ՄՇԱԿՈՒՅԹ ԵՎ ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՈՒՄ

Ստորև ներկայացվում է 19-րդ դարի հայ իրականության մեջ Ժան-Ժակ Ռուսոյի ընդունելությանն առնչվող երկու տեքստ։ Առաջինը արևելահայ լուսավորության առանցքային ներկայացուցիչներից Միքայել Նալբանդյանի բանաստեղծությունն է՝ նվիրված Ռուսոյին, երկրորդը՝ Նալբանդյանի «ռուսոյականությունը» մերկացնող քննադատական մի հոդված, գրված արևմտահայ համատեքստում։

«Ժ. Ժ. Ռուսսոյի յիշատակին» բանաստեղծությունը Նալբանդյանը գրել է 1865 թվականին՝ կյանքի վերջին տարիներին։ Ռուսոյի կյանքի ու գործի հանդեպ խոր ակնածանքով ներծծված այս ձոնն առաջին անգամ լույս է տեսել հեղինակի մահից հետո միայն՝ 1895 թվականին։ Երկրորդ տեքստը վերաբերում է արևմտահայ իրականության մեջ 1860-ականներին աղմուկ հանած մի միջադեպի առթիվ Նալբանդյանի գրած հրապարակային նամակին։ Միջադեպը տեղի է ունեցել Վանում։  Պողոս վարդապետ Միքայելյանին տեղի բնակիչները մեղադրում են բռնաբարության և սեփական շահերից դրդված հայերի և քրդերի միջև  բախումներ հրահրելու մեջ։ Այս կապակցությամբ, սակայն, եկեղեցական ժողովը վճռական քայլի չի դիմում, այլ միայն առկախում է Պողոս վարդապետի կարգավիճակը։ Վրդովված այսպիսի ելքով, Կոստանդնուպոլսում հրատարակվող Մեղու պարբերականի խմբագիր Հարություն Սվաճյանը արդարություն հաստատելու նպատակով ինքն է ստանձնում «դատավորի» պարտականությունները  և պարբերականում լույս ընծայում Պողոսի՝ հրապարակախոսական հոդվածի տեսքով «դատավճիռը»։ Սվաճյանը ոչ միայն «վճռում է» կարգալույծ անել Պողոս վարդապետին, այլև այս վճռի հետ համակարծիք ընթերցողներին հորդորում է հրապարակայնորեն իրենց համաձայնությունը հայտնել։ Նալբանդյանն անսալով այս հորդորին նամակ է հղում Մեղու պարբերականին, որտեղ հայտնում է իր «անպատմելի» ուրախությունն այս հրապարակային դատավարության կապակցությամբ, դրանում տեսնելով «մի փրկարար սկզբունք, այն է հանդէս տալ ազգի կարծիքին, ուրեմն հրապարակ կանչել խելքերը, խոստովանել նորա իրաւունքը….» (Միքայել Նալբանդեանց, «Նամակ Մեղուի խմբագրին», Մեղու, դեկ. 20, թիվ 119, 1860)։ Նալբանդյանն այս դատավարությունը տեսնում է իբրև հայ իրականության մեջ «իրաւադատության» և օրենքի հաստատմանն ուղղված մի կարևոր քայլ ու արդեն այս համատեքստում խոսակցություն ծավալում հասարակության մեջ «բնական օրէնքի», «մարդկային օրէնքի» և «արարչագործ Աստուծոյ ձեռքից» ստացած մարդկանց «հաւասար իրաւունքների» մասին։

Վերջապես այս միջադեպից ծագած և լայն նշանակություն ստացած բանավեճի մեջ է ներգրավվում Կոստանդնուպոլսում լույս տեսնողԵրեւակ պարբերականը, որի հիմնադիր-խմբագիրը՝ կրոնական գործիչ  Հովհաննես Չամուռճյանը, անդրադարձ է կատարում Նալբանդյանի նամակին։ Ստորև ներկայացված է Չամուռճյանի այս անդրադարձը։  Չամուռճյանը Նալբանդյանի հոդվածի՝ բնական և մարդկային օրենքներին, մարդկանց իրավունքների հավասարությանը վերաբերող առանցքային հատվածը դիտարկում է իբրև Նալբանդյանի ռուսոյականության դրսևորում և քննադատում։

Սույն հոդվածը գրվել է 1860 թվականին՝ գրական աշխարհաբարի ձևավորման վաղ շրջանում։ Վավերագիրը տպագրվում է՝ հաշվի առնելով լեզվի խմորման այս փուլը և պահպանելով ժամանակին հատուկ գրելաձևերն ու քերականական կառույցները. կատարել ենք միայն ակնհայտ տեխնիկական վրիպակների ուղղումներ, անընթեռնելի բառերը տեքստում նշված են փակ փակագծերի մեջ։

Ժ. Ժ. Ռուսսոյի յիշատակին

Քե՛զ ո՛չ երբէք, Ժան-Ժակ Ռուսսօ,
Պիտի մոռանայ աշխարհ․
Անմահ ես դու, ոգի արգոյ,
Թէև հազար սահի դար։

Քո երկնաշունչ մեծ գործերը
Յաւիտեան պիտի ծաղկեն.
Անթառամ է քո պսակը,
Թո՛ղ ազգեր գան, թո՛ղ կորչեն։

Գիտեմ, վրադ շատ հաչեցին
Տգիտութեան շուները.
Քեզ շատ անգամ քարկոծեցին
Կեղծաւորաց խումբերը։

Բայց դու մենա՜կ, մարդ քաջարի,
Միշտ անդղորդ, անսասան,
Կանգնած նման ապառաժի՝
Ձեռք պարզեցիր մարդկութեան։

Եւ ցնդեցիր հազարամեայ
Շղթաները ծանրացած.
Հզօր ձեռքիցդ՝ այն երկաթեայ
Կապանքն ընկան փշրված…

Թէև այսօր պիղծ բերաններ
Ոմանք, դարձեալ քո ընդդէմ
Ոռնան ինչպէս քաղցած գայլեր,
Քե՞զ ինչ. չե՞ն «արք սևադէմ»։

«Աստ հանգչում է բնութեան մարդը,
Մարդը և ճշմարտութեան».
Ժիրարդէնի գրեց ձեռքը
Տապանաքարիդ վրան։

