Ներածություն 

1992 թվականի օգոստոսին Հայաստանի Հանրապետության նորաստեղծ բանակի պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանը Արցախյան առաջին պատերազմի ճակատում ստեղծված ճգնաժամը հաղթահարելու համար մարտակոչ հնչեցրեց. 

Բոլոր կամավորականներին, իմ հրաշալի ընկերներին խնդրում եմ, թշնամուն թողած, իրական թշնամուն թողած` ձեր մեջ, ձեր կողքին, ձեր եղբայրների, ազգակիցների մեջ դավաճաններ մի փնտրեք։ Եվ, եթե համաձայն եք ինձ հետ, վաղը չէ մյուս օրը, ընդամենը վաղը չէ մյուս օրը, Հայաստանի յուրաքանչյուր քաղաքից, յուրաքանչյուր շրջանից եթե ընդամենը 10-15 տղա գա, մենք կունենանք 500 հոգանոց … ես խնդրում եմ ինձ ճիշտ հասկանալ. կարելի է հավաքել տասնյակ հազարներ, բայց ես ուզում եմ 500 մահապարտների զորագունդ։ Էդ զորագունդը պիտի կռվի ամենավտանգավոր տեղում, որտեղ ապրելու հավանականությունը 50-ը 50 տոկոսի նկատմամբ է։ Վաղը չէ մյուս օրը յուրաքանչյուր շրջանից` 10-15-ական հոգի։ Միասին գնալու ենք կռվելու ամենաբարդ հատվածում ու մենք հաղթելու ենք։^[1]Սարգսյանը մարտակոչով հանդես է եկել 1992 թվականի օգոստոսի 15-ին, տե՛ս «Վազգէն Սարգսեանի մարտակոչը», https://www.youtube.com/watch?v=5YRrU6ft86I, այց՝ 2 դեկտեմբերի 2024 թ.։ 

Ինքնակամ մահվան գնալով պատերազմի ընթացքը շուռ տալու Սարգսյանի այս կոչը հանրային հիշողության մեջ դարձել է նրա ժառանգության ամենավառ կետերից մեկը։ Պատերազմի բովում կայացող բանակի ղեկավարն անելանելի դրության մեջ վերածվում էր ժողովրդի համար ծանոթ կերպարի. հանուն հայրենիքի նահատակության պատրաստ ու նահատակության տանող զորավարը։ Այս կերպարի սրբազնական ուժը գալիս է դեռևս 5-րդ դարից։ Այն աշխարհիկանալով վերափոխվել, հասել էր Խորհրդային Միություն և օրհասական մեկ այլ՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բովով անցած՝ կանգնել նորանկախ Հայաստանի ժողովրդի առջև։ Դեռ 1943 թվականին գրող Դերենիկ Դեմիրճյանն Ավարայրի ճակատամարտում այս հերոսականությունն էր նկարագրում. 

Սակայն անտեղի էր Նյուսալավուրտի տագնապն ու մեղադրանքը։ Սահմանափակ զորավարի նեղ ուղեղին հասու չէր այն վեհ գաղափարը, որ դրել էր Վարդանը այս մարտի մեջ։ Հասու չէր, որ Վարդանը ջնջել էր մարտավարության բոլոր մինչայժմյա չափերն ու ավանդները, որ նա կատարում էր անհասկանալի՛ն, անցել էր մարդկային բոլոր հասկացողությունները, գործում էր խելահեղ մի սխրագործություն։ Ինքնազոհություն։ Ինքնազոհություն իր անձի, իր ժողովրդի։ Որ նա փրկում էր հայրենիքը՝ նահատակության դնելով մի ողջ սերունդ։^[2]Դերենիկ Դեմիրճյան, Վարդանանք, հ. 2 (Երևան։ Հայպետհրատ, 1946), էջ 337։ Ներկայացված հատվածը պահպանվել է նաև վեպի լրամշակված տարբերակներում, որում գրողը միայն «նահատակություն» բառը փոխարինում է «սխրագործություն» բառով։ Տե՛ս Դերենիկ Դեմիրճյան, Վարդանանք, հ. 2 (Երևան։ Հայպետհրատ, 1954), էջ 701։ 

