։ Որոյ վասն մեծաւ հաւատով յուսամք մեք՝ և յուսադրեմք զհամակ մատենիս ընթերցօղսն՝ և զողջոյն ազգս Հայոց, զի թէ ղնշուլից ինչ իմաստութեամբ հաստատիցէք ’ի միջի սահման անխախտելի. որ ո՛ և իցէ իշխան՝ վարեսցի յար և յաւէտ նովիմք. ապա այնու զձեր ծայրագոյն իշխանութիւն տեսանելոց էք վերստին, ո՛չ ըստ նմին և եթ՝ այլև գրեթէ առաւել հարստագոյն քան զոր էր յառաջնումն։ Վազն զի ո՛չ և վաղնջական իշխանքն մեր վարէին իմաստութեամբ՝ որպէս պարտէին. որ որով ճոխացեալ ղևս արտափայլիցէին և հաստատուն մնայցէին. որպէս և վերագոյն յատ եղև. այսքան և առ այս բաւեսցի։ Որոյ Տուողին որում անընդհատ տենչամք պասքեալ փափագանօք փառք. և պատիւ այժմ՝ և յապառնի, և ընդ ամ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։

ԱՅՆ ՄԱՍԻՆ, ԹԵ ԻՆՉՈՒ ԿՈՐԾԱՆՎԵՑ ՀԱՅՈՑ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԵՎ ԳԼԽԱՎՈՐԱՊԵՍ ԻՆՉ ԿԱՐԾԻՔՆԵՐ ԿԱՆ ԱՅԴ ՄԱՍԻՆ

Գլուխ յոթերորդ

Արդ, պետք է իմանալ, որ պարսից արքա Նադիր շահի սպանությունից հետո չարագուշակ աղմուկ, իրարանցում ու խռովություն բարձրացավ, որ, փոթորկի ու պտուտահողմի պես, բռնեց, ցնցեց ու պաշարեց պարսկական ողւ տերությունը։ Միմյանց դեմ ելան պարսից թագավորական տան մարդիկ. յուրաքանչյուրը կամենում էր իրենց երկրի տերը դառնալ։ Ոչ մեկը չէր հպատակվում մյուսներին, որի պատճառով և այնքան կոտորած ընկավ արքայազունների մեջ, մինչև իսկ պարսից իշխաններից և նախարարներից շատերը, անարգելով նրանց, ապստամբեցին։ Այնժամ նրանց պետությունը մասնատվեց. ոմանք գրավեցին գավառներ, ուրիշները՝ քաղաքներ, ոմանք էլ բնակվեցին ու ամրացան լեռնային տեղերում։ Նրանցից դեռ այսօր էլ կան բազում ինքնագլուխ իշխաններ ու կառավարիչներ։ Մինչև այժմ նրանց իշխանությանն է ենթարկվում նաև մեր երկրի մի մասը, որ պարսից տիրապետության ներքո է։ Այդքանը մեր գլխով անցավ ոչ այլ պատճառով, քան մեր տգիտության և անմիաբանության, որ օտար այդ իշխողները մեր ազգակիցների միջոցով իսկ մեզ ծառայեցնում են իրենց։

Արդ, շարունակենք, ուրեմն, ինչպես հարկն է, այդ նպատակով, իբրև ապագա հայերի համար օրինակ, շատ համառոտ խոսքով տեսանելի դարձնելով նետարձակման նշանակետը, որպեսզի ինչպես որ նետաձիգը նայում է, թե դեպի ուր է արձակում նետը, այդպես էլ նրանք նախամարդկանց պես չտեսնեն [սոսկ] այն, ինչ աչքին է երևում, այլ նպատակին նայեն ավելի նրբանշմար հայացքով։

Մեր թագավորության անկման պատճառներից առաջինը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ այն, որ մեր իշխանները ձգտեցին լինել ինքնիշխան, այսինքն՝ կամեցան ունենալ անկախ իշխանություն, որպեսզի [ամեն մեկը], ինչ որ ինքնագլուխ կերպով ու առանձնաբար, միայն ըստ սեփական խելքի, կարծիքի ու ըմբռնման կամենա, անի՝ առանց մյուսի հետ խորհրդակցելու։ Նրանք չգիտակցեցին, որ յուրաքանչյուր մարդ բնությամբ սխալական է, մի բան, որ ոչ ոք չի կարող ժխտել կամ ուրանալ, ըստ այնմ, թե՝ «Չկա մարդ, որ ապրի և մեղք չգործի, որովհետև չիք մարդ, որ չմեղանչի», «Եվ երկրի վրա արդար մարդ չկա, որ բարի բան կատարի և չմեղանչի»։

Թեպետ Աստված մարդուն սիրով շնորհեց կամքի ազատություն, որպեսզի բանականությամբ ընտրի բարին, նմանապես օժտեց նրան նաև կրքով ու բարկությամբ, և Տերն սկզբից ևեթ վկայեց, որ՝ «Մարդու սրտի խորհուրդն իր մանկությունից րիսկ չար է»։ Իսկ եթե բոլոր մարդիկ, հիրավի, սխալական են ու մեղանչական, բացի եզակի Աստծուց, քանի որ «չկա սուրբ՝ որպես Տերը, և արդար՝ մեր Աստծու պես, և քեզնից բացի՝ չկա սուրբ»,— հապա նա, որ տեր է կամ երկրի իշխան, ինչո՞ւ է ձգտում Աստծու պես հասնել բացարձակ և ինքնագլուխ իշխանության, ինչպիսին հնում՝ մեր, իսկ այժմ համակ մահմեդականների և այլ ցեղերի բռնավոր ու բռնակալ իշխաններն են, մշտասայթաք ու սխալական, թուլամիտ ու հեշտակործան։ Եվ ճշմարտապատում իմաստունն իր մարգարտաշար ու մեղրաբուխ գրվածքում իսկապես որ նրանց համանման ու հանգի մարդկանց մասին է ասում, թե՝ «Ամբարիշտների բազմածին բազմությունն անպիտան կլինի, և փտած ճյուղերը խոր արմատներ չեն ձգի, և խախուտ հիմքը հաստատուն լինել չի կարող. թեպետ ոստերով միառժամանակ կծաղկի, սակայն երերուն հիմնվածը (այսինքն՝ խախուտ ու անկայուն հաստատվածը) քամուց կշարժվի և հողմի սաստկությունից արմատախիլ կլինի։

Ուրեմն, թեև ամենքն էլ մեղանչում ու սխալվում են ոչ առանց վնասի ու հատուցման, սակայն ոչ այնպես, ինչպես տերերը, իշխաններն ու ազգի նահապետները. բանն այն է, որ եթե հասարակ ժողովրդից որևէ մեկը սխալվում կամ մեղանչում է, ապա միայն իրեն է վնաս բերում, իսկ իշխանի սխալվելը ոչ միայն վնասներ, այլև երբեմն մեծամեծ պատուհասներ ու աշխարհավերություններ է բերում ամբողջ ազգին, ըստ այնմ, թե՝ «Արդար թագավորը աշխարհ է շինում, իսկ անօրեն մարդը՝ կործանում»։ Այդ կարելի է տեսնել նաև մեզանում, էլ չխոսենք թե՛ հնում և թե՛ նորերս ուրիշների հետ կատարվածի մասին, և արդեն գրեթե շատերն իսկ այդ նոր պատահածների ականատեսներն են։ Ահավասիկ ինքնագլուխ կառավարության պատճառով չէ՞, որ պարսից թագավորությունը հիմքերից խարխլվելով՝ հասել է արմատաքի կործանման, քանի որ նրանց ամբողջ տերությունը, վաղուց անտեր ու անգլուխ դարձած, մինչև օրս քայքայվում է բռնակալ իշխանների ձեռքին (այդ նույն ճանապարհն է բռնել նաև հագարացիներինը)։ Այդ իշխանությունները չենք ուզում վերացականորեն համարել նրանցը՝ [անտեսելով այն], որ նրանց իշխանությունները ուրիշների կողմից նվաճված են, այլ [այս դեպքում] իշխաններին որոշակիորեն մատնացույց ենք անում նրանց անմտությունը, անկարգությունն ու կամայականությունը, որովհետև ինչ որ թելադրի նրանց ցանկությունն ու հաճույքը՝ այդ էլ նրանք տեղնուտեղը կատարում են՝ առանց խորհրդատուների ու խորհրդականների կարծիքների։ Եվ հենց նրանց նմանների մասին է ասում քաղցրաշուրթ և մեղրածորան իմաստունը, թե՝ «Ինչպես որ երբ պարիսպները կործանվում են՝ քաղաքն անպարիսպ է դառնում, այդպես է և այն մարդը, որը գործում է առանց խորհրդի»։ Եվ ինչպես որ ամեն սկիզբ ունեցող վախճան ունի, այդպես է և յուրաքանչյուր մարդ. չէ որ՝ «Ամենքն էլ մի մուտք ունեն դեպի աշխարհ, և բոլորի համար էլ ելքը մեկն է»։ «Եթե թագավորներից ոչ մեկը,— ասում է նույն իմաստունը,— այլ կերպ ծնունդ չի առել»։ Ուրեմն ոչ մի մարդ էլ բնավ հաստատուն լինել չի կարող, քանի որ բոլոր արարածներն էլ անհաստատ են ու փոփոխական, ինչպես [Գրքում է ասվում]՝ «Ամենքն էլ կմաշվեն իբրև ձորձ, ինչպես վերարկու՝ կփոխես նրանց, և կփոխվեն»։