Ծո՜ւնր եմ դնում ես այդ քարին,
Ութսուն եօթը տարուց յետ՝
Քեզ պատվում է հայի որդին.
Եվ նա՜, մա՛րդ է, վա՛րդապետ։

Նալբանդեանցի մէկ նամակին վրայ

Պ. Մ. Նալբանդեանց՝ մայրաքաղաքիս Մեղու անուն պարբերական թերթին մէջ նամակ մը հրատարակած ըլլալով՝ թերթին յարգոյ խմբագիրն ալ ընթերցողաց ուշադրութեանը յանձներ է նամակը. ըսել է որ՝ նամակին մէջ գրուածներուն ամբողջին պատասխանատուութիւնը իւր վրայ չէ՛ առեր։ Մենք ալ յարգոյ խմբագրին հրաւէրը սրտի մտօք ընդունելով նամակը ուշադրութեամբ կարդացինք. առաւելապէս անոր համար որ Պ. Մ. Նալբանդեանցը մայրաքաղաքս եկած ժամանակը իբրեւ դերակատար իմաստուն մը հռչակուեցաւ։ Ամէն տեղ այս սովորութիւնը կայ. դուրսէն նոր բան մը գալու ըլլայ նէ՝ առջի բերանը կը գովուի, ետքը վրան աղէկ եւ հիմնական քննութիւն կըլլայ. առաջին գովեստը՝ օտարասիրութեան եւ հիւրասիրութեան սկըզբանցը վերաբերելով ճի՛շդ բռնել չըլլար. վէրջին գովութիւնն է, այն մարդուն կամ այն բանին բուն արժէքը ցուցընողները. ուստի գովողներուն բարեսրտութեանը մենք ալ վկայելով մեր դատողութիւնը հոս կը յայտնեմք։ Կրնայ քնար մը պատուական եւ մեծագին նիւթերէ եւ չքնաղ արուեստով եւ վարպետութեամբ յօրինուած ըլլալ, որ երաժշտական արուեստին տեղեակ չեղողները տեսածնուն պէս կըզմայլին. եւ ուրիշներուն ալ պատմած ատեննին՝ այնպէս պատուական բան չըլլար. տեսնելու բան մըն է ըսելով գովելէն  չեն կշտանար. բայց երաժշտութեան հմուտ եղողները դատումնին կախ կը թողուն. ո՛չ կը գովեն եւ ո՛չ կը պարսաւեն, մինչեւ որ ձայնը չլսեն. վասն զի քնարը տան զարդ չէ՛ որ միայն մեծագին եւ վարպետաշէն ըլլալը գովութեան արժանի ընէ զինքը, այլ իրեն առանձին նպատակ ունի, երաժշտական գործիք մըն է. եւ նպատակին պատշաճելովն է միայն՝ որ գովութեան կարժանաւորի։ Պ. Նալբանդեանցը խօսեցաւ այս նամակովը. քնարը նուագեց. հիմայ կրնանք երկրորդ դատաստան մը ընել վրան։ Իւր անձնական յարգը կը պահենք, զինքը կը սիրենք իբրեւ ազգակից. անոր համար թէ որ պակասութիւն մը նշմարենք նէ վրան՝ ուղղելն ալ տեսնելու փափաքով կիմացընեմք։ Ասոր ինքը Պ. Մ. Նալբանդեանցն ալ հաճութիւն ունի. որովհետեւ նամակին մէջ կըսէ. «ամենայն ազգային անդամ ինչ չափով պարտական էր սիրել իւր ազգը, նոյն չափով պարտակա՛ն է նշաւակել եւ սպանել նորա պակասութիւնքը». ուրեմն ինքն ալ կընդունի որ՝ մէկին պակասութիւնը նշաւակելը անիկայ սիրելուն չափ մըն է։ Մենք ալ հոս գրածովնիս՝ զինքը սիրելնուս մէկ չափը տուած կըլլանք, թէ որ ընդունի։

Երեւակիս այս թուոյն մէջ՝ որ 1860 յուլ. 16 գրուած է ճակատը, պատեհութիւն չունէր այնպէս նամակ մը քննութեան առնուլ, որում գրութեան թուականն է 1860 դեկտեմբ. 19․ ասիկայ մէկ ժամանակագրական շփոթութիւն մըն է, որուն նմանը տեսած չեմք։ Բայց նամակին մէջ գտնուածները մեզի կարեւոր բաներ երեւեցան, եւ չէինք կրնար այս քննութեանս համար մինչև 1861 յունվ․ 1 թուոյն երեւիլը սպասել, (որուն հրատարակումն ալ շատ չուշացընելու փոյթ ունիմք թէ որ Երեւակիս բաժանորդներուն փոյթն ալ մերինին համաձայնելով կարենանք նէ յաջողցընելու)։ Ասիկայ այսպէս համառօտիւ ծանուցանելէն ետքը մեր ըսելիքներուն գամք։

Պ. Մ. Նալբանդեանցին կը համաձայնիմք մենք ալ՝ համարձակախօս եւ անվեհեր գրիչները սիրելու, եւ ասոր նշան մըն է այն՝ որ մենք ալ նոյն համարձակախօսութիւնը եւ անվեհերութիւնը գործ կածեմք, երբ առիթը ներկայանայ։ Մէկին կամ բազմութեան մը պակասութիւնը շիտկել տալու դիտաւորութեամբ զրուցելուն եւ հրատարակելուն օգուտը շատ է. գիտեմք։ Այսպիսի բաները խրատի տեսակէ են. որ առջի բերանը լսողին կծու կուգայ. ուրախութիւն չբերեր. բայց ետքը այն խրատով կրթեալները խաղաղութեան պտուղ կը բերեն, արդարութիւն՝ կըսէ սրբազան առաքեալը (Եբր. ԺԲ. 11): Բայց թէ որ խրատը անպատեհ եւ անտեղի ըլլայ նէ՝ բերած պտուղն ալ խաղաղութեան հակառակն ըլլալը յայտնի է։ Այսպիսի նիւթերուն մէջ գլխաւոր դիտելիքն այն է՝ որ խրատողը կամ պակասութիւն մը պարվաւողը եւ նշանակողը իր չհասկըցած բանին վրայ չխօսի։ Թէ որ կօշկակարը համարձակախօսութիւնը ’ի գործ դնելով Ապեղէս^[1]Հեղինակը նկատի ունի հին հույն նկարիչ Ապելլեսին (խմբ. ծնթ.): դերահռչակ պատկերհանին նկարուած մարդուն հագած կօշիկին պակասութիւնը չյայտնէր նէ՝ նկարը պակասաւոր կը մնար եւ վարպետին աղտ կը բերեր։ Ապեղէս խելացիութիւն ըրաւ. խրատը մտիկ ըրաւ եւ պակասութիւնը շիտկեց. եւ ասիկայ՝ իր արուեստին մէջ ճարտար ըլլալէն շատ աւելի գովութեան արժանի է։ Բայց երբ կօշկակարը պատկերհանին հնազանդելէն քաջալերուելով պատկերին լաթերուն դիրքին եւ դէմքին գծագրութեանը եւ քթին եւ բերնին չափակցութեանը վրայօք դիտողութիւններ ընել ըսկըսաւ՝ խրատ տալը Ապեղէսի ինկաւ, որ ըսաւ. «Կօշկակարն մինչեւ ’ի կօշիկս». կօշիկ կարողը կօշիկին չափակցութենէն աղէկ կը հասկընայ. անոր վրայօք ըսածը մտիկ կըլլուի. բայց միայն այնքանն է իր գիտութեան սահմանը. անկէց վեր բանէ չը հասկընար. եւ չհասկըցած բանին վրայ խօսելովը ծիծաղելի՝ եւ խրատու կարօտ կըլլայ։