Հետխորհրդային հայ հանրության սրտում խոր հետք թողած նահատակության մղվելու այս վեհ ու հախուռն պատկերն է կարծես թևածում պաշտպանության նախարարի ժողովրդական պատվանվան գլխավերևում. արդի հայ բանակի հիմնադիր գործիչ Վազգեն Սարգսյանին ժողովուրդը տվեց վաղ միջնադարի սրբազան պատերազմից ծանոթ հայոց զորքի ղեկավարի «Սպարապետ» անունը։ Նախկինում գրական գործունեություն ծավալած Սպարապետ Սարգսյանն ինքը նահատակության իր մարտակոչը պատմական հետագծի մեջ էր տեսնում. «Մենք մեր ազգային պատերազմն անընդհատ հետաձգել, բերել-հասցրել ենք 21-րդ դարի շեմին, հիմա էլ նստենք մտածենք, թե այդ կռվում արժե՞, թե՞ չարժե զոհվել։ Ճիշտ եմ արել, որ կենաց եւ մահու ընտրության կոչով եմ դիմել»։^[3]«Զինվորն ու Սպարապետը», ՀՀ Երկրապահ կամավորականների միություն, https://shorturl.at/jtIWB, այց՝ 2 դեկտեմբերի 2024 թ.։ 

Դարերով ժառանգված «ազգային պատերազմ» մղող Հայաստանի երրորդ նորանկախ հանրապետության բանակում 5-րդ դարի սրբազան պատերազմի զուգահեռը Սարգսյանի պատվանմամբ չի ավարտվում։ 1997-ին Սպարապետի և Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգսյանի նախաձեռնությամբ հիմք դրվեց ՀՀ Զինված ուժերի հոգևոր առաջնորդության ինստիտուտին։^[4]Հոգևոր առաջնորդության ինստիտուտի մասին տե՛ս «ՀՀ ԶՈՒ հոգևոր առաջնորդություն», Մայր Աթոռ սուրբ Էջմիածին, https://shorturl.at/Wfy7v, այց՝ 2 դեկտեմբերի 2024 թ.։ Սա ենթադրում էր նախ բանակի սահմանապահ ուժերի, ապա նաև մնացած բոլոր ստորաբաժանումներում զինվորական հրամանատարության կողքին հոգևոր առաջնորդների ներկայություն։ Եթե պաշտպանության նախարար Սարգսյանի կերպարը ժողովրդի մտքում կապվել էր սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի հետ, ապա իր իսկ նախաձեռնությամբ զորքին կցված գնդերեցների ինստիտուտը երևում է իբրև նոր ղևոնդյանց ներկայությունն արդեն արդի պետության բանակում։ 