Արդ, ինչպես հայտնի է, եթե ժամ առ ժամ և տարեցտարի տարերքի փոխվելով՝ փոփոխվում, տարբեր ու այլազան է դառնում եղանակը, հապա ինչո՞ւ [տարրերից] կազմված մարդը չպետք է փոխվի։ Ասվածից պարզ է, որ մարդը էությամբ կամ բնությամբ տարբերվում է ոչ միայն յուրաքանչյուր ժամ ու տարի (իսկ բնությունը և էությունը, ըստ մեր ասածի, միևնույն բանն են), այլ կարելի է ասել, որ մարդու բնությունը փոփոխվում է գրեթե ամեն րոպե, ոչ ըստ գոյացության, այլ ըստ հանգամանքների, և այդ բանում ամեն մարդ կարող է համոզվել սեփական փորձով։ Չէ՞ որ որևէ մեկը միշտ միևնույն վիճակում չի կարող մնալ, այլ երբեմն ուրախ կլինի և ապա, դեռ քիչ ժամանակ էլ չանցած՝ տրտում, մերթ՝ ցասումով լի և մերթ՝ հանդարտ, մերթ՝ ըմբոստ և երբեմն՝ մեղմ։ Այդպես պետք է դիտել և մարդկային մյուս բոլոր դիպվածները. մարդկանցից ամեն ինչ էլ սպասելի է։ Ուստի իշխանությունը ինչ–որ միմիայն մեկի դատողությանն ու կառավարմանը չպետք է ենթակա լինի, այլ ամենալավագույնը կլիներ, եթե իշխանությունը անխախտելի սահմանադրությամբ և անեղծանելի օրենքներով կախում ունենար ընտիր–ընտիր ու մեծամեծ խորհրդականներից և տեսակ–տեսակ խորհրդարաններից։ Այդ դեպքում միայն իշխանը կարող էր ժողովրդի հանդեպ ամեն մի խղճմտանքից ազատ լինել և երջանկորեն վայելել իր երկիրը, որի շնորհիվ և երկիրը կլիներ խաղաղ ու բարեկարգ վիճակում։ Բանն այն է, որ թերևս ընտրյալներից մեկնումեկը սխալվի կամ ինչ–որ հանցավոր գործով տապալվի. [նման պարագայում] մյուսները կարող են նրան փութանակի ուղղել ու ոտքի կանգնեցնել։ Ուստի և տիեզերահռչակ քարոզիչն ասում է, թե՝ «Լավ են երկուսը, քան թե մեկը, որովհետև նրանց վաստակը հատուցվում է բարի վարձատրությամբ. քանզի եթե մեկը գլորվի, ապա ընկերը նրան ոտքի կհանի»։ Հետո էլ ավելացնում է. «Բայց վա՜յ մեկին, եթե գլորվի. մեկ ուրիշը չի լինի, որ բարձրացնի նրան»։ Չէ որ բազմասյուն առաստաղը սյուներից մեկի խորտակվելու դեպքում չի տապալվի, այլ կարող է երկար ժամանակ դիմանալ, մինչև որ նորից կառուցվի։ Հակառակ դեպքում իսկ չի բերի այնքան վնաս, որքան մեկ սյան վրա հաստատվածը, որովհետև եթե սյունը խորտակվի, եղածը ևս միանգամից կփչանա, տակնուվրա կլինի և կավերվի։

Այդպես կդառնա և ամեն մի իշխանություն, եթե լինի առանց ընտրյալ այրերի, և եթե իշխանը կամ էլ թագավորը, ինչպես ասվեց, չունենա իր ընտրյալները, որ սխալվելու կամ գլորվելու դեպքում նրանց շնորհիվ կարողանա վերստին հառնել և ուղղվել,— հապա ո՞վ համարձակություն կունենա հանդիմանել նրան. հազիվ թե այն ժամանակ այդպիսին գտնվի։

Երկրորդ պատճառը հետևյալն է. մեր թշնամին ոչ թե իր զորությամբ տիրեց մեզ, այլ մեր թշնամու խոհեմությունն էր, որ կաշկանդելով ու կապելով մեզ բազկակապ արեց, բայց ոչ թե մեր ձեռքի զորությունը, այլ մեր մտքի կուրությունը։ Եվ ճիշտ է այն, որ մարդ նախ՝ հիմարանում է, ապա՝ կորչում, ինչպես հուժկու և մեծահզոր Սամսոնը, որ էշի մեկ ծնոտով հազար մարդ սպանեց, մինչև որ այլազգիներից կկուրացվեր ու կմեռներ՝ հիմարացավ ու խաբվեց Դալիլա պոռնկից։ Այդպես նաև Իսրայելի արքա Աքաաբը ոճրագործ ու եղեռնագործ դարձավ իր Հեզաբել կնոջ պատճառով, ինչպես ասվում է. «Սակայն Աքաաբն իզուր հանդգնեց Տիրոջ առաջ չարություն կատարել, որին այդպես հիմարացրեց նրա Հեզաբել կինը» (այս Աքաաբին վերևում ևս հիշատակեցինք)։ Բազում ուրիշ մարդիկ ու ցեղեր նույնպես հիմարության ու տգիտության պատճառով կործանվեցին։

Երրորդ պատճառ պետք է դիտել այն, որ մեր երիտասարդները ոչ թե քաջության պակասությունից, այլ տգիտաբար հարձակվում էին միմյանց վրա և, փոխանակ թշնամիներին, իրար էին կոտորում և իրենց հավատարիմ մարդկանց, ինչպես մի ժամանակ հրեաստանցիները՝ Իսրայելն ու Հուդան՝ միմյանց, և չեն գիտակցում, որ ազգը ազգ է, այլազգին՝ այլազգի։ Դրանից է, որ երբեմն որոշ խենթ ու խելառ մարդիկ, իրենց բնիկ ազգը թողած, մեծ քենով, նախանձով ու ատելությամբ հիմարաբար գնում միաբանում են օտարներին, ինչպես օձը՝ կարիճին, կամ ինչպես որ պատառոտված կապերտի ծվենը կերպասին կարկատան դառնա։

Չորրորդ պատճառն այն է, որ փոխանակ սիրո և համերաշխության, մեր ազգի մեջ օրեցօր ավելի ու ավելի ուժեղացան ատելությունը, թշնամանքն ու երկպառակությունը, և այդպիսով ճղակոտոր մեր ազգը, օտար երկրներում աստանդական ու թափառական դարձած, իր հայրենիքից ցիրուցան լինելով, որպես հողմից քշված խռիվ կամ եղեգ՝ սփռվեց աշխարհի երեսին, որից և հյուծվեց ու մաշվեց։ Քանզի «Ատելությունը թշնամանք է գրգռում, և ամենքին, որոնք չեն թշնամանում, սերն է պահում»,— ասում է առակախոսը։ Մեկ ուրիշն ասում է. «Ամեն ոք, ով ատում է իր եղբորը, մարդասպան է»։ Իսկ երրորդն ասում է. «Եթե միմյանց խածխծում եք ու ուտում, ապա զգույշ եղեք, որ չլինի թե իրարից սպանվեք»։