Պ. Նալբանդեանցին գրածներուն մէջ ալ կօշիկէ վեր բաներ կան թէ՛ փիլիսոփայական եւ թէ՛ աստուածաբանական. այս երկու տեսակ նիւթոցը վրայ խօսածներն ալ իր գիւտը չեն. իր հասողութենէն ալ վեր բաներ ըլլալնին անկէց կը հասկըցուի, որ ասոնց վրայ ողջամիտ վարդապետութիւն ո՞րն է, մոլորականը ո՛րն է, չէ կրցեր որոշել. եւ խելքը մոլորականին կողմը հակեր է շիտակը այն է կարծելով։ Այսպիսի մարդիկ որքան որ բան սովորելու համար ունեցած փափաքովնին. եւ նոյնը լեցունելու մտքով հետաքրքրութեամբ գրքեր կարդալովնին ըստ ինքեան գովելի են նէ՛ առաջնորդի կարօտ են որ ողջամիտ եւ մոլորական գիրքերը անոնց ցուցընէ. եւ մէկէն զգուշացընելով միւսին յարիլ տայ։ Խելահաս դատողութիւնը եւ դրութենէ մը հետեւութիւն հանելու ու կարդացածին մէջ պարունակուած հակասութիւնները^[2]Չկայ մոլորական գիրք մը, որքան իմաստուն մարդու գրած ալ ըլլայ, որ մէջը հակասութիւն չպարունակէ. ասիկայ շատ անգամ փորձած եմք։ նշմարելու հանճարն ալ առաջնորդի տեղ կը բռնէ. բայց այս յատկութիւնները ամէն մարդու քով չեն գտնուիր։ Ըսածնիս օրինակով ցուցընեմք։

Պ. Մ. Նալբանդեանցին նամակին մէջ սա կտորը կը կարդամք, որ փիլիսոփայութեան կը վերաբերի. եւ նամակին բուն նիւթոյն հետ ճիշդ յարաբերութիւն մը չունենալուն համար կը կարծեմք թէ իրեն հմտութիւնը ցուցունելու համար գրեր է. այս եւ դիտաւորութեանը^[3]Բնագրի վերջում «դիտաւորութեանը» բառն ուղղված է, սակայն դրան փոխարինող բառը վավերագրում անընթեռնելի է։ սխալը քիչ մը ներելի կընէ։ «Բնական օրէնքը. վսեմակա՜ն օրէնք. – գերագոյն բոլոր մարդկային օրէնքներից. վաղուց արդէն հասկացուցել է աշխարհին. թէ մարդիկ հաւասար իրաւունքներով դուրս եկան արարչագործ Աստուծոյ ձեռքից, մարդկային օրէնքը դրվեցաւ. թէպէտ եւ շատ անգամ եւ շատ դիպուածում շեղվելով բնական օրէնքից. ’ի վերայ այսր ամենայնի ընտանեկան կամ ընկերական կեանքի պայմանները սուրբ պահելու համար այդ օրերից սկսած, դատապարտութեան տակ ինկաւ նա՝ որ յանդգնեցաւ մօտենալ ուրիշի իրաւունքին. կամ դրժել ընկերական կամ ընտանեկան նուիրական պայմաններնին»։ Բուն գրութիւնը Ռուսօ հռչակաւոր անհաւատ հեղինակին՝ պատճառք անհավասարութեան վիճակաց ’ի մարդիկ խորագրով շինած ճառէն է. եւ անցեալ դարուն վերջը եւ ներկայ դարուն կէսին (1848ին) Գաղղիա եւ ետքը բոլոր Եւրոպա տակն ի վրայ ընող սօսիալիստներուն կամ կարմիր հասարակապետականներուն դրութիւնն է։ Հիմայ մենք կը հարցընեմք նամակին հեղինակին թէ որկե՞ց է առեր ըսելը թէ մարդիկ հավասար իրաւունքներով ստեղծուեցան Աստուծմէ. Աստուած երկու մարդ ստեղծեց. մէկը Ադամ ու միւսը Եւա։ Թէ որ անմեղութեան մէջ մնային նէ՝ իրարու հաւասար իրաւանց տէր կըլլային կամ չէին ըլլար. անոր վրայ խօսելու բան չունիմք։ Հիմակուան ծնածները անմեղութեան վիճակի մէջ ծնած չեն. եւ Պ. Մ. Նալբանդեանցը հիմակուան մարդոց համար կը խօսի։ Ուստի այդ վիճակին վրայ աստուածային վճիռը կարժէ հիմայ, որ կինը էրիկ մարդուն իշխանութեանը տակը ձգեց, որով Ադամ իրաւունք մը աւելի ունեցաւ իր կնոջմէն. այս ինքն՝ կնոջը վրայ տիրելը։ Ասով Նալբանդեանցին նամակին առաջին ըսածը սուրբ գրոց չհամաձայնիր։