Վարդանանց պատերազմը, սրանով սահմանված ինքնազոհ հերոսականության ձևը, հանուն բարձր գաղափարի նահատակության պատրաստ լինելու անձնազոհությունը 1990-ականների պատերազմի տարիներին հետխորհրդահայ ժողովրդի շրջանում դեռևս ուներ իր կենսականությունը։ 2005-ին՝ արդեն տասնամյակը բոլորած պետականության պայմաններում, պաշտպանության նախարարությունը ևս մեկ անգամ հառնեցնում էր սպարապետ սուրբ Վարդանին։ Իջևանի Ակնաղբյուր գյուղում «Զորավորի ծառ» անունով հայտնի ժողովրդական սրբատեղիում մատուռ կառուցվեց՝ փորձ անելով սկիզբ դնել կամ, ըստ նախաձեռնողների՝ վերականգնել նորակոչիկներին զինվորագրելուց առաջ այստեղ օրհնելու ավանդույթը։^[5]Ծառի մասին ավանդության և այն արդիացնելուն միտված միջոցառումների մասին տե՛ս Конрад Секерски, «Встреча у дерева: дуб полководца Вардана и политика символов в современной Армении», ըստ՝ Լևոն Աբրահամյան, Աղասի Թադևոսյան, Թամար Հայրապետյան (խմբ.), Ավանդականը և արդիականը հայոց մշակույթում (Երևան։ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., 2010), էջ 273-287։ Ծառը, ըստ ժողովրդական ավանդության, Վարդան Մամիկոնյանն է տնկել Խաղխաղի հաղթական ճակատամարտից վերադառնալու ճանապարհին։ Սա քաջ Վարդանի հետ կապվող այն ավանդություններից է, որում ժողովուրդն ապրեցրել է ջրին ու ծառերին ընծայված կենսական ուժ տվող հին հավատը։ Հոժարակամ դեպի մահը գնացող ու իր զորքին գիտակցված նահատակության առաջնորդող եկեղեցու սուրբ զորավարի կերպարն այստեղ վերածվում է մահից պաշտպանող, այս աշխարհում կյանք տվող դյուցազուն հերոս Կարմիր Վարդանի։ Վարդան Մամիկոնյանի այս երկու՝ եկեղեցու սրբի և ժողովրդի դյուցազունի կերպարներն իրար սնել ու ներհյուսվել են դեռևս 19-րդ դարից։^[6]Սուրբ Վարդան Մամիկոնյանի և ժողովրդական հերոս Կարմիր Վարդանի փոխներհյուսված հարաբերության մասին տե՛ս Նարե Սահակյան, «Ավարայրի ճակատամարտը՝ պետության հիմքում. հայ գրագետի սուրբն ու ժողովրդի դյուցազունը», Հայկական արդիությունների ուսումնասիրման նախագիծ, 2023, https://shorturl.at/NF2JF, այց՝ 2 դեկտեմբերի 2024 թ.։ Ժողովրդական այս սրբատեղին պետական հանդիսության ասպարեզ դարձնելու, կողքին քարաշեն մատուռ հիմնելու և այն Հայ առաքելական եկեղեցու համակարգի մեջ տեղավորելու 2005-ի՝ պետական մակարդակով իրականացվող փորձը թվում է ներհյուսման այս գործընթացի ևս մեկ հանգրվան էր։ Այնուամենայնիվ, չնայած սրա մասին պատմող վավերագրական ֆիլմը պնդում է, թե ավանդույթն անմիջապես ժողովրդականացավ, 2005 և 2006 թվականների հանդիսություններից հետո սրա մասին այլևս չենք լսում։^[7]Տե՛ս Վարդանանց կանչ, Բաղինյան արտ վիդեո, https://www.youtube.com/watch?v=YVRkYpjYoy8 , այց՝ 2 դեկտեմբերի 2024 թ.։ Ֆիլմի նկարահանումներին աջակցել է ՀՀ Պաշտպանության նախարարությունը։ Ժողովրդի կյանքն ամենաիրական մակարդակում պայմանավորող կառույցի՝ պետության՝ տասնամյակից ավել ձգված չքավոր ու կեղեքող ռեալությունը 2000-ականների կեսին արդեն սասանել էր իր իղձերը սուրբ նահատակի հետ կապելու ժողովրդական ջերմեռանդությունը։ Հայերի՝ որպես մահվամբ մահն արհամարհող նահատակների եղիշեական սահմանումը բախվել էր արդի պետության քաղաքացիների իրական կարիքներին։ Հատկանշական այս դրությունը մեր առաջ հարց է բարձրացնում, թե ինչպես է մեզ հասել հայ ժողովրդի հավաքականության այն ըմբռնումը, որ դրված է նույն այդ ժողովրդի բարօրությունն ու ինքնուրույն հանրային կյանքն ապահովելուն ծառայող արդի գործիքի՝ անկախ պետության ու դրա բանակի հիմքում։ 

Ներկա հետազոտությունը քննում է այն ճանապարհը, որով Եղիշե վարդապետի Վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին երկի ձևակերպած հայերի միաբան նահատակության պատմությունն անցել է Խորհրդային Միության 40-ականների միջով, իր տեղը գտել Խորհրդային Հայաստանի պետականության հիմքերում և փոփոխված ու բյուրեղացած հասել Հայաստանի երրորդ Հանրապետություն՝ իբրև հայերի՝ որպես ազգի անվիճարկելի սահմանում։ 

 

Վարդանանքը 

Հայրենական պատերազմի օրերին «հայ ժողովրդի հերոսական անցյալը» ոգեկոչելու նպատակն ուներ Դերենիկ Դեմիրճյանը, որ հանձն առավ գրելու Վարդանանց պատերազմի պատմությունը։ Ուժերն արտաքին թշնամու դեմ լարած խորհրդային երկրում պատերազմը որոշակիորեն փոխել էր գաղափարական մթնոլորտը։ Կենաց-մահու կռվի օրհասական վիճակում Դեմիրճյանը պատկերում էր «նահատակ գրված» մի ամբողջ ժողովուրդ, որ միաբանված իր հոգևոր դասի և առաքինի նախարարական տների շուրջ՝ ելել էր մահվանն ընդառաջ։ Վեպի առաջին հատորը հրապարակվեց 1943 թվականին։ Գրական թերթում պատմավեպի մասին արձագանքներ ենք գտնում ընդհուպ ռազմաճակատից. 