Ատելության վնասները շատ–շատ են։ Ուստի և պարտավոր ենք միշտ ունենալ նրան ներհակը, որը սերը և միաբանությունն են, ինչպես տեղ–տեղ նշեցինք և վերևում։ Սերն աստվածային առաքինություն է, [Աստծու] համերաշխության հորդորը։ Ինչպես ասում է՝ «Եթե ձեզնից երկուսը միաբանվեն երկրի վրա, այն բոլոր բաները, որ կուզենան, ինչ էլ լինի, կկատարվեն նրանց համար իմ Հոր կողմից, որ երկնքում է»։

Հինգերորդ պատճառն այն է, որ ոչ թե մեր բնաշխարհն աղքատացավ իր բերք ու պտղի արգասիքից և բարգավաճ բարիքից, այլ [նրան այդպես դարձրին] անհոգությունը, անփութությունը, ծուլությունն ու ալարկոտությունը վեհերոտ ու ծանրաշարժ մշակների և երկրագործների, որոնք իսպառ հատած ու ցամաքած իրենց օգտակար եռանդից՝ թույլ տվեցին, որ իրենց արտերն ու անդաստանները, ամայանալով, խոպանանալով ու սմբակակոխ լինելով, ճարակ դառնան արջերին ու վարազներին։ Ականատեսներին հայտնի է, թե ինչպես բազմաթիվ վայրեր ու տեղեր արդեն իսկ անապատ ու ամայի են դարձել գազանների և տեսակ–տեսակ թունավորների որջանալու, մակաղելու և բնավորվելու պատճառով։ Քանզի ծուլությունը բտողն ու բուծողը, այսինքն՝ սնուցողն է ամենայն մեղքերի և մայրը՝ դատարկաբանության։ Ուստի իմաստունն անբան զեռունով ամոթ է տալիս բանականին՝ ասելով. «Գնա մրջյունի մոտ, ո՛վ թուլամորթ, և նախանձիր նրա կյանքին, ավելի խելոք եղիր, քան նա. թեպետև նա չունի հողի գործ, ո՛չ էլ հարկադրող, ո՛չ էլ որևէ բան, որը նրան տագնապ պատճառի, և ո՛չ էլ ենթակա է տերերի, բայց ամռան օրով կեր է պատրաստում և հունձքին բազում պաշարներ դնում»։ Այնպես որ աշխատանքը, հոգնությունը օգտակար է ոչ միայն արդյունավորության, այլև մարմնի առողջության համար. այն իրենով օժտված երանության կհասցնի, ըստ այնմ, թե՝ «Քո ձեռքերի վաստակն ես ուտելու. երանի է քեզ, և բարի կլինի»։

Նույն կերպ էլ դատարկությունը ոչ միայն վնասում է մարդու առողջությանը, այլև կարող է մարդուն հասցնել հետին թշվառության ու կարոտության, ըստ այնմ, թե՝ «Ով որ իր հողը կմշակի, կլիանա հացով, իսկ ով որ կհետևի դատարկության, կլցվի աղքատությամբ»։ Քանզի «Ծուլությանը հատուկ է կնաբարոյություն, և գործատյաց մարդը քաղցած կմնա»,— ասում է նույնը։ Զանց առնենք ծուլության մյուս բազմախուռն ենթատեսակները, որոնցով տարվողն ընկնում է բազմապիսի ախտերի և տեսակ–տեսակ անլուր ու քստմնելի մեղքերի մեջ, քանի որ այն ևս յոթ մահացու մեղքերից մեկն է։ Եվ, ի վերջո, ասվում է, որ հույլ ու ծույլերի համար արքայության դուռը փակ է։ Հետևապես և մենք, որպես թմրած, սթափվելով ծուլության մոլությունից, ըստ ամենայնի պետք է միշտ ոգեշնչվենք արիությամբ ու քաջությամբ։ Ինչպես որ ծուլությունը բազմաթիվ չարությունների պատճառ է, նույնպես էլ արիությունը, որը ծուլության հակառակն է, թե՛ հոգևոր և թե՛ մարմնավոր բազում բարությունների պատճառ է։ Այն չորս բարոյական առաքինություններից մեկն է և կոչվում է նաև մարդկային՝ տարորոշվելով աստվածային առաքինություններից, որոնք այս երեքն են՝ հավատ, հույս և սեր (սրա մասին վերևում տեղ–տեղ որոշ բացատրություն տվեցինք)։ Իսկ չորս մարդկային առաքինությունները սրանք են՝ արդարություն, խոհեմություն, արիություն և ողջախոհություն։ Մեր խոսքն այստեղ վերաբերում է արիությանը, որն ունեցողը կարող է տանել ամեն նեղություն ու չարչարանք։ Բայց էլ ավելի երանելի է նա, որն օժտված է այս բոլոր առաքինություններով։ [Այդպիսիների] բարի ունակության երանությանն ու փառքին այստեղ չենք անդրադառնա. հետաքրքրվողները դրանց մասին կարող են տեղեկանալ ու սովորել սուրբ վարդապետներից։ Իսկ մենք դրան չէ, որ հետամուտ ենք, այլ թե ինչին՝ այդ հայտնի է, ինչպես երևում է և ստորև։

Վեցերորդ պատճառը այս է. Տիրոջ պատիժը մեր երկրին հասավ, և բնակչությունը քայքայվեց, ըստ այնմ, թե՝ «երկիրն ու նրա բոլոր բնակիչները հյուծվեցին»,— ոչ այլ պատճառով, եթե ոչ մեր հանդուգն, անզգամ ու անհնազանդ կամակորության, անիրավության ու մեղքերի համար։ Քանզի խիստ անզուսպ ենք ոչ միայն կամակորություն անելու և մեր համառ ցանկությունների մեջ անհնազանդ մնալու հարցում, այլև օրինազանց ենք և ուրիշներին խայտառակության դաս ենք տալիս։ Հաշվի չենք առնում անաչառ Դատավորի վճիռը, թե՝ «Ով որ այս փոքր պատվիրաններից մեկնումեկը խախտի և այդպես մարդկանց սովորեցնի, երկնային արքայության մեջ փոքր կկոչվի, իսկ ով որ կատարի և սովորեցնի, երկնային արքայության մեջ նա մեծ կկոչվի»։ Այդ այնպես [չպետք է հասկանալ], թե այն ժամանակ արդարների մեջ մեծ ու փոքր կլինի, այլ մեծ է համարում արդարին և փոքր՝ մեղավորին։

Արդ, ինչպես խրտնած, պետք է, ուրեմն, խորշենք ու խույս տանք անհնազանդությունից, կամակորությունից, օրինազանցությունից ու անիրավությունից, ինչպես և տեսակ–տեսակ ուրիշ հանցանքներից, որոնցից մեզ միևնույն օրենքը հրամայում է մշտապես հրաժարվել և հեզությամբ ու խոնարհությամբ անհապաղ դիմել արդարությանն ու հնազանդությանը, ըստ այնմ, թե՝ «փութաջանության մեջ մի՛ լինեք թուլասիրտ»։ Քանզի ասում է. «Երանի՜ հեզերին, որովհետև նրանք են ժառանգելու երկիրը»։ Մի այլ տեղում ասվում է. «Ես ո՞ւր հանգչեմ, եթե ոչ հեզերի, խոնարհների և իմ խոսքից դողացողի մեջ»։ Ապա թե՝ «Հեզ և համբերող մարդը սրտի բժիշկ է»։