Երկրորդ հատուածը կենթադրէ թէ ամեն մարդոց հաւասար իրաւունք տուող բնական օրէնքէն զատ մարդկային օրէնք մըն ալ կայ եղեր որ շատ անգամ ու շատ դիպուածի մէջ բնական օրէնքէն կը խոտորի եղեր. բայց ընտանեկան կամ ընկերական կենաց պայմաններուն պահպանութեանը համար մարդիկ այն օրէնքը, այսինքն՝ բնական օրէնքին դէմ մարդոց հնարածը չպահեն նէ դատապարտութեան տակ կիյնան եղեր։ Եւ ո՞րն է ասիկայ. ի՞նչ օրէնք կայ որ բնական օրինաց դէմ դրուած է. եւ այսուամենայնիւ մարդիկ անիկայ պահելու կը պարտաւորին ’ի շնորհս ընկերական կամ ընտանեկան կենաց։ Պ. Նալբանդեանցը կըսէ թէ՝ ուրիշի իրաւունքի դիպչելու յանդգնողը եւ ընկերական կամ ընտանեկան նուիրական պայմաններուն դրժողը՝ ըսած մարդկային օրենքը տրուած օրէն սկսելով՝ դատապարտութեան տակ ինկան։ Բայց այս օրէնքը երբ տրուած ըլլալը չնշանակեր, եւ պատճառը հարցնես նէ ըսելիքը յայտնի է. օրէնսդրութեան պատմութիւնը շինելու միտք չունիմ պիտի ըսէ։ Մենք երբ շինուած ըլլալը քիչ մը ետ ձգելով՝ այս մարդկային ըսած օրէնքը շինողն ո՞վ ըլլալը տեսնեմք։

Աստուած ինքը Սինա լեռը՝ տասնաբանեայ պատուիրանքը Մովսէս մարգարէին տուաւ նէ՝ պատուիրանքներուն մէջ ընկերական կենաց կարեւոր մէկ պատուէրը տուաւ. «պատուեա՛ զհայր քո եւ զմայր» ըսելով, որով ցուցուց որ ծնողքներուն իրաւունքը իրենց զաւակացը իրաւունքին հաւասար չէ՛. ծնողք աւելի իրաւունք մը ունին իրենց տղոցմէն պատիւ ընդունելու։ «Մի՛ շնար» ըսելով ընտանեկան կամ ընկերական նուիրական պայմաններուն դէմ գործելու յանդգնիլը դատապարտութեան տակ ձգեց. «մի՛ գողանար ու մի՛ ցանկար ընչից ընկերի քո եւ մի՛ սուտ վկայեր» ըսելովը ուրիշի իրաւունքին մօտենալու յանդգնողը դատապարտութեան տակ ձգեց։ Պ. Նալբանդեանցը Ռուսօյին գրքէն իր դրութիւնը առած ատենը միտքը չէ՛ եկած որ մէկ մըն ալ ուշադրութիւնը սուրբ գրոց կողմը դարձնէ. մենք ալ ասոնք իրեն յիշեցընելովնիս իրեն շնորհակալութեանը վրայ իրաւունք ունիմք. բայց մեր այս իրաւունքը անիկայ չճանչնայ նէ՝ մենք ներողամիտ եմք. մեր երեսէն անիկայ դատապարտութեան տակ չիյնար։

Ասոնք ըսինք ենթադրելով որ Պ. Մ. Նալբանդեանցը՝ Երեւակիս նախընթաց թերթին միջոցաւը մեր ընթերցողներուն ծանօթացած Պ. Ս. Շահբէգէն^[4]Չամուռճյանն այստեղ հղում է Երեւակ պարբերականի հուլիսի 16-ի համարում լույս տեսած իր «Խայտառակութեան քննութիւն» հոդվածի բովանդակությանը. տե՛ս [Հովհաննես Չամուռճյան], «Խայտառակութեան քննութիւն», Երեւակ, թիվ 86, հուլիս 16, 1860, էջ 49-59։ Այս հոդվածում հեղինակը պատասխանում է Կոստանդնուպոլսում լույս տեսնող Մեղու պարբերականում Ս. Շահբեգի հեղինակությամբ լույս տեսած «Հրաշափառ խայտառակութիւն» հոդվածին, որտեղ հոդվածագիրը սուր քննադատության է ենթարկում Չամուռճյանին, դևերի և կախարդության գոյությունը վերահաստատելու համար. տե՛ս Ս. Շահբեգ, «Հրաշափառ … կարդալ ավելին տարբեր մարդ է. թէ որ Պ. Ս. Շահբէգին հետ խօսելու ըլլայինք նէ՝ սուրբ գրքէն վկայութիւն չէինք բերեր. որովհետեւ  սովրեցանք որ անիկայ գործք առաքելոցին, որով բոլոր սուրբ գրոց մօտենալու իշխանութիւն չունի։ Բայց կարելի է որ Պ. Ս. Շահբէգն ալ Պ. Մ. Նալբանդեանցին պէս խորհի. եւ այն ատենը անոր համար խեր չըներ հոս բերած վկայութիւննիս. իրեն անծանօթ լեզուով մը խօսած եւ զինքը մէկ օտար եւ անճանաչ երկիր մը առաջնորդած կըլլանք։ Ուստի անիկայ համոզելու համար երկու խօսք ալ փիլիսոփայորէն խօսինք։