«Վարդանանքը» ոգևորում է մեզ, հայրենասիրական լիցք է տալիս կռվելու մինչև վերջին կաթիլ արյունը հանուն սովետական մեծ հայրենիքի…. Գերմանական ֆաշիզմի կամքն այդ էլ էր ենթադրում, մոռանալ ամեն ինչ, հայրենիքը, մայրենի լեզուն, ազգի կուլտուրան ու գրականությունը։ Միայն մեր ազատ Սովետական Միության մեջ է, որ մարդը հնարավորություն ունի հասնելու յուր մուրազին։ Ահա դրանք են, որ ինձ ու մյուսներին ուժ են տալիս, որ սարսափելի չէ նույնիսկ մահը։^[8]«Նամակ ռազմաճակատից «Վարդանանք» պատմական վեպի հեղինակ ընկեր Դ. Դեմիրճյանին մի խումբ երիտասարդ մարտիկներից», Գրական թերթ, 31 մարտի 1945 թ.։ 

Որպես գրող դեռևս նախախորհրդային շրջանում ձևավորված Դեմիրճյանն այս տարիներին վերածնում էր 19-րդ դարից ժառանգված ազգայնության մշակութային պատկերացումները։ Հայոց լեզուն, մշակույթն ու հոգևոր ձեռքբերումները գրողի համար ակնհայտորեն կապված էին երևում հայ եկեղեցու հետ։ Եկեղեցու շուրջ կենտրոնացած այս արժեքների ամբողջությունը Դեմիրճյանը 1943-ին հատկանշականորեն անվանում է «ներքին պետականություն», որի պաշտպանության համար էին մահվանն ընդառաջ գնում վարդանանց նահատակները։ Ուշագրավ այս արտահայտությունը հարցեր է բարձրացնում խորհրդային 40-ականներին սոցիալիստական հանրապետություններում եկեղեցու և կրոնի հարաբերության մասին։ 

Ստալինյան պետության և քրիստոնեական եկեղեցու կապերն իրենց բարդությամբ շատ հետազոտողների են զբաղեցրել։ Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո ամբողջ երկրով մեկ սկսված եկեղեցապատկան գույքի ազգայնացման գործընթացն առանձնապես բռնի ձև ստացավ 1920-ականների վերջին։ 1930-ականներին թափ առած «նացիոնալիստների», «ժողովրդի թշնամիների» սպանդի, աքսորի ու տեռորի տարիներին բռնաճնշումների զոհերի մեջ մեծ է հոգևորականների թիվը։^[9]Խորհրդային Հայաստանում ծխական քահանաներից մինչև բարձրաստիճան հոգևոր հայրեր դատապարտվում էին հատկապես Առաջին հանրապետության տարիներին դաշնակցական կառավարության հետ առնչությունների մեղադրանքով։ Ստալինյան բռնադատումների այս տրամաբանությունը նախկին հոգևորական, աստվածաբան, փիլիսոփա Միսաք Խոստիկյանի դատապարտման օրինակով բացահայտում է Աշոտ Գրիգորյանը, տե՛ս Աշոտ Գրիգորյան, ««Մայր Արաքսի» և «հայր Հռենոսի» միջև. Միսաք Խոստիկյանը և նրա David der philosoph ավարտաճառը», ըստ՝ Միսաք Խոստիկյան, Դավիթ փիլիսոփան (Երևան։ Հովհաննիսյան ինստիտուտ, 2020), էջ 381-393։ … կարդալ ավելին Նորանկախ Հայաստանում առաջինն այս խնդրին անդրադարձած Ստեփան Ստեփանյանցն այս տարիներին եկեղեցու վիճակի իրապես չքավոր ու ողբալի դրություն է նկարագրում։^[10]Ստալինյան շրջանում կրոնի և եկեղեցու հետազոտող Սթիվեն Մերրիթ Մայները Ռուսաստանում եկեղեցու դեմ ճնշումների երեք ալիք է առանձնացնում. քաղաքացիական պատերազմից անմիջապես հետո՝ 1922-ին, բռնի կոլեկտիվացման տարիներին՝ 1928-1932, և ստալինյան Մեծ տեռորի ժամանակ՝ 1936-1939 թվականներին, տե՛ս Steven Merritt Miner, Stalin’s Holy War: Religion, Nationalism, and Alliance Politics, 1941-1945 (Chapel Hill, London: The University of North Carolina Press, 2003), էջ 20։ Չնայած պետության քաղաքականությունների որոշ փոփոխության՝ հոգևորականների առօրյա կյանքի ողբերգական այս դրությունը շարունակվում էր նաև հետպատերազմյան տարիներին։ Այս մասին … կարդալ ավելին Բացի ֆիզիկական ու տնտեսական ճնշումներից, պետական հովանավորությամբ գործունեություն էին ծավալում «Մարտնչող անաստվածների միությունն» ու «Ազատ եկեղեցական եղբայրությունը»՝ իրենց մամուլով և քարոզչության ու ճնշումների այլ միջոցներով։^[11] Տե՛ս Ստեփանյանց, Հայ առաքելական եկեղեցին, էջ 83-87։ Այս կազմակերպությունները ԽՍՀՄ Մարտնչող անաստվածների միության հայաստանյան արբանյակները կարելի է դիտարկել։ Համամիութենական կազմակերպությունը հիմնվել է 1925 թվականին, իսկ 1928-ին Հայաստանում ստեղծվեց Անաստվածների միությունը։ Ռուսաստանյան կազմակերպության պաշտոնական ամսագրերն էին Антирелигиозник-ը և Безбожник-ը, որոնց նմանությամբ Հայաստանում 1928-ից գործում էր Անաստված ամսագիրը։ Ուրեմն ընդհուպ մինչև 1939 թվականը եկեղեցու հանդեպ խորհրդային իշխանության պաշտոնական վերաբերմունքը քիչ թե շատ միանշանակ պետք է դիտել։^[12]Անմարդկային ճնշումների կողքին թերևս բացառություն է երևում 1932-ին Մայր Աթոռում Ազգային եկեղեցական ժողով հրավիրելու՝ խորհրդային իշխանության թույլտվությունը, որի արդյունքում եպիսկոպոս Խորեն Մուրադբեկյանն օծվեց Ամենայն Հայոց կաթողիկոս։ Սա իսկապես աննախադեպ երևույթ է երևում, եթե հաշվի ենք առնում, որ Ռուս ուղղափառ եկեղեցուն արգելված էր հոգևոր ղեկավար ընտրել 1925-ից ընդհուպ մինչև 1943 թվականը։ Ստեփանյանցն այս բացառությունը հայկական սփյուռքի գործոնով է բացատրում. «…. տեղի իշխանությունները զգուշանում էին, որ Էջմիածնի Մայր Աթոռը, ի վերջո, կարող է … կարդալ ավելին 