Իսկ արդարության հետևողներին բազում բարիքներ կշնորհվեն, ոչ միայն հոգևոր բարիքներ՝ հանդերձյալ կյանքում, որոնց մասին Սուրբ Գրքում ևս հաճախ է խոսվում, ինչպիսին է և հետևյալը, որն իր անսուտ խոստումով արտահայտում է ամենօրհնյալ մեր Փրկչի կենսաբուխ բերանը, թե՝ «Այնժամ արդարները, ինչպես արեգակ, ծագելու են երկնքի արքայության մեջ. ով որ ականջներ ունի լսելու՝ թող լսի», կամ թե՝ «Կպայծառանան և, ինչպես կայծակ, կսլանան եղեգան միջով», կամ ըստ մի այլ տեղում ասվածի՝ «Իմաստունները՝ իբրև լույս և շատ արդարներ՝ իբրև աստղեր պետք է ծագեն [երկնային] հաստատության մեջ հավիտյանս հավիտենից»,— այլև մարմնավոր բարիքներ՝ այս կյանքում, ըստ այնմ, թե՝ «Արդարները կծաղկեն ինչպես արմավենիներ և Լիբանանի մայրիների պես կբազմանան», կամ թե՝ «Կլինի նա որպես ծառ, տնկված այնտեղ, որտեղով ընթանում են ջրերը», և կամ ինչպես ասվում է մի այլ տեղում, թե՝ «Մանուկ էի ես և ծերացա, բայց չտեսա, որ արդարն արհամարհվեր, և ոչ իսկ, որ նրա զավակը հաց մուրար»։ Իսկ աստվածախոհ իմաստունն  ասում է, որ՝ «Արդարը խաբեբաներից կազատվի, և նրա փոխարեն կմատնվի ամբարիշտը», քանզի արդարությունը մարդուն կփրկի մահից։ Եվ «Արդարության պտղից կբուսնի կենաց ծառը. վաղվաղակի կչքվեն անօրենների որդիները»։ Այս կապակցությամբ ուրիշ շատ [օրինակներ] կարելի է գտնել այն տեղերում, որոնք հիշատակեցինք վերևում։ Արդարությունը, որն անիրավության հակառակն է, մեկն է վերևում մեր հիշատակած չորս բարոյական առաքինություններից, որոնց սահմանումները կարելի է գտնել շատ իմաստունների ճառերում։

Իսկ հնազանդության առնչությամբ [կասենք հետևյալը]. նախ՝ ժողովուրդը պետք է լիովին ենթարկվի իշխաններին և իրենից ավելի բարձրերին՝ հավատարմորեն ծառայելով նրանց, որովհետև նրանց այդ իշխանությունը տրված է ամենևին էլ ոչ ուրիշից, եթե ոչ Աստծուց, ինչպես ասում է և առաքյալը. «Ամեն մարդ, որ իշխանության տակ է, թող հնազանդ լինի, քանզի չկա իշխանություն, որ Աստծուց չլինի, և եղածներն էլ Աստծուց են կարգված»։

Սակայն, ինչպես որ ստորադրյալ ժողովուրդներին հրամայվում է հնազանդություն և հպատակություն, նույնպես էլ նրանց իշխաններին ու վերնագույններին [հրամայվում է] լինել արդար խնամակալ և դատաստանի մեջ՝ իրավարար, ըստ այնմ, թե՝ «Դա՛տ արեք որբին և այրուն, արդարությամբ դատեցեք տնանկին և չքավորին»։ «Ժողովրդին դատելիս հոր նման ողորմասիրտ եղիր՝ փոխարինելով նրանց մոր ամուսնուն։ Եվ կլինես դու իբրև Բարձրյալին հնազանդ որդի, և քեզ մորից ավելի կողորմի»։ Չպետք է լինել աչառու և կողմնապահ, որովհետև ասում է. «Իմաստուններին եմ ասում այս. Մի՛ ամաչեք խելամուտ լինել արդարությանը. դատաստանի մեջ աչառություն անելը լավ չէ»։ «Եվ նա, որ խուսափում է անարդարների երեսին հանդիմանելուց, գովելու արժանի չէ. այնպիսին մարդուն մի պատառ հացի համար վաճառում է»։ Կաշառակեր չպետք է լինել, որովհետև «Կաշառքն ու պարգևը կուրացնում են դատավորների աչքերը և փչացնում արդարների գործը»։ Դրանով իսկ «Կաշառառուն իրեն կորստյան է մատնում։ Բայց նա, որ ատում է կաշառքը, կապրի»։ Անիրավ և զրկող չպետք է լինել, որովհետև «Տերը չի անտեսում ո՛չ որբի և ո՛չ էլ այրու աղաչանքները, եթե մրմունջ ու հեծեծանք թափեն։ Մի՞թե այրու այտերից արցունքներ չեն թափվում. և նրա աղաղակն ուղղված է թափել տվողների դեմ, աղաղակ, որը նրա ծնոտներից բարձրանում է մինչև երկինք, իսկ Տերն ունկնդրում է և ոչ թե ծիծաղում նրա վրա»։

Ագահ և ընչաքաղց չպետք է լինել, որովհետև ագահ և ընչաքաղց իշխանը մեծ զրկող է լինում։ Եվ մանավանդ՝ ագահը, քանի որ ինչպես «Դժոխքը և կորուստը կշտում չունեն, նույնպես էլ ագահ մարդու աչքերը»։ Ագահությունը, որ մահացու մեղք է, այն ունեցողին մահու չափ վնասում է ոչ միայն մարմնապես, ինչպես որ ասված է՝ «Այսուհետև սպանեցե՛ք ձեր երկրային անդամները. ոչնչացրե՛ք պոռնկությունը, պղծությունը, արատը, չար ցանկությունը և ագահությունը, որ կռապաշտություն է»,— այլև ավելի՝ հոգեպես, որովհետև զրկում է հավիտենական կյանքից, ինչպես առաքյալն է ասում՝ «Չգիտե՞ք, որ անիրավներն Աստծու արքայությունը չեն ժառանգի. մի խաբվեք՝ ո՛չ պոռնիկները, ո՛չ կռապաշտները, ո՛չ շնացողները, ո՛չ իգացողները, ո՛չ արվագետները, ո՛չ գողերը, ո՛չ ագահները, ո՛չ արբեցողները, ո՛չ բամբասողները և ո՛չ էլ հափշտակողներն Աստծու արքայությունը չեն ժառանգի»։ Սույն հարցի կապակցությամբ աստվածավախ, արդար ու ճշմարիտ [մարդկանց համար] թող այսքանը բավական համարվի, իսկ եթե ոչ՝ Սուրբ Գրքում նրանք բազմաթիվ ուրիշ [օրինակներ] ևս կարող են գտնել ու սովորել։

Երկրորդ՝ եթե ծառաներ են, պետք է սրտանց և ըստ ամենայնի հոժարությամբ հնազանդվեն և իսկական նվիրումով ու հավատարմությամբ ծառայեն իրենց տերերին, ինչպես որ պատվիրում է առաքյալը՝ ասելով, թե՝ «Ծառաներ, ահ ու դողով և ձեր սրտի պարզությամբ հնազանդ եղեք ձեր մարմնավոր տերերին, ինչպես Քրիստոսին։ Առերես մի՛ ծառայեք իբրև շողոքորթներ, այլ որպես Քրիստոսի ծառաներ՝ կատարեցեք Աստծու կամքը»։ Եվ կամ մյուս [պատվիրանը], թե՝ «[Պետք է հնազանդ լինել] ոչ միայն բարերարներին և հեզահամբույրներին, այլև կամակորներին, որովհետև եթե մեկը համբերությամբ է տանում անարդար վշտերը, ապա դա Աստծու շնորհքն է»։ «Իմացեք, որ յուրաքանչյուրը, ծառա լինի թե ազատ, եթե որևէ բարություն է անում, նույն բանին էլ կարժանանա Տիրոջ կողմից»։ Իսկ Փրկիչն ասում է. «Երանի է այն ծառային, որին, երբ իր Տերը գա, այդպես անելիս կգտնի»։ Բայց եթե հանդգնի ու համառի կամ, նրան անարգելով, չկատարի նրա կամքը, ապա այնպիսին, ըստ Տիրոջ հրամանի, արժանի է պատժի, ինչպես որ ասում է. «Այն ծառան, որը գիտե իր տիրոջ կամքը և չի կատարում ըստ նրա ցանկության, շատ ծեծ կուտի։ Իսկ նա, որը չգիտե, բայց պատժի արժանի որևէ բան կգործի, պակաս ծեծ կուտի»։

Սակայն ըստ այդմ էլ տերերը պարտավոր են ակնածանքով և ամենայն հոգատարությամբ խնամել ու վերակացություն անել իրենց ծառաներին ու բոլոր ստորադրյալներին, որովհետև, ինչպես քնարերգուն է ասում, «Ծառաների աչքերն ուղղված են իրենց տերերի ձեռքերին, և աղախինների աչքերը՝ իրենց տիրուհիների ձեռքերին»։