Բնական օրէնք բառին ճիշդ նշանակութիւնը նոյն բառին կազմութեանը նայելով կը նշանակէ այնպէս օրէնք մը՝ որ ենթակայ եղողին բնութեան հանգամանքներէն ծագի։ Եւ մարդոյս նկատմամբ՝ բնական օրէնքը մարդոյս բնական հանգամանքներէն ծագած օրէնքը պիտի ըլլայ։ Եւ ամենուն յայտնի է՝ եւ ամէն օրուան փորձը կը սովորեցընէ որ մարդս ընկերական կենդանի է. ի՛նչ որ ունի նէ, կենաց պահպանութիւնը, բանականութեան զարգացումը, մտաւորական յառաջադիմութիւնը, եւ ի՛նչ որ մարդս գազաններէն կը տարբերէ եւ մարդ ըսուելու արժանի կընէ՝ մարդս անիկայ ընկերութենէն ունի. որով անժխտելի կերպով կիմացուի որ մարդոյս համար բնական օրէնքը ընկերական կամ ընտանեկան նուիրական պայմաններէն պիտի ծագի. որով ասոնց դրժողը պատժոց եւ դատապարտութեան տակ կիյնայ իբրեւ օրինազանց եւ իբրեւ բնական օրինաց դէմ յանցաւոր։ Ուրեմն ի՞նչպէս հասկընամք Պ. Նալբանդեանցին ըսելը, թէ ասոնք մարդկային օրէնք են, եւ բնական օրէնքէն ալ շատ անգամ կը շեղվին շատ դիպուածի մէջ։ Թէ որ ընկերութիւնը մարդոյս էական հանգամանքն է, եւ առանց ասոր մարդ կատարելութեան չհասնիր նէ, ընկերական կեանքի պայմանները սուրբ պահելու համար տրուած օրէնքէն շեղվող օրէնքը՝ որն որ Նալբանդեանցին գրչին տակը բնական օրէնքի անուն ստացեր է, տիրապէս խօսելով անբնական օրէնք կըլլայ. եւ բուն բնական օրէնքը կըլլայ տասնաբանեայ պատուիրանքը, որ ուրիշի իրաւունքի մօտենալը եւ ընկերական կամ ընտանեկան նուիրական պայմաններին դրժելը կարգիլէ. սակայն այս օրէնքները մարդկային կանուանէ Պ. Նալբանդեանցը. եւ ասոնք իրեն գիտցած կօշիկէն վեր են։ Ասոր ի՞նչ կըսէ Պ. Ս. Շահբէգը։ Պ. Նալբանդեանցին այս նամակիս մէջ օրէնքի վրայ խօսածներուն աղբիւրը այս ծուռ եւ մոլորական ծանօթութիւններն ըլլալով՝ մէջը շիտակներ ալ կան նէ սուտով խառնուած են, եւ իրարու հակասական ըլլալով իրար կաւրեն։

Մինչեւ հոս ըսածնիս փիլիսոփայականին վրայ էր, որուն ծուռ ըլլալը տեսանք։ Գանք քիչ մըն ալ աստուածաբանութեան վրայ. բայց առաջուց ծանուցանեմք որ ասկէց վար խօսելիքնիս Պ. Մ. Նալբանդեանցին հետն է. Պ. Ս. Շահբէգին հասկընալու բաները չեն ասոնք. ինքը թէ որ կուզէ՝ մտիկ ընող թող ըլլայ։

Պ. Նալբանդեանցին նամակին բուն նպատակը Վանցի Պօղոս անարժան վարդապետին վրայ խօսիլ է. եւ աստուածաբանական եւ կանոնական առարկայի մը ասով վերաբերութիւն կունենայ։ Ես Պօղոս վարդապետը արդարացընողներէն եւ պաշտպանողներէն չեմ. թէ որ անոր համար լսածներս ստոյգ է նէ՝ որոց մէկ քանին Մեղու պարբերականին մեջ յիշուած են, յիրաւի ծանր դատապարտութեան արժանի է։ Ստոյգ է նէ ըսելով կասկածի տակ ալ ձգել չեմ ուզեր. որովհետեւ ինչպէս կը լսեմք՝ կրօնական ժողովքը քննութեան տակ առեր ու ստոյգ գտեր է. եւ կը զարմանամք եւ մեղադրելի կը դատիմք անոնք՝ որ այնպէս յանցանքներու տէր ըլլալն ստուգուած մարդու մը պաշտպան կը կենան։ Խօսքերնիս կանոնական եւ դատաստանական մասին վրայ է, թէ որո՞ւ կիյնայ այն անարժան վարդապետը դատելը, եւ ի՞նչ պատիժ տալու է անոր։

Պ. Նալբանդեանցը կըսէ «այն յանցանքի ցուցակը որ Մեղուն հրատարակեց որ վերագրում են երբեմն կրօնաւոր Պօղոսին, եւ որ մի սարսափելի զզուանք պատճառեց մեզ դէպ ի խայտառակված չարագործի անձը, հերիք է որ բողոքէ նորա վերայ արդարութեան փայլակները, ո՛չ միայն ժամանակաւոր կերպով քահանայութիւնը լռեցընելու, ինչպէս արել է կրօնական ժողովը, ոչ միայն քահանայութենից իսպառ զրկելու, որ չէր արել յիշեալ ժողովը, եւ որի թողածը կատարեց Մեղուն. դոքա բարոյականք են. այլ եւ քաղաքականապէս ենթարկելու նորա անձը այն պատիժների փոխարէն»։ Այս վերջին խօսքը կը նշանակէ որ՝ կրօնական ժողովը երբ մէկ կարգաւորի մը վրայ ոճրագործութիւն գտնէ նէ՝ անիկայ աշխարհական ատեանի մատնելու է որ բրանկան տայ՝ թէ որ հիմակուան ժամանակիս եւ գտնուած երկիրներուս համար է նէ ըսածը. թէ որ անցեալ ժամանակի համար է նէ՝ կախել կամ գլուխը կտրել տայ. թէ որ Սպանիայի տէրութեան հաւատաքննութեան ժամանակին վերաբերեմք նէ՝ ողջ ողջ այրել տայ։ Կեցցէ՛ Պ. Նալբանդեանցը. որ կրօնական ժողովին ատեանին մէջ, Սպանիայի սրբաքննութեան կրակը վառելու խրատ կուտայ։