Այս կետից սկսած հետազոտողների կարծիքները բաժանվում են։ Կախված հետազոտության շրջանակից, ուշադրության առնված կոնկրետ ազգային հանրապետությունից կամ դրված հարցից՝ քրիստոնեական եկեղեցու հանդեպ ակնհայտորեն փոխվող քաղաքականությունը տարբեր տարիների ու իրադարձությունների է վերագրվում։^[13]Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ խորհրդային պետության և Ռուս ուղղափառ եկեղեցու հարաբերություններին անդրադարձող գիտնականների մեծ մասն այս փոփոխությունը վերագրում է Գերմանիայի հարձակման տարուն՝ 1941-ին, երբ Ստալինը կամ կարիք զգաց եկեղեցու միջոցով բարձրացնել բանակի մարտունակությունը, կամ որոշեց պարգևատրել հոգևորականությանը պետության վարած պատերազմում ցուցաբերելիք հավատարմության համար։ Տե՛ս, օրինակ, Robert A.Graham, The Vatican and Communism during World War II: What Really Happened? (San Francisco: Ignatius Press, 1996); Mattew Spinka, The Church in Soviet Russia (New York: Oxford University Press, 1956); Dimitry Pospielovsky, The … կարդալ ավելին Խորհրդային Միության և Ռուս ուղղափառ, ինչպես նաև Հայ առաքելական եկեղեցու հարաբերությունների շուրջ ուսումնասիրությունների մեծ մասում եկեղեցու և հոգևորականների հանդեպ ստալինյան 1930-ականներին տեղի ունեցած ճնշումների անմարսելի ազդեցությունը հաստատել է ճնշողի և ճնշվողի հարաբերության մի ընդունված հարացույց։ Սովորաբար ըստ այս հարացույցի է եկեղեցու վիճակը քննարկվում այս երկրի ամբողջ պատմության ընթացքում։^[14]Սրա լավագույն օրինակը թերևս Ստեփանյանցի մեջբերվող աշխատությունն է։ 1930-ականներին եկեղեցու հանդեպ աննախադեպ ու անմարդկային ճնշումները, ընդհուպ Խորեն Ա Տփղիսեցի կաթողիկոսի սպանությունն ինքնին փաստված են։^[15]Տե՛ս Ստեփանյանց, Հայ առաքելական եկեղեցին, էջ 120-123։ Այնուամենայնիվ սա ամբողջությամբ չի բացահայտում պետության ու եկեղեցու բարդ հարաբերությունը։ Ստալինիզմի պատմաբան Մայներն անդրադառնում է այս հարացույցին. 

Եթե ԽՍՀՄ-ում կրոնի պատմությունը զուտ ընթերցում ենք պետության՝ որպես ճնշողի և եկեղեցու՝ որպես զոհի շրջանակում, ապա հեշտ է բաց թողնել այն պահերը, երբ երկուսի շահերը խաչվել են, ինչպես նաև չնկատել այն, որ խորհրդային պետությունն ինքն ազդվել է կրոնի հարատևությունից։^[16]Ըստ՝ Miner, Stalin’s Holy War, էջ 6։  

Կոնկրետ քաղաքական շահերի համընկնումներն իհարկե հանդիպում են՝ հատկապես պատերազմի տարիներին։ Սակայն մեր հետազոտության տեսանկյունից առանձնապես ուշագրավ է նկատել, որ ստալինյան կենտրոնաձիգ, միատարր ու փակ պետական համակարգն արդեն 1930-ականների վերջից մոտենում էր քրիստոնեական եկեղեցու «հարատևող» կրոնական տրամաբանությանը։ Խորհրդային ժողովրդի՝ դասակարգային հակասություններից «ազատված», միատարր պատկեր էր հռչակում Ստալինը 1936-ին ընդունված նոր սահմանադրության առթիվ իր ելույթում։ Սա անխուսափելիորեն որոշ զուգահեռներ է ի հայտ բերում Քրիստոսի հավատով միաբանված՝ ուխտ կնքած, հոգևոր հոտի այն իդեալի հետ, որ ուներ եկեղեցին ժողովրդի մասին։^[17]Հայ առաքելական եկեղեցու այս իդեալի քննարկման համար տե՛ս Նարե Սահակյան, «Եկեղեցու կարգն ու ժողովրդի բարքը. Կարապետ Տեր-Մկրտչյան և Գալուստ Տեր-Մկրտչյան (Միաբան)», Հայկական արդիությունների ուսումնասիրման նախագիծ, 2021, https://shorturl.at/RSvgI , այց՝ 5 դեկտեմբերի 2024 թ.։ Ստալինյան պետության ներսում միասնականության սևեռուն գաղափարի կարևոր քննարկում է առաջարկում Էրիկ վան Ռեն, տե՛ս Erik van Ree, The Political Thought of Joseph Stalin: A Study in Twentieth-Century revolutionary Patriotism (London, New York: Routledge, 2002), հատկապես էջ 126-136։ Միաժամանակ, սրված ու քարացած, իրենց կայացման պատմական պայմաններից դուրս բերված այն հակասությունը, որով սահմանվում էին մի կողմից խորհրդային ժողովուրդը՝ բանվորը, գյուղացին ու մտավորականը, մյուս կողմից «նացիոնալիստ, տրոցկիստ», «բուրժուա, իմպերիալիստ» թշնամիները, հռետորության մակարդակում ընդհուպ մոտենում էր առաքինի սրբակենցաղների և ուխտադրուժ դավաճանների կրոնական ըմբռնումներին։ Բացի այս, «սայթաքողներին» ինքնախոստովանության մղող ու անողոք խարազանի ենթարկող հանրային մթնոլորտն ու պետության քաղաքականությունների՝ թեականություն չհանդուրժող, անքննադատ ջատագովությունը գալիս են լրացնելու այս զուգահեռները։^[18]Աստվածաբան և պատմաբան Ռոլանդ Բոյերը, օրինակ, հետևողականորեն քննության առնելով Ստալինի թողած գրավոր ժառանգությունը, այն դիտում է կրոնական գրականության և հատկապես Աստվածաշնչի հետնախորքին։ Այստեղ Լենինի մահից հետո կուսակցության արմատական վերափոխման, պետական համակարգի կազմակերպման ստալինյան գործելակերպերը հետաքրքրականորեն ի հայտ են գալիս Ստալինի վաղ շրջանի հոգևոր կրթության հետ սերտ կապերի մեջ։ Տե՛ս Roland Boer, Stalin: From Theology to the Philosophy of Socialism in Power (Singapore: Springer, 2017)։ 

Ըստ էության խորքային այս կապերն են հիմք դառնում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մեկնարկից սկսած խորհրդային մամուլում կռվի հոգևոր-բարոյական այն մեկնաբանության համար, որը խորհրդային ժողովրդի և ֆաշիստական Գերմանիայի միջև հակամարտությունը որակում է որպես «սրբազան պատերազմ»։^[19]Տե՛ս, օրինակ, «Պաշտպանական գրականությանը նվիրված խորհրդակցություն», Գրական թերթ, 30 հուլիսի 1939 թ., Ավ. Իսահակյան, «Մենք հաղթությամբ կելնենք այս սրբազան պատերազմից», Գրական թերթ, 10 օգոստոսի 1941 թ., «Հայրենական պատերազմը և պաշտպանական պոեզիան», Գրական թերթ, 20 օգոստոսի 1941 թ., «Կատարենք մեր սրբազան պարտքը հայրենիքի հանդեպ», Գրական թերթ, 10 սեպտեմբերի 1941 թ.։ Այս շեշտադրումն իր հերթին տեղ էր բացում հայերի՛ «սրբազան պատերազմի» ոգեկոչման համար։ Ներկա հետազոտությունը փորձ է անում ցույց տալ այն պահը, երբ պատերազմի օրհասական տարիներին «ձևով ազգային, բովանդակությամբ սոցիալիստական» հռչակված խորհրդային հանրապետության «ազգային ձևն» իր կապերն է ի հայտ բերում հայ եկեղեցու դարավոր ավանդույթի հետ։ 

Փայլատակումի այս պահը, սակայն, կարճատև էր։ Վարդանանքը պատերազմից հետո քննադատվեց կրոնական հստակ շեշտեր ունենալու, ընդհուպ մինչև «եկեղեցու պաշտպանության» համար և վերամշակվեց գրեթե անճանաչելիության աստիճանի։ Եթե առաջին տարբերակում երևում է բոցավառ քրիստոնյա հայ ժողովուրդը՝ իբրև հավատի միաբան նահատակ, երկրորդում այլևս չենք հանդիպում «նահատակ» հասկացությանը. սա փոխարինվում է «զինվորագրմամբ»։ Այստեղ կիսահեթանոս հայ շինականն է, որ բողոք ունի բոլոր ճնշողների ու կեղեքողների դեմ և ինքն իր ուժը գիտակցելով «զինվորագրվում» է «մեծ գործին» ու ստիպում հայ իշխաններին հետևել իրեն։ Պարսկական մեծ տերության դեմ հանուն բարձր արժեքների հուսահատ, մինչև «իմացեալ մահ» ծառանալու որոշումն այստեղ հայ շինականն է կայացնում։ Հայ մտավորական վերնախավերի՝ դեռևս 5-րդ դարից ժառանգած, 19-րդ դարի աշխարհիկացման բովով անցած ազգայինի սահմանումն այս քայլով Դեմիրճյանը դարձնում է շինական ժողովրդի իրականությունը։ Սա արմատապես աշխարհիկ հանդերձանք է տալիս հայերին սահմանող հայ եկեղեցու մեծ նախագծին և միաժամանակ քողարկում դրա կրոնական արմատները։ 

Ըստ գրողի՝ «Պատերազմին կրոնական աստառ տալու պատճառը գալիս է այդ պատմական իրողության ձևական, արտաքին հանգամանքից …. Ես փորձ արեցի վերականգնել պատերազմի իսկական պատճառը, ցույց տալով այն որպես հայրենիքի ինքնուրույնության, ազգային կուլտուրայի, ազատության համար մղվող պայքար» (ընդգծումները՝ Ն.Ս.)։^[20]Դերենիկ Դեմիրճյան, «Վարդանանքի մասին», Սովետական Հայաստան, 1952, թիվ 10, էջ 34։ Վարդանանց ապստամբության կրոնական կողմը դիտելով իբրև զուտ «արտաքին ձև»՝ դրանով իսկ ձևված «ազգային կուլտուրան» այս հայացքում պատկերվում է իբրև «բուն էությամբ» ժողովրդական։^[21]Դեմիրճյան, «Վարդանանքի մասին», էջ 34։ Ժողովրդական ներքնախավերի՝ որպես սրբազան պատերազմի առաջամարտիկների այս պատկերը կարծրացել է Խորհրդային Հայաստանի պետականության հիմքերում։ Սա այլևս տեղ չի թողնում նկատելու մտավորականության իդեալների և ժողովրդական կարիքների այն բարդ հյուսվածքը, որ ի հայտ է բերում Վարդանանց պատերազմի պատմության՝ մեզ հասնելու ճանապարհը։^[22]Վարդանանց պատերազմի մասին մտավորական վերնախավերի և ժողովրդական ներքնախավերի ընկալումների բարդ փոխներհյուսման քննարկումը տե՛ս Սահակյան, «Ավարայրի ճակատամարտը՝ պետության հիմքում»։ 

1954 թվականի վերջնական վերամշակումից հետո Դեմիրճյանի Վարդանանքն այս տեսքով վերահրատարակվել է Խորհրդային Հայաստանի ժողովրդի ազգային կյանքում ևս երկու շրջադարձային պահերի։ Առաջինը՝ 1968-ին, երբ խրուշչովյան չափավոր ապաստալինացման քաղաքականությունների արդյունքում խորհրդային հանրապետություններին իրենց ազգային հարցերն արծարծելու որոշ ազատություն էր տրվում։ Այս շրջանը մեզանում ընդունված է համարել «ազգային զարթոնքի» տարիներ։^[23]Տե՛ս, օրինակ, Ավագ Հարությունյան, «Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցը և Երկրորդ հանրապետությունը», Նորավանք, 2015, http://www.noravank.am/upload/pdf/Avag_Harutyunyan.pdf, այց՝ 5 դեկտեմբերի 2024 թ.; Հայկուհի Մուրադյան, «Խորհրդային Հայաստանի մշակութային քաղաքականությունը «Ձնհալի» տարիներին», Պատմություն և մշակույթ, ԵՊՀ, 2018, էջ 376-383։ «Ազգային զարթոնք» հասկացությանը գցված քննական փորձի համար տե՛ս Հրաչ Բայադյան, ««Ազգային զարթոնքի» պատումը 1960-1970-ականների համատեքստում», ըստ՝ Հրաչ Բայադյան, Երևակայելով անցյալը. խորհրդահայ արդիականության պատումներ (Երևան։ Հեղինակային հրատ., … կարդալ ավելին Պատմավեպը ևս մեկ անգամ վերահրատարակվեց արդեն Վերակառուցման ալիքի վրա՝ 1987-ին, երբ ամիսներ անց պայթելու էր Արցախյան շարժումն ու մեկնարկը տար ազգային հանրապետության անկախացման գործընթացին։ Դպրոցական ծրագրում պարտադիր ընթերցման նյութ դարձած Վարդանանքն այնքան խոր հետք է թողել սերունդների մտքում, որ առաջ է անցել Եղիշեից. հայաստանյան դպրոցներում սովորած ամեն հայ Եղիշեի Վարդանանց պատմությունն իմանում է նախևառաջ Դեմիրճյանի պատմավեպով։ Այսպես հաճախ հանրության աչքում ջնջվում են Եղիշեի և Դեմիրճյանի միջև տարբերությունները։ 

Դեմիրճյանի գործն, ուրեմն, Եղիշեի մատյանի մի հերթական գեղարվեստական մեկնաբանություն չէ, ինչպես, օրինակ, Լեոյի Վարդանանք դրաման կամ Պատկանյանի Քաջ Վարդան Մամիկոնյանի մահը պոեմը։^[24]Տե՛ս Լէօ, Վարդանանք (Թիֆլիզ։ Սլօվօ, 1916); Գամառ-Քաթիպա, «Քաջ Վարդան Մամիկոնյանի մահը», Կռունկ Հայոց աշխարհի, 1861, թիվ 7, էջ 513-530։ Սա արդեն խորհրդահայ պետականության ներսում մի քանի անգամ վերախմբագրված ու հավանության արժանացած և դրա համակարգերով ժողովրդի շրջանում լայնորեն տարածված այն գիրքն է, որ երևում է իբրև Եղիշեի պատմության «բուն պատմական կորիզը» բացահայտող և այն շարունակող գործ։ 

Մեր հետազոտությունը, առանցքային տեղ հատկացնելով Դեմիրճյանի Վարդանանքին, այնուամենայնիվ պատմավեպի բանասիրական քննություն չէ. աշխատանք, որը լրջորեն չի իրականացվել անկախ Հայաստանում և որի կարիքն առավել քան զգացվում է։ Փոխարենը, պատմավեպի խմբագրումների պատմության, ինչպես նաև 1940-ականներին առհասարակ հայ հին գրականության կանոնացման դրվագների շուրջ մեր ներկա ուսումնասիրությունը փորձ է շոշափելու Խորհրդային Հայաստանի առանձնահատուկ պետականության ներսում ձևակերպված հայ ժողովրդի «ազգային ձևը» ու դրա կապերը հայ եկեղեցու սահմանադիր նախագծի հետ։^[25]Սա է նաև պատճառը, որ ներկա հետազոտության մեջ, օրինակ, չեն քննվում Դեմիրճյանի վեպի վերախմբագրումների բոլոր դրվագները, այլ ուշադրություն է դարձվում հատկապես «ուխտի միաբանությունը» կնքելու շրջադարձային դրվագի վրա։

 

Ամբողջական հետազոտությունը՝ այստեղ