Երրորդ՝ եթե որդիներ են, ապա պարտավոր են լիովին հնազանդվել իրենց հայրերին ու մայրերին, այսինքն՝ ծնողներին, և ամենուրեք նրանց հարգել՝ միաժամանակ խնամք տանելով։ Եվ չորրորդ պատվիրանը, որ Տերն ասաց, այս է. «Պատվիր քո հորը և քո մորը, որպեսզի կյանքում երկարակյաց լինես, և քեզ բարի լինի» (տե՛ս հաջորդաբար Օրինաց և մյուս գրքերում)։ Դրան հետևելով էլ առաքյալն ասում է. «Որդիներ, հնազանդ եղեք ձեր ծնողներին ի Տեր, որովհետև այդ է պատշաճը»։ Մեկ ուրիշն էլ ասում է, թե՝ «Նա, որ երկնչում է է Տիրոջից, պատվում է ծնողներին և ծառայում նրանց իբրև տերերի, որ իրեն սիրեցին»։ Ասում է նաև. «Գործով, խոսքով և ամենայն ժուժկալությամբ պատվիր հորը, որ նրա օրհնությունը քեզ անցնի, որ նրա օրհնությունը պահպանվի մինչև վախճան։ Քանզի հոր օրհնությունը որդիների տները հաստատուն է դարձնում, իսկ մոր անեծքը խախտում է հիմքերը»։ Իսկ մի ուրիշ տեղ էլ ասում է. «Քո ամբողջ սրտով պատվիր քո հորը և քո մոր հեծեծանքը մի՛ մոռանա. հիշիր, որ եթե նրանց շնորհիվ չծնվես, գոյություն ևս չես ունենա։ Նրանց հատուցիր ըստ նրանց արածի»։ Հակառակ դեպքում՝ մեծ է նրա պատիժը, որն ինչ–որ բանով ընդվզում է իր ծնողների դեմ, կամ տրտմություն պատճառում իր ծնողներին, կամ մերժում նրանց՝ իր հորը կամ թե մորը։ Եվ միայն այդպես կատարողների համար չէ, որ ասում է. «Եթե որևէ մարդ հայհոյի իր հորը կամ իր մորը՝ մահվան է դատապարտվելու. եթե իր հորը կամ մորը բամբասի՝ մահապարտ է»։ Ըստ այդմ է և Փրկչի վճիռը, ինչպես և մյուսը, թե՝ «Կհանգի նրա լույսը, ու աչքերի բիբերը կխավարեն»։

Դրան համեմատ էլ որդիների ծնողները պարտավոր են նրանց ծնունդից մինչև արբունքի հասնելն ու չափահաս դառնալը միշտ խնամքով սնել, կրթել խրատով ու ուսմամբ և զանազան արհեստներով, բայց որ խստությամբ ու բռնությամբ, ինչպես ասում է առաքյալը. «Հայրեր, մի՛ զայրացնեք ձեր որդիներին, այլ նրանց սնուցեք Տիրոջ խրատով և ուսմամբ», ըստ այնմ, թե՝ «Ոչ միայն հացով կապրի մարդ, այլև այն ամեն խոսքով, որ ելնում է Աստծու բերանից»։ Ուստի դատարկություն անելուց ավելի բարվոք է, որ յուրաքանչյուրն ըստ իր կամքի ուսանի այն, ինչ ցանկանում է։ Չէ որ բնավորությամբ բոլորը նույնը չեն, այլ բազմազան են ու տարբեր, ու «Ինչպես որ երեսները նման չեն, նույնպես էլ նման չեն մարդկանց սրտերը»։ Եվ մեկին այս է հաճելի, մյուսին՝ այն։ Սակայն ամենից ավելի լավն այն կլիներ, եթե հնար լիներ, որ բոլոր որդիներին ուսուցանեին գլխավորապես իմաստություն, որովհետև, ինչպես իմաստունն է ասել, «բոլոր թանկարժեք բաները նրա հետ չեն կարող համեմատվել» (այդ կապակցությամբ մասամբ խոսվում է և ստորև)։ Իսկ եթե չեն կատարում այնպես, ինչպես Սուրբ Գիրքն է սովորեցնում, և թողնում են, որ իրենց որդիներն ընթանան իրենց չար կամքով, ապա հազիվ թե որևէ բարի բան ստացվի, որովհետև՝ «Մարդու սրտի խորհուրդն իր մանկությունից իսկ չար է»։ Ահա թե ինչու ասվում է. «Խրատիր քո որդուն, և քեզ կհանգստացնի և կզարդարի քո անձը»։ Մի այլ տեղ էլ ասվում է. « Մի՛ խնայիր ծեծել մանկանը. եթե գավազանով ծեծես, նա չի մեռնի։ Դու նրան գավազանով ծեծում ես, բայց նրա հոգին փրկում ես մահվանից»։ Իսկ «Մահը հանդիպում է անխելքներին, և անզգամը հոգին փչում է մեղքերի մեջ»։ Կամ թե՝ «Որոնք թողել են մանկության ուսումը և մոռացել Աստծու ուխտը, իրենց տունը մահվան մոտ են հաստատել, և նրանց ճանապարհը տանում է դեպի դժոխքի մեռելները»։

Թեպետ այս հարցի շուրջ, թվում է, մի քիչ ավելի երկար խոսվեց, սակայն չպետք է կարծել, թե դա արվեց աննպատակ ու զուր, այլ մենք ավելի պատշաճ գտանք այդ առթիվ զգուշության համար այդքանը հիշեցնել ծնողներին և նրանց որդիներին, որպեսզի դրանք ևս այստեղ պատրաստի գտնեն նրանք, որոնք ձեռնհաս չեն մշտապես ունենալու այն գրքերը, որոնցում խոսվում է դրանց մասին և, մանավանդ, կան հետևություններ զգուշանալու վերաբերյալ։ Եվ քանի որ այսքանը հիշատակվեց, զանց չառնենք նաև հետևյալը. մենք պարտավոր ենք պարտք հատուցել ոչ միայն մեր մարմնավոր ծնողներին, ինչպես դա հայտնի դարձավ վերևում, այլև, հատկապես, հոգևոր ծնողներին։ Քանզի ամենքի հայրը, նախ և առաջ, Աստված է՝ իր արարչությամբ, նա, որ պատճառականներիս պատճառը եղավ, որովհետև, ըստ մարգարեի, «Նա ստեղծեց մեզ և ոչ թե մենք եղանք», և կամ ըստ առաքյալի, թե՝ «Աստված մեկն է և ամենքի հայրը», ըստ որում իրեն հայր անվանելը սովորեցրեց մեզ հենց ինքը, ինչպես այդ նկատելի է տերունական աղոթքում և բազմաթիվ այլ տեղերում։ Ուրեմն մենք պարտավոր ենք նախ պարտահատույց լինել մեր նախախնամ և երկնավոր Հորը, ըստ այնմ, ինչպես սովորեցնում է Սուրբ Գիրքը.— «Ձեր երկնավոր Հայրը, որ երկնքում է…»։ Դեռ գոհ էլ չենք, որ մեր կյանքը տալու ենք մեծամեծ երախտիքի ու մարդասիրության փոխարեն, «որովհետև նա,— ըստ առաքյալի,— իր կյանքը տվեց մեզ համար»։ Մարմնավոր ծնողը, որի մասին երկար խոսեցինք վերևում, երկրորդաբար է հայր։ Իսկ երրորդաբար հայր են ամեն հոգևոր ուսուցիչ ու կրթիչ՝ ինչ մասնագիտության էլ լինեն, ըստ առաքյալի այն ասածի, թե՝ «Ես Ավետարանով ծնեցի ձեզ»։ Ուստի և մենք պարտավոր ենք համայն հոգևոր հայրերին ու երախտավորներին, որոնք մեր բարեկեցության պատճառն են, հարգելով ու մեծարելով հանդերձ՝ երախտագետ ու վարձահատույց լինել հանապազ։ Եվ «որևէ մեկը երբեք չպետք է մոռանա բարերարությունն ու հաղորդակից դառնալը», ինչպես ասում է առաքյալը՝ մի ուրիշ տեղ էլ ավելացնելով. «Աղաչում եմ ձեզ, եղբայրներ, որ ճանաչեք ձեր աշխատավորներին և վերակացուներին՝ ի Տեր, նաև ձեր խրատիչներին։ Եվ նրանց արժանի համարեցեք առավել սիրո՝ իրենց գործի համար»։

