19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին արդի աշխարհիկ ազգ դառնալու գործընթացները ակոսել էին հայության կյանքը՝ հայ ավանդական հաստատությունները կանգնեցնելով վերափոխման բարդ երկընտրանքների առաջ։ Այս երկընտրանքները հատկապես պտտվում էին ժողովրդի՝ որպես ազգային պատմության և ազգային իշխանության գլխավոր սուբյեկտի արդիական ըմբռնման շուրջ. ըմբռնում, որը սասանում էր հայ եկեղեցու՝ ի վերուստ իշխանության սկզբունքը։ Բայց այս հակադրությունը սոսկ արտաքին չէր եկեղեցու համեմատ․ եկեղեցին ինքը թևակոխել էր ժողովրդի հետ հաշվի նստելով արդիանալու բարդ գործընթաց։ Սույն հետազոտության կենտրոնում այս գործընթացն է՝ ի դեմս գիտական և հրապարակախոսական մտքի՝ Մայր Աթոռում ձևավորված խոշոր այն դպրոցի, որը դառնալու էր հայ արդի գիտության հիմքերից մեկը։
Հետազոտության մեջ եկեղեցու ժողովրդականացման բարդ խնդիրը քննարկվում է այս դպրոցի երկու կարևոր ներկայացուցիչների՝ հոգևորական գիտնականներ և հրապարակախոս գործիչներ Կարապետ վարդապետ Տեր-Մկրտչյանի (1866-1915) և Գալուստ Տեր-Մկրտչյանի (Միաբան) (1860-1918) մոտեցումների համեմատական ուսումնասիրությամբ։ Եվրոպայի լավագույն համալսարաններում իրենց ուսումն առած այս հեղինակների ընտրությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ լինելով առավել առաջադեմ հոգևորականության ներկայացուցիչներ՝ նրանք այնուամենայնիվ տարբեր կերպ էին տեսնում եկեղեցու արդիականացումն ու եկեղեցին ժողովրդին մոտեցնելու անհրաժեշտությունն ու եղանակները։ Մոտեցումների այս տարբերության մեջ բացահայտվում են հայության արդիականացման տարբեր հեռանկարներ, որոնց անդրադառնալը կարևոր կարող է լինել այսօր՝ արդիականացման խնդրի առաջ վերստին կանգնած Հայաստանում։
1889 թվականից Գերմանիայի բողոքական աստվածաբանական ֆակուլտետներում կրթված Կարապետ Տեր-Մկրտչյանին կարելի է Հայոց եկեղեցու բարենորոգչական շարժում անունը ստացած հոգևորական ալիքի առաջամարտիկը համարել։ Վարդապետի ուսուցչական գործունեությունը, հաստատած լայն կապերը լիբերալ-բողոքական աստվածաբանական դպրոցի ներկայացուցիչների հետ թե՛ գործնական և թե՛ գաղափարական առումով ճանապարհներ բացեցին իր մյուս ուսումնակից ընկերների (Երվանդ Տեր-Մինասյան, Միսաք Խոստիկյան, Հուսիկ Զոհրաբյան և այլք) համար դեպի Եվրոպայի բողոքական ֆակուլտետները։ Այս ուսյալ ճեմարանականներն էին տարիներ հետո կազմելու բարենորոգչական շարժման կորիզը։ Հայ եկեղեցու բարեփոխումն ու արդիացումը շարժման կենտրոնական գործիչ Կարապետ վարդապետը կապում է եվրոպական արդի գիտությամբ ժողովրդական լուսավորություն առաջ բերելու, ժողովրդի կյանքում ազգային եկեղեցու կենդանի ներկայությունն ու դերը պատմականորեն և գործնականում ցույց տալու քարոզչական և ուսուցչական գործունեության հետ։ Կրթությունն ու դպրությունը վարդապետի հայացքում հայ ժողովրդի հոգևոր փրկության առանցքային կռվաններն են։ Այս հեռանկարում է դիտելի նաև Տեր-Մկրտչյանի գիտական գործունեությունը, որ ծավալվում է ժողովրդի՝ իբրև նախ և առաջ քրիստոնեակա՛ն համայնքի պատմությունը, մշակույթն ու բարքերը գիտականորեն վերհանելով։
Եթե Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի գիտական և հրապարակախոսական աշխատանքում հայ ժողովուրդը երևում է իբրև եկեղեցու հոգևոր համայնք, որին ճանաչելով պետք է լուսավորել և մոտեցնել ճշմարիտ դավանանքի, Միաբանի գիտության առանցքը ժողովուրդն է ինքնին՝ եկեղեցու հետ իր հակասական հարաբերությամբ, ժողովրդական բարքի մեջ առկա հին հավատալիքներով ու սովորություններով։ Խնդիրը ժողովրդին ըստ էության և «առանց մոլեռանդության» ըմբռնելն ու նրա արժեքը վերհանելն է։ Միաբանը նույնպես 19-րդ դարի երկրորդ կեսին ուսանել էր Եվրոպայում և գիտական ու մտավորական կապեր հաստատել ոչ միայն Կարապետ վարդապետի ապագա դասախոսների՝ լիբերալ-բողոքական դպրոցի ներկայացուցիչների, այլև հայագիտության հետ առնչություն ունեցող Եվրոպական աստվածաբանական այլ դպրոցների հետ։ Հոգևորականի՝ արդի գիտության չափանիշներին համընթաց բնագրագիտական-աղբյուրագիտական հսկայածավալ աշխատանքը, նահատակների վարքագրությունները, աղանդավորական շարժումների ուսումնասիրություններն առերեսում են հայ եկեղեցու պատմության մեջ ի հայտ եկող խզումներն ու գաղափարական ծվատումները և ականջալուր են ժողովրդական բարքի հետ հյուսված հին ուժերի կենդանի ներկայությանը հայության մեջ։
Դարադարձի մամուլում եկեղեցու արդիացման և հայ ժողովրդի՝ իբրև ազգ կայացման բազմաձայն բանավեճերում և՛ Կարապետ վարդապետը, և՛ Միաբանն ավելի պահպանողական թևի հոգևորական և աշխարհիկ գործիչների կողմից մեղադրվել են Մայր եկեղեցու գծից շեղվելու, անբեկանելի համարվող ճշմարտություններ կասկածի տակ դնելու, «չափազանց ազատամիտ» գտնվելու համար։ Ներկա հետազոտությունը, սակայն, հայության արդիացման կարիքն առերեսող այս երկու գործիչների քննարկմամբ փորձ է անում վեր հանել արդի գիտությամբ տեղական կյանքին, ժողովրդի մեջ աշխատող հին ուժերին ու բարքին մոտենալու և դրանով եկեղեցին բարեփոխելու երկու տարբեր ճանապարհներ։