Կրօնական ժողովին թողածը Մեղուն կատարեց կըսէ. բայց Մեղուն ալ ընդդէմ կը բողոքէ դեկտ. 26ին հանած յաւելուածին մէջ եւ կըսէ. «վարդապետ մը՝ զոր կրօնական ժողովը պարտաւոր կը դատէ իր վրայ դրված յանցանքներուն համար, եւ զոր նոյն ժողովը հոգեւոր պաշտօն վարելէ արգիլած էր փախուստին համար, Մեղուն զանի իբր անարժան հրատարակեց ազգային եկեղեցւոյ մէջ գաւազան կրելու, զՔրիստոս պատարագելու եւ Քրիստոսի արիւնովը գնված հօտին քարոզութիւն ընելու»։ Եւ իր այս վճիռը «միայն անձնական կարծեաց յայտարարութիւն մը» կանուանէ։ Մենք կըսեմք թէ այնպէս ալ չէ՛. կրօնական ժողովին տուած վճռոյն լոկ բացատրութիւնն է. կրօնական ժողովը այն վարդապետը հոգեւոր պաշտօն վարելէ արգիլած է ըսելով ինչ կը հասկըցուի նէ անիկայ մեկներ է. ուստի Պ. Նալբանդեանցը չէ՛ հասկըցեր Մեղուին ըսածը, որ կըսէ թէ հոգեւոր ժողովին պակաս թողածը կատարեց Մեղուն։ Թէ որ հասկընար նէ՝ կրօնական ժողովին վճռոյն միտքը յայտնեց ըսելու էր։ Եւ Մեղուն իր միտքը յաւելւածին մեջ այսպէս կը բացատրէ նէ՝ հոգեւոր ժողովին ատեանը երթալեն ետքը փոխած չէ՛ առաջին խօսքը. այլ Մեղուն հրատարակեց կըսէ. այսինքն՝ հոգեւոր ժողովին բողոքելէն առաջ. թե «իրենց իրաւունքը յափշտակած է մեղուն»։ Եւ ասով կը հասկըցուի թե իրենց իրաւունքը յափշտակողն ո՞վ է. մեղո՞ւն՝ որ իրենց ժողովին վճռոյն միտքը կը բացատրէ, եւ եղած բողոքէն ետքը յայտնի կըսէ թէ՝ «մեղուն կը խոստովանի թէ եկեղեցական բարձր պաշտօնաւորաց միայն կը վերաբերի վարդապետ մ’իր եկեղեցական կարգէն լուծել»։ Կամ թէ նոյն ժողովին իրաւունքը յափշտակողը Պ. Նալբանդեա՞նցն է մի, որ ժողովին վճռոյն չհաւնիր. Մեղուին ըսածը ժողովին վճիռէն աւելի խիստ կարծելովն անգամ անոր ալ չհաւնիր. եւ ոճրագործ վարդապետը շղթայակապ բանտարկութեան, եւ գուցէ վեղարը գլուխը եւ փիլոնը կռնակը՝ ամէն ազգաց բնակութիւն ըրած քաղաքիս փողոցները աւլելու. թերեւս կախելու կամ կտրուելու կամ ողջ ողջ այրուելու վճիռ կուտայ։ Կը տեսնես՞ անխոհեմ մարդուն ազգասիրութեան օրինակը։

Զարմանալին այն է որ՝ այս նամակագիրը չը գիտնալով որ ձեռնադրութիւնը մկրտութեան պէս անջնջելի դրոշմ մը կուտայ ձեռնադրելոյն. (խեղճը ի՞նչ բան գիտէ որ այս ալ գիտնայ), կը կարծէ թէ վարդապետը քահանայութենից իսպառ կրնար զրկել ժողովը. Քահանայ ձեռնադրուած մարդ մը քահանայութենէ իսպառ չկրնար զրկուիլ. անոր համար երկու ծանր պատիճ կայ. մէկը հոգեւոր պաշտօն կատարելէն առ ժամանակեայ կերպով արգելուիլ. միւսը մշտնջենաւոր կերպով եւ մինչեւ ‘ի մահ արգելուիլ եւ այս վերջինս է կարգէն լուծել ըսուածը. չէ թէ քահանայութենից իսպառ զրկել։ Բայց թէ որ ժողովքը ասանկ ընէր ալ նէ՝ (որ չկրնար ընել), Պ. Նալբանդեանցին կողմէն ուրիշ դժուարութիւն մը կելլէ։ «Ես ասում եմ կըսէ, որ երբեմնական կրօնաւոր, իսկ այժմ սոսկական Պօղոսը մինչեւ ապաշխարհութեամբ չքավէ իւր մեղքերը, չեմ կարող հաղորդութիւն ունենալ նորա հետ ‘ի հոգեւորս»։ Ուրեմն ապաշխարութեամբ մեղքերը քաւելէն ետքը ’ի հոգեւորս հաղորդութիւն պիտի ընէ հետը։ Ըսել է որ՝ անիկայ իբրեւ կարգաւոր պիտի ճանչնայ. եւ այն ատենը կամ Պօղոսը նորէն ձեռնադրելու կըլլայ. որովհետեւ իսպառ զրկուած պիտի ըլլայ քահանայութենից. կամ ըսելու պիտի ըլլայ որ ձեռնադրութիւնը պարապ բան է. ժողովուրդը մէկը իբրեւ քահանայ ընդունի նէ քահանայ է. չընդունի նէ չէ. Այն ալ Պ. Նալբանդեանցին գիւտը չէ՛. Կալվին եւ այս կողմէն անոր հետեւողները որ են երիցականք՝ 350 տարիի մօտ է որ ասանկ կըսեն. անոնք ալ աւելի հին հերիտիկոսներէ սովրած են։

Երիցական կալվինականութեան աւելի որոշիչ նշան կը տեսնեմք այն խօսքի մէջ որ Պ. Նալբանդեանց կըսէ. «կարգը տալիս է եպիսկոպոսը այդ բանում մի տնտես է. մի մատակարար շնորհքի. որ ուրիշ կորպով չէ՛ կարող տալ, եթէ եկեղեցին չխնդրէ եւ չվկայէ նուիրելու արժանաւորութեանը։ Իսկ արդ ո՞վ է եկեղեցին. ո՞չ ապաքէն հաւատացեալների բազմութիւնը անխտիր»։ Եւ այս ըսածին երկու վկայութիւն կը բերէ ձեռնադրութեան գրքէն. մէկն է այս, «Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհ, որ միշտ լնու զպէտս սրբոյ սպասաւորութեան առաքելական եկեղեցւոյ, կոչէ (զ Ա. Ա) սարկաւագս ’ի սարկաւագութենէ ’ի քահանայութիւն, սրբոյ եկեղեցւոյ ’ի սպասաւորութիւն, ըստ վկայութեան անձին իւրոյ եւ ամենայն ժողովրդեան»։ Եւ այս խօսքը որ սարկաւագները ձայնիւ կեղանակեն, եւ ժողովուրդին կողմէն ալ դպիրները արժանի է կըսեն, Պ. Նալբանդեանցը կըսէ թէ «քարոզում է խրտուիլակը երեք անգամ»։ Պարզ կարդալ գիտէ եղեր Պ. Նալբանդեանցը, որ մաշտոցին մէջի խարտավիլակ բառը որ թղթապահ ըսել է, այսինքն՝ նուիրելոյն կողմէն տրուած պայմանագիրը պահող, որով նուիրեալը կը խոստանայ ամենայն երկիւղածութեամբ կատարել ի՛նչ որ իր ընդունած սուրբ կարգովը կը պարտաւորի, հեգելով եւ գիրերուն հնչմունքը իրարու հետ կապելով հազիւ խրտուիլակ կարդացեր է, որ է տաճկերէն պօստան գօրգուլուղու ըսուածը, որ ցանուած արտերուն մէջ կը դնեն թռչունները վախցընելու եւ անկէց հեռացընելու համար։ Գուցէ ոմանց մտքէն անցնի որ խարտավիլակը՝ որ եկեղեցւոյ պաշտօնեայներէն մէկն է ծաղրելու համար այս խրտուիլակ բառը դրեր է անոր տեղը։ Ես ալ ատոր կը հաւատայի թէ որ նամակը Պ. Ս. Շահբէգը գրած ըլլար. վասն զի այդպէս անհամ կատակներուն այն ստորագրութիւնը կը վայլէ. Նալբանդեանցին ստորագրութիւնը գիտնական նամակներու տակ կըլլայ։

Նամակագրին բերած երկրորդ վկայութիւնն է ձեռնադրող եպիսկոպոսին սա խօսքը. «ես դնեմ ձեռս ի վերայ սորա, եւ դուք ամենեքին աղօթս արարեք, որպէս զի արժանի լինիցի սա զաստիճան քահանայութեան անարատ պահել»։

Այս վկայութիւնները ի՞նչ բանի հաստատութեան համար բերած ըլլալը շատ դիւրաւ չէր հասկըցուէր, եւ առ առաւելն’ այնպէս մտքով մը կը հասկւցուէր որ Պ. Նալբանդեանցին մտքին բոլորովին հակառակ կուգար, թէ որ ինքը նամակագիրը անձամբ ասոնցմէ հետեւութիւն չհանէր նէ։ Կըսէ. «ահա այն պայմանը որի վերայ նուիրեալը ստանում է քահանայութեան աստիճանը. եւ եթէ մի սոսկական անձ քահանայ դառնում է – ըստ վկայութեան անձին իւրոյ եւ ամենայն ժողովրդեան -, նոյն քահանան, հարցանում ենք, անարատ չպահելով իւր քահանայութիւնը իւր դատապարտելի գործերի վկայելով եւ այդ գործերի հարստահարված եւ բռնաբարված ժողովուրդի վկայելով չէ՞ լուծվում քահանայութենից»։ Շատ աղէկ է ըրեր Պ. Նալբանդեանցը որ իր միտքը դրած հետեւութիւնը ինքը ցուցուցեր է գրածին մէջ. ասանկ չըներ նէ՝ բնաւ մէկը ո՛չ բերած վկայութիւններուն մէջ պայման մը տեսնելիք ունէր, եւ ո՛չ ժողովուրդին քահանայի ձեռնադրութեան մէջ հաղորդ ըլլալ մը, որ ետքը նոյն ժողովուրդին վկայելովը անիկայ քահանայութենից լուծվի, կամ ինչպէս որ ինքը այս բառերովս կը հասկընայ, քահանայութենից իսպառ զրկուի։ Ըսածիս ընտանի օրինակ մը տամ։ Երբ Պ. Նալբանդեանցը Կոստանդնուպօլիս ոտք կո՛խելուն պէս լրագիրները զինքը գերապանծ իմաստուն մը եւ ազգի պարծանք հրատարակեցին նէ՝ որո՛ւ հետ ի՞նչ պայման դրած եղան. չէ՞ մի որ մէկ լոկ վկայութիւն մըն էր, ինչպէս որ ժողովուրդը քահանայութեան նուիրելոյն այն սուրբ կարգին արժանաւոր ըլլալուն համար վկայութիւն կուտայ։ Պայման դնելը՝ զրուցուածքի յատուկ կերպ ունի որ Պ. Նալբանդեանցը չգիտէր. թէպէտ նամակին սկիզբները զինքը ընկերական փիլիսոփայութեան քաջահմուտ ցուցընել կուզէր։ Պայման կըլլայ երբ ժողովուրդը ըսէ. «թէ որ այս նուիրեալը իւր կարգը անարատ պիտի պահէ նէ՝ անիկայ քահանայ կընեմք. թէ որ ետքը բարքը աւրէ եւ հասարակաց գայթակղութիւն տայ նէ՝ կարգէն կը լուծեմք»։ [Անընթեռնելի բառ] մենք կը հարցունեմք Պ. Նալբանդեանցին. որ քրիստոնեայ ազգին մէջ այսպէս պայմանով ձեռնադրութիւն տեսե՞ր կամ լսե՞ր է։

Չարագործ քահանայն կարգէն լուծելու պաշտօնը հասարակութեան ձեռքը տալու համար ձեռնադրողն ալ հասարակութիւնը ընել կուզէ Նալբանդեանցը. եւ ասոր համար է որ ժողովրդեան վկայութիւնը պայման կը կարծէ. եւ այս վկայութիւնս ալ ձեռնադրութեան խորհրդոյն էական մասն մը կը դնէ. եպիսկոպոսը շնորհքի մատակարար եւ տնտես մըն է կըսէ, որ նոյն շնորհքը ուրիշ կերպով չկրնար տալ, բայց եթէ եկեղեցւոյն կամ հաւատացեալներուն անխտիր բազմութեանը վկայութիւն տալովը թէ արժանաւո՛ր է։ Ի՞նչ կը կարծէ. երբ մէկ եպիսկոպոս մը մէկը առանց ժողովրդեան հարցնելու քահանայ ձեռնադրէ, եւ այն մարդուն բարքը այնքան աղէկ ըլլայ, որ իր ընդունած քահանայութեան կարգը անարատ պահէ նէ. Պ. Նալբանդեանցը անիկայ քահանայ պիտի ընդունի՞ թէ չէ՛։ Իր կողմէն ասոր պատասխանւոյ մը կըսպասեմք. բայց անանկ պատասխանւոյ՝ որ հակասութեան մէջ չիյնայ։ Իր ըսածին նայելով՝ ժողովրդեան վկայութիւնը այն ինչ անձին վրայ յայտնի եւ անունով տրուած ըլլալու է. ուստի խեր չըներ ըսելը թէ ժողովրդեան բարի վկայութեանը իր գործքովն արժանացած ըլլալուն համար իբրեւ քահանայ կընդունուի։

Բերած երկու վկայութիւններուն ալ խերը տեսնէ Պ. Մ. Նալբանդեանցը. որովհետեւ երկուքէն ալ իր ըսել ուզածը չելլեր։ Առաջին վկայութեան մեջ ըստ վկայութեան անձին իւրոյ եւ ամենայն ժողովրդեան բառերը չէ՛ թէ նօտր գիր դնելով, այլ մատնաչափ խոշոր երկաթագիր դնելով ալ խօսքին միտքը չկրնար փոխել։ Սարկաւագը քահանայութեան կոչողը իր անձին եւ ժողովուրդին վկայութիւնը չէ՛, առաքելական եկեղեցւոյ սպասաւորութեան պէտքը ամեն ատեն լեցընող աստուածային եւ երկնաւոր շնորհն է. թող աղէկ մը կարդայ վկայութիւն բերած խօսքը. խօսողը իրաւ խրտւիլակ չէ որ ինքն ալ իբրեւ ճնճղուկ շփոթի եւ կարդացածը չհասկընայ.

Երկրորդ վկայութենէն ալ Պ. Նալբանդեանցը այն ատենը օգուտ կը քաղէր՝ երբ եպիսկոպոսը ըսէր. «ես դնեմ ձեռս ’ի վերայ սորա». եւ դուք եկէ՛ք հետս ասոր վրայ ձեռք դրէ՛ք։ Բայց անանկ չէ՛. ես ասոր վրայ ձեռքս դնեմ կըսէ. դուք ալ աղօթք ըրէք որ իմ ձեռք դնելովս առած քահանայութեան աստիճանը անարատ պահէ՛։ Չըսեր ալ որ դուք ալ ինծի օգնական եղիք ասիկայ քահանա ընելու։

Պ. Նալբանդեանցի խօսքերէն այն ալ յայտնի կերեւի որ մէկ քահանայ մը ծանր մեղաց տակ ըլլայ նէ անիկայ քահանայութենէն ինկած կըլլայ։ Այս կողմէն հին դոնատեան ըսուած հերետիկոսներուն ձայնակից կըլլայ, որոնց աղանդը նորոգեց Ուիքլիֆ անգղիացին, Լուտերէն հարիւր տարիէն աւելի առաջ. եւ անկէց ալ առաջ նոյնը քարոզեց Արնալդոս Պրէշիացին։ Այս աղանդները բաւական ժամանակէ ’ի վեր մոռցուած են. հիմայ Պ. Նալբանդեանցը Պօղոս վարդապետի մը չար վարքը առիթ գտեր է այսպիսի մոլար գրութիւններ եւ հերետիկոսութիւններ տարածելու մեր ազգին պարզամիտներուն մէջ. ինչպէս որ Լուտեր՝ իր ժամանակի կարգաւորներուն պարսաւելի բարքը եւ տգիտութիւնը առիթ բռնելով եւ չափազանցութեան ձեւերով մեծցընելով Գերմանիայի պարզամիտները եւ ետքը խիստ շատ մարդիկ մոլորութեան վիհը գլորեց։ Ասոր վրայ ալ կը խօսէինք. բայց արդէն յօդուածնիս երկար քշեց. թէ որ պէտք ըլլայ նէ ուրիշ ատեն կը խօսիմք։

Առ այժմ կարեւոր կը սեպեմք խօնարհաբար յիշեցընել կրօնական ժողովոյն որ այսպիսի մոլար վարդապետութիւններէն ազգը պահելու միակ հնարքը իր ձեռքն է։ Եկեղեցականի մը վրայ ամբաստանութիւն ըլլայ նէ՝ ամենեւին այն մարդուն կամ անոր պաշտպան եղողներուն աչառութիւն չընելով ամբաստանութիւնը ճիշդ քննուի. եւ ստուգուած ատենը առանց յապաղելու պատիժը տրուի, ասդիէն անդիէն բողոքներ գալու ժամանակ չտրուի։ Երբ օրինաւոր իշխանը օրինազանցներէն օրինաց վրէժը պահանջելէն դադրի, վրէժխնդրութիւնը մասնաւորաց կիյնայ եւ անձնականի կը փոխուի. որուն հետեւանքը շատ ծանր, եւ ազգին թէ՛ հոգեւորին թէ՛ քաղաքականին մեծապէս վնասակար կըլլայ։ Թէ որ անաչառ եւ արագ դատաստան ըլլայ՝ ո՛չ Պ. Նալբանդեանցը եւ ո՛չ ուրիշ ո՛ եւ իցէ՝ ազգին մէջ մոլորութիւն սերմանելու առիթ չեն ունենար։ Եկեղեցին իրեն յատուկ զէնք ունի, որուն զօրութիւնը Աստուծոյ կողմէն է. եւ ինչպէս սուրբ առաքեալը կըսէ՝ չար խորհուրդները կը քակէ (Բ. կորնթ. Ժ. 4. 5), եւ աստուածային գիտութենէն ինքը զինքը վեր բռնողներուն բարձրութիւնը կը կործանէ. եւ ամէնուն միտքը գերի կընէ եւ Քրիստոսի կը հնազանդեցընէ։ Երբ ժողովրդեան ծանուցանէ ժողովը որ այս ինչ կարգաւորը իր կարգը անարատ չպահելուն համար իւր կարգին պաշտօնը կատարելէն արգիլուած է, կամ այս ինչ մարդը ընդդէմ հաւատոյ եւ եկեղեցւոյ գրած կամ խօսած ըլլալուն համար հաւատացելոց հաղորդութենէն զրկուած է, ստուգիւ գիտնաք որ ամէն հայ քրիստոնեայ ձեր վճիռը կը յարգէ. եւ ասանկ ընելու համար քաղաքական ժողովոյն դիմելու պէտք ալ չկայ. բանն երկննալէն եւ հասարակութեան բերանն իյնալէն եւ անպատեհ բողոքները շատցընելէն զատ բանի օգուտ չունի։ Կրօնական ժողովն ըստ պատշաճ իւր յատուկ զէնքը բանեցընելու սկսի նէ մեծապես ակնածելի եւ պատկառելի եւ սիրելի կըլլայ. եւ անոր չարախօսներուն դէմ զինքը կը պաշտպանէ բոլոր ազգը, որուն կրօնասիրութիւնը օտար ազգերուն մէջ ալ վկայեալ է. եւ թէ որ հիմայ կրօնասիրութեան կողմէն ազգին մէջ թուլութիւն մը կը տեսնուի ալ նէ՝ պատճառը Ձեզ յայտնի է. որով վերցընելն ալ դիւրին է։