Այսքանը թող բավական լինի այս առթիվ։

Յոթերորդ պատճառ պետք է համարել այն, որ փոխանակ իմաստության ու հանճարի, մենք՝ ուսումնատյացներս, ինքնահավան համառությամբ օրեցօր ձեռք բերեցինք չափից ավելի տգիտություն, որ կորստյան է տանում, և մտքի կուրություն, «ինչպես ուրիշ հեթանոսներն են ընթանում իրենց մտքի ունայնությամբ,— ասում է առաքյալը և ավելացնում,— որոնց սրտերը խավարած են, և նրանք օտարացած են Աստծու կյանքից՝ իրենց տգիտության և իրենց սրտերի կուրության պատճառով»։ Իսկ մյուսն ասում է, թե՝ «Այսպես խորհեցին, և խաբվեցին, որովհետև նրանց չարությունը կուրացրեց նրանց»։ Քանզի մենք, ըստ իր Ողբում Քերթողահոր կատարած կանխագուշակության, մեր ինքնահաճությամբ գերադաս համարեցինք նախընտրել տգիտությունը, քան իմաստություն ուսանել ուրիշներից։ Իսկ մարգարեն ասում է, թե՝ «Կույրերի պես պատերն են շոշափելու, և ցավոտ աչքեր ունեցողների պես խարխափելու են, և կեսօրին սայթաքելու են ինչպես կեսգիշերին, հոգոց են հանելու ինչպես օրհասականներ, առհասարակ թափառական են դառնալու ինչպես արջեր ու աղավնիներ»։ Մյուսն էլ [ավելացնում է], թե՝ «Այնժամ կկանչեք ինձ, և ես ձեզ չեմ լսի, չար մարդիկ կփնտրեն ինձ և չեն գտնի, որովհետև ատեցին իմաստությունը և Աստծու երկյուղը չորոնեցին» (այդ մասին տե՛ս և երկրորդ պատճառին վերաբերող հատվածում, որ տեղ է գտել վերևում)։ Ուրեմն այսուհետև պարտավոր ենք ոչ թե հետևել անցյալին, այլ որքան կարողություն ունենք՝ ատել տգիտությունը, ինքնահաճությունն ու մտքի կուրությունը և սիրել իմաստությունն ու հանճարը և սրանց բոլոր հետևորդներին։ Դրանցով կարող ենք վերստին բարգավաճել ու ծաղկել, ազատվել այսքան հոգնատանջ վշտերից և խաղաղվել թշվառությունից ու նեղություններից։

Քանի որ իմաստությունը, ըստ մարգարեի, ամենահարուստ և անկողոպտելի գանձն է արդարության, ուստի և իմաստասերներն ասում են, թե ավելի լավ է ստանալ իմաստություն, քան ոսկի և արծաթ, որովհետև սրանք ձեռք են բերվում իմաստությամբ, բայց իմաստությունը նրանցով ձեռք չի բերվի։ Դրա համար էլ մի այլ տեղ ասվում է. «Ոսկի սիրողը չի կարող արդար լինել»։ Մեկ ուրիշն ասում է, թե՝ «Իմաստությանը չնմանեցրի թանկագին քարերը, որովհետև ամեն ոսկի էլ նրա մոտ չնչին ավազի պես է, և արծաթը նրա համեմատությամբ կավ կարող է համարվել»։ Ահա թե ինչու մի ուրիշ տեղ էլ ասում է. «Խրա՛տ ընդունեցեք և ոչ թե արծաթ, և ավելի շատ՝ գիտություն, քան թե ընտիր ոսկի»։ Նախընտրելի է հանճարը, քան թե մաքուր ոսկին։ Այն արդարև հանճար է կոչվում, այսինքն՝ հանել կամ գտնել ճարը։ «Մարդկանց համար անհատնում գանձ է այն։ Ովքեր նրանով առաջնորդվեցին, նրանք բարեկամություն հղեցին Աստծուն,— ասում է նույնը և ավելացնում. «Աստված ոչ ոքի չի սիրում, բացի նրանից, որն իրեն կենակից ունի իմաստությունը։ Այն ավելի գեղեցիկ է, քան արեգակը և քան բոլոր աստղաբույլերը։ Գերազանցում է լույսին, որովհետև սրան փոխարինում է գիշերը, մինչդեռ չարությունն իմաստությանը չի հաղթում»։ Այդ կապակցությամբ նման անհամեմատությունների շատ [օրինակներ] կան, և դրանք գրի առնելը մեզ գրեթե կշեղեր [հիմնական խնդրից]։

Չկա որևէ բան, որ ստեղծված չլինի իմաստությամբ ու գիտությամբ։ Առանց սրանց մի՞թե որևէ մեկը կարող է երբևէ հնարել, կերտել կամ ստեղծել ինչ–որ բան։ Ինչպե՞ս կարող է մեկը ստեղծել ինչ–որ բան, եթե նախ և առաջ չտիրապետի տվյալ առարկան իմաստությամբ հնարակերտելու գիտությանը։ Քանզի ասված է, որ ամենարվեստ ճարտարապետ Աստված ևս իմաստությամբ արարչագործեց երկինքն ու երկիրը և այնտեղ գոյություն ունեցող ամեն ինչ։ Այդպես բոլոր գոյացություններն ընդհանրապես առաջ են եկել ու առաջ են գալու իմաստությունից։ Քրիստոսը, ըստ առաքյալի, Աստծու իմաստությունն է ու զորությունը։ Կամ թե՝ «Քեզ հետ է և քո իմաստությունը, որը գիտե քո գործերը»։ Նաև ասում է. «Երբ նա պատրաստում էր երկինքը՝ նրա հետ էի» (մյուսները տե՛ս իրենց տեղում)։ Ասում էր նաև, թե՝ «Իմաստությունն իր տունը կառուցեց», այսինքն՝ Քրիստոսը շինեց իր սուրբ եկեղեցին, որը հավատացյալ ժողովուրդն է, «և կանգնեցրեց յոթ սյուն», որոնք սուրբ եկեղեցու յոթ խորհուրդներն են (եկեղեցի նշանակում է ժողովուրդ և ժողովարան, որտեղ հավաքվում է Քրիստոսի հավատացյալ ժողովուրդը։ Ըստ այդմ էլ եկեղեցուցանել նշանակում է ժողովել կամ գումարել։ Այդ մասին ավելի հանգամանորեն տե՛ս իր տեղում)։

Այդպիսով, ինչպես որոշ չափով պարզ դարձավ, մենք պետք է ջանանք և իմաստություն ձեռք բերենք բազում բարիքների համար։ Ընդհանուրի հետ [դրան պետք է ձգտեն] նաև ստորիններն ու ծառաները, քանի որ, ինչպես մեկն ասում է, «Խելոք ծառային սպասավորելու են ազատները», իսկ մյուսը թե՝ «Իմաստուն ծառաները տիրելու են անմիտ տերերին»։ Մանավանդ այս և շատ ուրիշ պատճառներով է, որ ազատներն ու իշխանները պարտավոր են հասնել իմաստության, ինչպես գերիմաստ և աստվածախրատ Սողոմոն Իմաստունը, որը թագավորելիս Աստծուց ոչինչ չխնդրեց, բացի իմաստությունից՝ ասելով. «Տո՛ւր ինձ իմաստություն ու հանճար, որպեսզի նրանցով արդարությամբ կառավարեմ քո ժողովրդին», «և որպեսզի իմանամ, թե ինչն է քեզ հաճելի»։ Քանզի «իմաստունները չեն խոտորվում Տիրոջ օրենքներից», «ամեն ինչ պարզ է իմաստունների համար և հարմար նրանց, որոնք ձեռք են բերում գիտություն»։ Ահա թե ինչու մեկ այլ տեղ ասում է. «Արդ, ժողովրդի տիրակալներ, եթե տենչում եք գահ ու գայիսոնի և իշխանության, ապա մեծարեցեք իմաստությունը, որպեսզի մշտապես թագավորեք», և թե՝ «Ամենքդ էլ, որ առաջնորդում եք ժողովուրդներին, սիրեցեք լույսն ու իմաստությունը», որովհետև «Մարդու իմաստությունը լուսավորում է նրա դեմքը», իսկ «նա, որ անմիտ է, խավարի մեջ է քայլում»։

Ըստ ամենայնի բոլորից ավելի նախընտրելի են իշխանները և կառավարիչները, քանի որ նրանց միջոցով է աշխարհը շինվում ու ավերվում, ինչպես որ [ասված է մի տեղ]՝ «Անմիտ թագավորը կորստյան է մատնում ժողովրդին, մինչդեռ հզորների խելքով քաղաքներ են շինվում»։ Կամ մի ուրիշն էլ ասում է, թե՝ «Իմաստունների բազմությունը փրկություն է աշխարհի համար, և հանճարեղ թագավորը ժողովուրդների ամրությունն է»։ Նաև ավելացնում է. «Վա՜յ քեզ, քաղաք, որ թագավորդ մանուկ է, ապա թե՝ «Երանի է քեզ, երկիր, որ թագավորդ ազատի որդի է»։ Քանզի ազատ կոչվում է նա, որն իմաստության շնորհիվ փրկվել է տգիտությունից ու մեղքի մոլություններից, իսկ ծառա՝ հիմարն ու անմիտը, որ, իբրև գերի, բռնված է հիմարությամբ և ենթարկված մոլություններին ու մեղքերին, ինչպես ասված է՝ «Ով որ մեղք է գործում՝ ծառա է մեղքերին»։ Ընդ որում մանուկ այստեղ պետք է հասկանալ այսպես. թեև հասակով ծեր է, բայց մանուկ է ասվում, քանի որ մտքով անխելք է ու տգետ և մանկան պես անմտաբար ո՛չ աջը գիտե և ո՛չ էլ ձախը, ինչպես մեր Վարազդատ թագավորը (տե՛ս 81–րդ էջում) և նրա նմանները։

Այնպես չպետք է հասկանալ, թե այդտեղ խոսքն ինչ–որ ծառայի մասին է, այլ՝ անմիտ հիմարի մասին, որը կատաղել ու մոլությամբ ծառայում է մեղքերին։ Թեկուզև նա արքայազն կամ քաջազուն լինի, բայց տակավին ծառա է մնում, եթե, ինչպես վերևում ասվեց, տգետ է ու հիմար։ Ահա թե ինչու երբ մեկը հարց տվեց իմաստունին, թե՝ ո՞վ է ազնիվ ու հարուստ, պատասխանեց՝ իմաստունը, և թե՝ ո՞վ է աղքատ ու անճար, պատասխանեց՝ հիմարը։

Այս առթիվ բավարարվենք այսքանով։

Արդ, պետք է գիտենալ, որ թեպետ մեր իշխանության անկման վերաբերյալ գոյություն ունեն նաև ուրիշ շատ պատճառներ ու առարկություններ, բայց այդ ամենը մի կողմ թողեցինք, որպեսզի առարկություններին չավելանան և եզրակացությունները։ Այստեղից էլ պարզ է, թե ինչու մենք ոչ մի բան սահմանելով չբացատրեցինք, այսինքն՝ հետևությունների էությունը չբացահայտեցինք, որովհետև սահմանել նշանակում է բացահայտել ենթակայի բնությունը, որը, սակայն, չի կարելի նույնպես շրջանցել, այլ դրան ևս պետք է ուշադրություն դարձնենք։ Բանն այն է, որ մենք այդքան երկար հիմնավորեցինք այն նպատակով, որպեսզի նախ՝ մեր իշխանության անկման պատճառը փոքր–ինչ գիտակցենք և ապա՝ որպեսզի Աստծուն մեր չարիքի պատճառ չհամարենք՝ ասելով, թե այդպես է կամենում Աստված։ Չէ որ Աստված ոչ թե չարագործ է, այլ բարերար, և բոլորին էլ միշտ բարություն է անում, բայց չարություն՝ երբեք ոչ մեկին։ Չէ որ Աստված ոչ թե չարիքի, այլ բարիքի պատճառ է, որովհետև չարն անստեղծ է և էություն չէ և ոչ էլ սկիզբ ունի, ինչպես որ Աստծուց պատճառաբանված է բարին, այլ պատահականություն է, ինչպես սկզբնաչարը և որոշ մարդիկ։ Չէ որ Աստված ամեն գոյ ու էակ բարի է ստեղծել, իսկ չար՝ ոչ մի բան, ըստ այնմ, թե՝ «Տեսավ Աստված այն ամենը, ինչ ստեղծեց. և ահա շատ բարի են»։ Եվ կամ մյուսը, թե՝ «Տիրոջ բովանդակ գործերը չափազանց բարի են»։ Ուրեմն Աստված բարիքի պատճառ է և ոչ թե չարիքի։ Եվ եթե ինքն էությամբ անպակաս բարի է, ըստ այնմ, թե՝ «Միակ Աստծուց բացի ոչ ոք բարի չէ», հապա բարին, որ միշտ չարին հակակիր ու ներհակ է, ինչպես լույսը՝ խավարին, ինչպե՞ս կդառնա չարի պատճառ։ Եվ չարությունը բարի ունակության պակասություն է, ինչպես որ, օրինակ, եթե որևէ մարդու մեջ առաքինություն կա, որը բարի ունակություն է, ուրեմն նա բարի է, իսկ երբ այդ առաքինությունը պակասի, այնժամ կդառնա չար։ Եվ դրան Աստված ամենևին անմասն է, որովհետև նա անփոփոխ կերպով հավետ բարի է և ոչ թե մարդկանց կամ ուրիշ արարածների պես հեղհեղուկ ու փոփոխական։ Ու թեև բոլոր արարածները բնականորեն բարի են, սակայն, ինչպես այդ վերևից է հայտնի, այդպիսի բարիները, երբեմն եկամուտ չարի հանդիպելով, դառնում եռն չար, ըստ այնմ, թե՝ «Քանզի Աստված մարդուն հաստատեց անեղծությամբ և նրան իր բարի պատկերի պես ստեղծեց։ — Ապա ասվում է.— Բանսարկուի (այսինքն՝ սկզբնաչարի) նախանձով մահը մտավ աշխարհ»։ Ուրիշ արարածներ էլ չար են դառնում, երբ քայքայվում ու եղծվում են ապականությամբ և այլևս վերածվում ոչնչության, ինչպես որ չարը ոչնչություն է և էություն չէ։ Չարը բազում որակներ ունի, ինչպես՝ ապականություն, պակասություն և այլն, որոնց մասին հիմնավորապես կարելի է իմանալ աստվածաբանների և հմուտ բնախոսների աշխատություններից։

Այդպիսով, Աստծուն չպետք է համարենք մեր չարիքների պատճառը, ինչպես որ ասում է և առաքյալը. «Որևէ մեկը, որ փորձության մեջ է ընկել, թող չասի, թե՝ Աստծուց եմ փորձվում, որովհետև Աստված չարից անփորձ է, և ոչ էլ ինքն է որևէ մեկին փորձում»։ Ապա թե՝ «Յուրաքանչյուր ոք փորձվում է՝ իր ցանկություններով տարված ու խաբված»։ Նույնը նաև ասում է. «Այնուհետև ցանկությունը հղանալով՝ մեղք է ծնում, իսկ կատարված մեղքը ծնում է մահ»։ Իսկ այն, որ յուրաքանչյուրի գործերի հատուցումն է, այսինքն՝ բարիներին՝ բարի և չարերին՝ չար, ոչ թե չարություն է, այլ Աստծու արդարություն։ Ապա թե ոչ, եթե բարիքն ու չարիքը չվարձատրվեին, ուրեմն իզուր կլինեին արքայությունն ու դժոխքը, ըստ այնմ, թե՝ «Մարդուն հատուցում է ըստ նրա կատարած գործերի, և ամեն մարդու գտնել է տալիս իր ճանապարհի համեմատ»։ Իսկ այնուհետև ասում է. «Կարծում ես, թե Տերն անկարգ բա՞ն կարող է կատարել, կամ թե Ամենակալը դատաստա՞ն է ծռում»։ Կամ ինչպես ասվում է մի այլ տեղ, թե՝ «Բերանի բոլոր խոսքերն արդար են, և նրանց մեջ ո՛չ ծռություն կա և ո՛չ էլ թյուրություն»։

Թեպետ Աստված նախապես տեսնում է մարդուն պատահելիք չարը, սակայն երբեմն թույլ է տալիս, որ մարդն իր անձնիշխան կամքով ընտրի բարին, մարդ, որ կարող է գնալ երկու կողմ էլ, այսինքն՝ դեպի բարին և դեպի չարը։ Բայց դա չարություն չէ, որովհետև նա փորձում է ոչ իբրև չարը, այլ այնպես, որ «Մարդը, ոսկու պես բովում փորձվելով» կամ զտվելով ու մաքրվելով, արժանիորեն ընդունի բարության վարձը, «որովհետև, ինչպես իմաստունն է ասում, Աստված փորձեց նրանց և գտավ իրեն արժանի»։ Կամ ինչպես մյուսն է ասում, թե՝ «Հնոցը թրծում է բրուտի անոթը, իսկ արդար մարդուն՝ տառապանքի փորձությունը»։

Արդ ասածներիցս երևում է, որ ոչ թե Աստված է մեր չարությունների պատճառ, այլ մենք, որովհետև երբ հակվում ենք չարիքին՝ ընդունում ենք չարը, իսկ երբ միտում ու հետևում ենք բարուն՝ ընդունում ենք բարին: Այդպես ամեն ինչ ընդունում ենք ըստ մեր կատարած գործերի, «քանզի, ինչպես առաքյալն է ասում, մարդ ինչ որ ցանի, այն էլ կհնձի»: Ուստի պարտավոր ենք խորշել չարից և բարություն անել, ըստ այնմ, թե՝ «Շեղվիր չարությունից և բարություն արա, խաղաղություն փնտրիր և հետևիր նրան», որպեսզի երբ չարության, այսինքն՝ մեղքերի մեջ ընկնես, Աստծուն պատճառ չբռնես: Չէ որ «Աստված ոչ ոքի չի պատվիրել գործել ամբարշտորեն և ոչ ոքի չի ավանդել մեղանչել»: Չէ որ «Տիրոջ հայացքը չարագործներին է ուղղված՝ նրանց հիշատակը երկրի երեսից ջնջելու համար»,— ասում է քնարերգուն: «Դու այն աստվածը չես, որ կամենաս անօրենություն,— ասում է նույնը,— և քեզ մոտ չարերը չեն բնակվում» և այլն: Կամ ըստ առակի վճռի՝ «Չարերին չարով կկորցնի»:

Թեպետ Սուրբ Գրքում և մասամբ նաև աստվածաբանների հակաճառություններում (որոնց մասին վերևում հիշատակեցինք) այս ասույթների եղանակով հիմնավոր բացատրությամբ ուրիշ շատ բազմազան դատողություններ կան, որոնք, իբր֊և տիպարներ, արժանի են հետևության, սակայն մեր այսքան անհեթեթ ու ավելորդ հետևություններն այս կապակցությամբ բավական համարենք, հետևություններ, որոնք, անպատշաճությամբ օժտված անճոռնի ու այլանդակ կենդանու նման, [հիշյալ] ասույթներին համեմատ լինել չեն կարող, ինչպես որ մասերը չեն կարող համեմատվել ամբողջի հետ, որը գերազանց լինելով՝ անհամեմատելի է: Սակայն այնպես չպետք է կարծել, թե մենք իսպառ անկարող ենք եղել հետևելու կատարյալին, այլ Տիրոջ կամքով, որից անսպառ կերպով բխում է հանճարի աղբյուրը՝ հագեցնելով համայն չորացած անդաստանների ծարավը,— թվում է, թե մի փոքր կարողացել ենք, ինչպես որ այդ կարելի է իմանալ այս գրքից, քանզի, ըստ իմաստունի, արհեստավորը ճանաչվում է իր գործից:

Ահավասիկ հայտնի դարձան այն գլխավոր պատճառները, որոնք առիթ եղան ոչ միայն մեր իշխանության անկման, այլև դրդապատճառ դարձան, որ ամեն ինչ շրջվի, որ մեր ազատությունը թշվառության փոխարկվի, տերությունը՝ օտարներին հպատակության, մեր հաջողությունը՝ ձախորդության, մեր լույսը՝ խավարի, և շատ ու շատ այսպիսի բաներ, որոնք մենք ինքներս կարող ենք իմանալ: Այնպես չպետք է կարծել, թե այդ ասվում է հոգևորի մասին, ո՛չ, այլ ամբողջությամբ՝ մարմնավորի մասին, որովհետև սկզբից մինչև այսօր հոգևոր բնագավառում մենք միշտ փայլատակում ենք ուղղափառ հավատի գերապայծառ լույսով և այսուհետև էլ այդպես կլինենք մինչև մեր Փրկչի երկրորդ գալուստը: Եվ մարմնական վշտերն ու նեղությունները, [հակառակ] մեր դեմ ոմանց առարկությունների ու շաղակրատանքների, ազգի համար ոչ թե պակասություն են, այլ, ըստ առաքյալի, պարծանք: Սակայն այսքանով է միայն վերաբերում հոգևորին, որ մեզանից ոմանք, չտանելով անձկություն ու վիշտ, դարձան ուրացողներ, կամ ըստ այդմ մտածելով՝ հեռացան մեզնից, ինչպես որ ասված է. «Ճամփա կա, որ մարդկանց աչքին ճիշտ է թվում, բայց նրա ծայրը տանում է դժոխքի հատակը»: «Գնացին մեզնից, բայց մեզնից չէին, որովհետև եթե մեզնից լինեին, ապա մեզ հետ պետք  մնային: Սակայն բացարձակ կլկտիանան, եթե ամենքն էլ մեզնից չէին»: Ու դրանից էլ, ինչպես բոլորին ակնհայտ է, ազգը խիստ նվազում է: Իսկ դրա պատճառը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մեր անտերունչ լինելը: Եվ մենք էլ չենք ժխտում կամ ուրանում, որ, ինչպես հայտնի է վերևից, այդ ամենը մեզ բախտ վիճակվեց մեր մեղքերի պատճառով և այն ժամանակ, երբ մենք վատթար դարձանք:

Թեև «Տերը մեզ շատ խրատեց, բայց և մահվան չմատնեց»: Եվ մենք դրա համար ուրախ ենք, որովհետև դրանից երևում է, որ տակավին Մարդասերի հոգատարությունը, սերն ու գթությունը մեզ վրա են, որ մեզ իսպառ բարձիթողի չի արել, ինչպես մի ժամանակ՝ Իսրայելին, այլ փոքր–ինչ խրատել է, որպեսզի այդպիսով մեծ բարօրություն ձեռք բերենք. «Եվ ում որ Տերը սիրում է՝ խրատում է, տանջում է յուրաքանչյուր որդու՝ ում ընդունում է» (այս մասին տե՛ս և ոտանավորներում նախապես ասվածը): Ահա թե ինչու մեծ հավատով մենք հույս ենք տածում և հուսադրում սույն գրքի բոլոր ընթերցողներին և մեր ողջ հայ ազգին, որ եթե իմաստության ճաճանչով ձեր մեջ անխախտելի օրենք հաստատեք, ու որևէ իշխան հար ու հավետ առաջնորդվի նրանով, ապա այդպիսով դուք վերստին կտեսնեք ձեր բարձրագույն իշխանությունը, այն էլ ոչ այնպես, ինչպես առաջներում էր, այլ, անշուշտ, ավելի հզոր: Չէ որ մեր հին իշխանները նույնպես չէին ղեկավարվում իմաստությամբ, ինչպես պարտավոր էին, որպեսզի նրանով ճոխացած՝ էլ ավելի շողշողային և, ինչպես վերևում ասվեց, հաստատուն մնային:

Այս կապակցությամբ բավարարվենք այսքանով:

Իսկ նրա Տվողին, որին մշտապես փափագով տենչում ու ծարավում ենք, փառք ու պատիվ և ապագայում և ամենայն հավիտյանս հավիտենից: Ամեն: