ՄՇԱԿՈՒՅԹ ԵՎ ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՈՒՄ

Հայոց արդիականացման ներհակությունները․ լուսավորություն, կենցաղավարություն, որբություն

Լիպարիտյանի տեքստը՝ հետևելով իր հերոսի՝ Մկրտիչ Խրիմյանի օրինակին, հայոց արդիականացման փորձը ներհակություններով հասկանալու ճանապարհ է բացում ու միաժամանակ այդ անելու օրինակ ծառայում։ Այսպիսի մոտեցումը, սակայն, հեղինակի համար տեսաբանական պահանջ չէ, այլ պատմական նյութի կոնկրետությունը շոշափելուց բխող հրամայական։ Այս է պատճառը, որ 19-րդ դարավերջի և 20-ի սկզբի հայոց արդի փորձառության վճռական հանգրվանը խտացնող Մկրտիչ Խրիմյանի մասին այս տեքստում հարակարծությունների վերհանումը հետազոտողին ու նրա քաղաքական ու մտավորական նախադիրքավորմանն ուղղված մարտահրավեր է․ պատահական չէ, որ տեքստն ինքը տոգորված է մեր հասկացությունները կոնկրետացնելու «անհետաձգելի կարիքով»։ Հնամենի պատկերացումներն ու բարքը Խրիմյանի պարագայում զուգորդվում էին բարենորոգչական արդիասիրության հետ այնպես, ինչպես պահպանողականությունն ու հեղափոխականությունը։ Այս լարումներով ու դրանք պսակող աստվածավախությամբ է Լիպարիտյանը բացապարզում Խրիմյանի կերպարն ու այն հանդես բերում որպես անցած դարադարձին հայության՝ ազգային արդիական կյանք նվաճելու բաղձանքների ու փորձերի բյուրեղացում։ Նոր բան չէ, որ արդիականության փորձառությունը սկզբունքորեն և անհրաժեշտաբար ներքին լարում և ներհակություն է ենթադրում, բայց ո՞րն է այդ ներհակության առանձնահատկությունը հայության պարագայում, հատկապես երբ այդ ներհակության ուսումնասիրողը, ինչպես Լիպարիտյանի դեպքում, ստանձնում է իր ուսումնասիրության նյութի մասը լինելու դիրքը։ 

Խրիմյանի նշանային ֆիգուրի պատմական վերլուծությամբ Լիպարիտյանն ի ցույց է դնում դինամիկ այն շերտացումը, ուր գոյակցում են ծնողաազգակցական կապերով ամրացված աշխարհի պատկերացւոմը (հող-տուն-ընտանիք), եկեղեցով սրբագործված ազգային կյանքն ու առաջնորդությունը (ամենայն հայոց հայրություն), եվրոպական լուսավորության օրինակելիությունն ազգային առաջընթացի համար (կրթությունն ու գիտությունը որպես համադարման), հասարակության արդյունաբերականացումը (գյուղանտնտեսության արդիականացում) և քաղաքական բարեփոխականությունը (կյանքի որակի բարելավման ծրագրային քաղաքականություն)։ Կարճ միացումների՝ հաճախ սպառնալի վտանգով լի այս մշակութային խառնուրդը հայոց ինքնարդիականացման ջանքերի՝ որպես կանոն մտածված, բայց չնախատեսված գործնական արդյունքն է, ազգային կյանքի սահմանադիր իրողությունը։ Լիպարիտյանի վերլուծությունը խնամքով ընդգրկում է այս խառնուրդն իր տարբեր շերտերով։ Խրիմյանի «առասպելանման» կերպարում նա մատնացույց է անում դրա փակուղային բնույթը հայությանը վրա հասած մեծ տագնապների առումով, այլև Խրիմյանին արդարացիորեն հանդես բերում որպես այդ փակուղու ինքնագիտակցություն, որը ձևակերպել է իր իսկ խորքային պատճառներն ու առաջադրել դրանցից բխող առաջարկներ։

Նախ խորքային պատճառներից թերևս գլխավորի մասին։ Խրիմյանը քաջ գիտակցում էր, որ հայության ներուժն անհամաչափորեն քիչ է նրան սպառնացող լրջագույն վտանգներին հաջողությամբ դիմակայելու տեսակետից։ Այստեղից՝ «լավ օրվա» անհամաչափ ձգտումներն ու այն, ինչ կարելի է կոչել «բաղձանքի քաղաքականություն»․ մշակութային-հոգեբանական մի հարացույց, որը դարեր ի վեր տոգորում է հայության կյանքի գերեթե բոլոր ոլորտները (այս մասին տե՛ս այստեղ)։ Նորակազմ ազգային կուսակցությունների ազատագրական օրակարգը բաղձանքի այս քաղաքականության քաղաքական դրսևորումներից էին Խրիմյանի ժամանակ։ Խրիմյանը չէր կիսում զինված պայքարի նրանց օրակարգն ու գիտակցելով ուժերի անհավասարության լրջությունը՝ շարունակում էր բռնել քաղաքական չափավորության ուղին։ Միաժամանակ, չափազանց հետաքրքական է, որ Խրիմյանի չափավոր քաղաքականություններն իրենք հիմնավորվում էին աստվածաստեղծ անհավասար աշխարհակարգի և դրանում սեփական տեղը ճանաչելու կրոնական աշխարհայեցողությամբ։ Այսպես, Խրիմյանի դեպքը մատնացույց է անում հայկական մշակույթում բանականության ու չափավորության արժեքների խոր կրոնական արմատները, որոնք ձգվում են մինչև 5-րդ դարի հայ գործիչների՝ Խորենացու, Եզնիկի, Եղիշեի «քրիստոնյա ռացիոնալիզմը» (տե՛ս, օրինակ՝ այստեղ, էջ 94), ինչի կրողն էր անշուշտ ինքը՝ Խրիմյանը։ Ավելին, Լիպարիտյանի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ չափավոր և արմատական քաղաքականությունների միջև սահմանագիծը լղոզվում է խորքային այն պատճառով, որ երկուսի հաջող իրագործումն ըստ էության հավասարապես անիրական էր իրենց իսկ նպատակադրումների տեսակետից։ Արդյունքում, չափավոր, թե արմատական, նրանք նմանում էին ավելի շուտ «հավատո հանգանակի», քան թե քաղաքական օրակարգի և իրագործվելիս հարուցում կիսակատար ու աղետալի այն արդյունքները, որոնցից էլ մեծապես գոյանում է հայոց իրականությունը սահմանադրող վերը նշված մշակութային խառնուրդը։

Լիպարիտյանը ցույց է տալիս, որ լինելով այս իրականության ծնունդն ու պատասխանատու առաջնորդը, Խրիմյանը դարձել է ժողովրդականորեն սիրելի ու ակնածելի, որովհետև նրա ողջ գործունեությունը ծավալվել է հայ իրականության մեջ իշխող նահապետական արժեքների նախաքրիստոնեական ուղեծրում՝ խտացված այն բանի մեջ, ինչը Լիպարիտյանը կոչում է հայրիկի «ինքնապատկեր»։ Քրիստոնեական եկեղեցու առաջնորդի այս կարգավիճակը հնարավոր էր Հին Կտակարանի նահապետների կերպարներին ու իմաստությանը դիմելու միջոցով։ Նոր Կտակարանի համեմատ հնի առաջնայնությունն ընդհանրապես ուղենշային է եղել հայ մշակույթի համար, հատկապես երբ բանը հասել է կրոնի և եկեղեցու ժողովրդականության (կամ անժողովրդականության) խնդրին։ Ի վերջո Մաշտոցն ինքը Սողոմոնի առակների թարգմանությամբ է սկիզբ դրել հայ դպրությանն ու գրականությանը, լայն իմաստով՝ ազգային մշակույթին (այս մասին՝ այստեղ, էջ 9 և այստեղ)։ Փաստորեն, ռացիոնալիստական չափավորությունն ու արդիասիրությունը Խրիմյանի պարագայում միսուարյուն և ներգործուն ուժ էին ստանում հայ համայնքների նահապետական լարերից, որոնք աշխարհայեցողականորեն հյուսված էին ընտանիքի և եկեղեցու շուրջ՝ պատմական այդ պահին մարմնավորված «Հայոց Հայրիկի» կերպարում։

Այդուհանդերձ, Լիպարիտյանի համոզմամբ, Խրիմյանն ինքը հասկանում էր, որ կայսերապաշտության և ազգայնականության, պետական վերաշինության ու պատերազմների արդիական ճանապարհը բռնած տարածաշրջանի մարտահրավերներին դիմագրավելու համար իր «հայրապետական ռացիոնալիզմը»՝ դրա բարեփոխական նպատակադրումների տեսակետից, նույնքան անիրական է, որքան Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության նպատակի տեսակետից՝ ազգային կուսակցությունների արմատականությունը։ Լիպարիտյանը հանձն է առնում ուրվագծել Խրիմյանի գործնական առաջարկները այս փակուղու պայմաններում, առաջարկներ, որոնք ծնված լինելով իրական փակուղուց, ոչ թե լուծում, այլ վերառում էին այն։ Առաջինը՝ ողբը, աղետը վերառում է բանաստեղծությամբ, երկրորդը՝ նահատակությունը՝ գաղափարական ինքնազոհաբերությամբ։ Աղետի հանդիման գեղագիտության արմատականացման ու արմատական քաղաքականության այս ճանապարհները հարացուցային էին լինելու հատկապես 20-րդ դարի հայկական կոտորածներին ու դրանց հետևանքներին ի արձագանք։ Այսպես արվեստն ու քաղաքականությունը դառնալու էին հայության՝ սեփական ցավերի հետ հարաբերվելու, դրանք փարատելու մերթ իրարամերժ, մերթ փոխլրացնող միջոցները, սփոփանքի և զարթոնքի խոստումները։

Եթե Խրիմյանի աչքում նահատակության սկզբունքն օրինակելիորեն մարմնավորում էր դյուցազն Կարինեն, որն սպանում է իր որդուն և ինքնասպան լինում հետապնդող քրդերի ձեռքը չընկնելու նպատակով, ապա ողբի սկզբունքը Մովսես Խորենացու ժառանգությունն է։ Այս ժառանգությունը վերարծարծելով է Խրիմյանը հյուսում իր ողբն իբրև «կորուստն ընդունելու միջոց»։ Լիպարիտյանը համեմատում է Խրիմյանի ողբը իր նախատիպի՝ Խորենացու ողբի հետ։ Նկատելով, որ ի տարբերություն պատմականորեն դատող Խորենացու, որը հայոց աշխարհի կորստի համար քննադատում էր ազգային հիմնարկությունների անձնապաստանությունը, Խրիմյանն իր ողբում «պակաս կետային» է՝ իդեալականացված ու վերացական, բայց ոչ պակաս երազային, քան Խորենացին։ Լիպարիտյանը նկատում է, որ Խրիմյանի ողբը հատկապես տոգորված է ազգային լքվածության խոր զգացումով։ Այս հանգամանքը, նույնիսկ եթե անբարենպաստ դրության մեջ է դնում Խրիմյանին Խորենացու համեմատ, այնուամենայնիվ, խոսում է Խրիմյանի ողբի արդիական չափումի մասին, քանզի վկայում է միջազգային փոխկախյալության և հայերի՝ տերություններից կախյալության մասին, հակառակ Խորենացու՝ միապետական ինքնիշխանության վրա կենտրոնացմանը։ Միաժամանակ, Խորենացու դատողականության ու Խրիմյանի իդեալականացման միջև տարբերությունը էականը չէ Լիպարիտյանի համար ոչ միայն այն պատճառով, որ նա սա բացատրում է պատմականորեն (համարելով, որ ի տարբերություն Խրիմյանի, Խորենացու մոտ դեռ թարմ էր պետականության հիշողությունը), այլ որովհետև էականը երկուսի պարագայում ողբերգության հարացույցն է։

Այսպես, արդիականության հայոց փորձը հարակարծություններով ըմբռնելու Լիպարիտյանի պատմական վերլուծությունը բացահայտում է այդ փորձի ընթացքում ձևավորվող ներհակ մշակութային խառնուրդն ու դրա ներքնաշերտերում աշխատող և եկեղեցու հետ միահյուսված նահապետականության ուժն ու վերջինիս հետ փոխկապակցված եվրոպական արդիականացման վերասլաց բաղձանքները։ Նա մատնացույց է անում արդիական այս կացության փակուղային բնույթն ու սրանից ծնված ողբի ու նահատակության հարացույցների արժեքը՝ միաժամանական շեշտելով 5-րդ դարի նշանակությունն այս կացության մեջ պատվար և ուղենիշ ունենալու տեսակետից։ Այնպես որ, աչքի առաջ ունենալով Խրիմյանի ողբում ազգային լքվածության և արդիականության փոխմիահյուսումը, ավելի մոտիկից դիտենք այն՝ հասկանալու հայության արդիականացման երկընտրանքներն ու 5-րդ դարի արժեքն այդ հարցում։

Խրիմյանի պոեմը պետք է դիտել 19-րդ դարի երկրորդ կեսից հայ լուսավորականների՝ 5-րդ դարի այն զարթեցումների ու վերընթերցումների շարքում, որոնք միտված էին ազգային պատմության հիշողությամբ արդի աշխարհում հայերի ինքնության որոշարկմանը։ Ալիշանի, Պատկանյանի, Նալբանդյանի, Ոսկանյանի և այլոց վերընթերցումների կողքին Խրիմյանի ողբը հատուկ տեղ է գրավում ոչ միայն այն պատճառով, որ արդեն 20-րդ դարասկզբին հրատարակված այս գրքվածը կարծես ամփոփում է նախորդ դարի ազգային ինքնորոշման ապագայամետ ոգեկոչումները հետահայաց ողբասացությամբ, այլև այն պատճառով, որ գեղագիտորեն բացահայտում է հայոց լուսավորման խորքային լարումները։ Խորենացու հայկական ավանդությանը հավատարիմ՝ Խրիմյանը նրան հանդես է բերում իբրև «Խորնոյ գեղում» ծնված և Աթենքում ուսանած համաշխարհային հռչակ վայելող «Քերթողահայր փիլիսոփայ», որը եվրոպական գիտության մարգարիտներով բեռնված՝ վերադառնում է հայրենիքը լուսավորելու։ Նրա գիտությանն ականջալուր չեն լինում և նա՝ անտուն ու անօթևան, դառնում է աստանդական, զրկանքներով դեգերում, ինչպես Քրիստոս։ Թափառական Խորենացին դիմում է դեպի իր ուսուցիչների՝ Սահակի և Մեսրոպի գերեզմանները, որոնց վրա «ձայնարկյալ ինքնախոսում» է՝ պատմելով ողբերգական իր պատմությունը։ Չափազանց հատկանշական և ուսանելի է այն, որ Խրիմյանը հիմնվում է Խորեանցու Ողբի առանցքային այն հատվածների վրա, որտեղ Խորենացին ինքն իրեն ու նաև Հայաստանը ներկայացնում է իբրև հայրազուրկ զավակներ (օրինակ՝ «զրկեալք եմք ի հայրենի վերակացութենէն» (ԿԸ:3,4))։ Խրիմյանն իր ողբը կառուցում է հայրերի գերեզմանի վրա ողբող լուսավորչի կերպարի միջոցով՝ պոեմը հանդես բերելով իբրև գերեզմանի վրա լալու հնամենի սովորության կիրարկում։ Ավելին, ողջ պոեմում կարմիր թելի նման անցնում է նախաքրիստոնեական հեթանոսական հավատալիքների ու սովորույթների իրարահաջորդ ներկայությունը սկսած՝ մահացածների պաշտամունքից ու հոգիների հավատքից, վերջացրած տան ու ջրի պաշտամունքով։ 

Դիմելով «սո՛ւրբ Հայր» Սահակին՝ Խորենացին այսպես է ներկայացնում ինքն իրեն․ 

Գլուխդ վեր առ գերեզմանէդ,
Տե՛ս կարօտով քո որդեգիրդ՝
Յառաջադէմն եմ քոյդ Մովսէս․
Ո՜հ, մնացի ես որբացեալ։

Ինչպես Խորենացու, այնպես էլ Խրիմյանի մոտ հայկական իրողությունները ըմբռնված են գերդաստանային կապերի տեսակետից (Խորենացու մոտ՝ ծնող, զավակ, հարս, փեսա, տեգեր և այլն, Խրիմյանի մոտ՝ պապ, տատ, եղբայր, հարս և այլն)։ «Հայոց տանը» Խորենացուն հալածում են եղբայրները, նա «խորթ օտարածին» է իր մոր՝ Հայաստանի համար։ Ի վերջո, հայերին պատահած աղետի էությունը, Խորենացու պարագայում, ծնողական ատյանների դերը ստանձնած հիմնարկությունների, իսկ Խրիմյանի պարագայում՝ ազգային լուսավորության հայրերի կորուստն է։ Ուստի, աղետի բնույթը որբացումն է։ Գյուղից ծնված, բայց համաշխարհային գիտության ջահակիր դարձած հալածյալ ու որբ Խորենացու մոտ Խրիմյանն արթնացնում է նրա գեղջկական հենքից բխող մղումներն ու հայրենիքում նրա աստանդական կյանքի հետագիծը դնում գյուղի և կենցաղում ապրվող կյանքի հետ բարդ ու հակասական հարաբերության մեջ։ Այսպես՝ Խրիմյանը հողակցում է լուսավորական նախագիծը, բացահայտում այս հողակցման երկընտրանքները, որոնք էլ հենց պատասխանատու են հայոց արդիականացումը մարմնավորող լուսավորչի ողբերգական ճակատագրի համար։

Նախ որբացած լուսավորչին Խրիմյանն օժտում է մարմնական կարիքներով․ «Ես մարդ եմ, հացով կապրիմ, / Չեմ ես հրեշտակ անկերակուր»։ Թափառումների ժամանակ Խորենացու քիթն է ընկնում «թաժա հացի» հոտը, որի հետևից նա գնում-հասնում է գյուղական մի տուն։ Նա «շիտակ» մուտք է գործում «տանտուն»՝ թոնրատուն, որտեղ «տանտկին մամիկ հաց էր թխում»։ Խրիմյանը նրբորեն գործարկում է որբի տնաբաղձությունն ու դրա իրագործումը կապում տան օջախի ու ավանդաբար տան սյունը համարվող տատի թխած հացի հետ։ Տանտիկինն ու հարսները նրան ջերմ ընդունում են նախևառաջ որպես թափառական ու սովահար ծերունու, որի օրհնանքին արժանանալը բարերարություն է նրան հյուրընկալող տան համար, օրհնանք, որը Խորենացին նվիրագործում է Աբրահամի տան անունով և առատորեն բաշխում տան տիկնոջ աշխատավոր զավակներին, հարսներին ու թոռներին․ «Գեղացու տուն թող շէն մնայ / Դէմ հիւրերուն միշտ բաց լինի»։

Այսպես Խրիմյանի Մովսեսը բռնում է դեպի ֆիզիկական աշխատանքով կառուցվող ժողովրդական կյանք իջնելու իր ողբերգական ճանապարհը, որն ավելի է խորանում, երբ արդեն Մաշտոցի գերեզմանի մոտ ողբալիս, նա պատմում է իր՝ ջրաղացպան դառնալու մասին։ Այժմ Խրիմյանը Խորենացուն զետեղում է ժողովրդական կյանքի սիրտը հանդիսացող հացի հումքը պատրաստողի կարգավիճակում՝ հաց ճաշակող սովահարից նա դառնում է այդ հացը պատրաստելու համար ալյուր մշակող։ Այստեղ հատկապես թեժանում են հոգևոր գործունեության և ֆիզիկական աշխատանքի, մտավորական կոչման և ժողովրդական կյանքի միջև երկընտրանքները, քանզի Խորենացու մեջ բախվել են ուսուցիչն ու անուս գեղջուկը․ «Քերթողն եղեր է ջաղացպան»։ Խորենացու՝ ներքին լարումներով կերպարի ողբերգականությունը այսպես հասցնելով իր գագաթնակետին, Խրիմյանը կատարում է հիրավի հատկանշական շրջադարձ․ Աստվածաշնչի հերոսների ու նաև Լուսավորչի օրինակով կյանքի ծանր պայմաններում Աստծո հանդեպ հավատը չկորցնելու կրոնական ճանապարհի վրա դնելով քերթողահայր Մովսեսին՝ նա ոչ թե կոչ է անում պարզապես հավատով տոկալ ջրաղացպանի ծանր կյանքն ու աշխատանքը, այլ արժանին է մատուցում ջրաղացպանի գործին, ներկայացնում այն իբրև ազգանվեր ու շնորհակալ աշխատանք․ «Իմ ապավէն ջաղցի քարեր ․․․․ Հաց պատրաստէք Հայոց ազգին»։ Ուրեմն, ազգային լուսավորչին պատահած «վիճակը» նա ընդունում է ոչ միայն այն պատճառով, որ համարում է Աստծո՝ իրեն վերապահված բաժին, այլև իր ժողովրդի կենսապայմանների ստեղծման աշխատանք։ 

Այսպես Խրիմյանն իր Մովսեսին կարծես դարձի է բերում դեպի ժողովրդական կյանք և գրեթե հեթանոսական արարքով ջրաղացը դարձնում Աստծո տուն՝ տաճար, որտեղ Հարության տոնն է նա նշում։ Կարևորելով մեծ վարդապետի «անկման» այս վերջին հանգրվանը՝ Խրիմյանն է՛լ ավելի է շիկացնում նրա ողբերգական երկընտրանքները, որոնք փաստորեն գործնականում դառնում են անհաղթահարելի։ Փակուղային այս կետում է, որ պատմագրության փոխարեն, Խորենացին դիմում է ողբին․ «Ես ողբ գրեմ, ի ջաղացի՛ն ․․․․ Ողբն է միայն դիւր սփոփանք»։ Հայաստանի փրկության օրը չտեսած, նա պատվիրում է թաղել իրեն իր գտած «նավահանգստի»՝ ջրաղացի մոտ, որից ստացված եկամուտը պետք է հանձնվի աղքատներին։

Չափազանց հատկանշական է, որ Խրիմյանը նաև գանգատվում է, թե ինչու Խորենացին իր ողբերը չտարավ իր հետ գերեզման և հետնորդներին կտակ թողեց՝ «Շարունակե՜լ, շարունակե՜լ»։ Խրիմյանն ակնհայտորեն չի ցանկանում այսպիսի կտակի ժառանգը լինել։ Սա կարևոր հոգեբանական բաղադրիչ է հայկական լուսավորության՝ արմատական ինքնարդիականացման ձախող ու թերակատար հետևանքների հետ հարաբերվելու տեսակետից․ վերջիններս ցավալի են, դժվարամարս, եթե չասենք՝ անտանելի։ Եվ Խրիմյանը կիսում է այս զգացումը, բայց և անմիջապես ստանձնում այն իբրև իր անխուսափելի ժառանգություն՝ հայոց աշխարհի՝ որպես ծնողի ու տան կորստի ցավը վերառելով գեղագիտորեն։ Ի տարբերություն Երեմիայի ողբերի, որտեղ ողբը՝ աղետի աստվածային սկիզբն ընդունելով, ապրելու ուժ ու հավատ է տալիս, հայության պարագայում ողբը, փաստորեն, սուգ է՝ սկզբունքորեն անդարմանելի կորստի սուգ․ կորուստ, որն անտանելիորեն տանելի է դառնում, երբ շարունակաբար առկախվում է բանաստեղծությամբ․ «Եմ, եմ և ես մի ձայնարկու / Շարունակող ողբերգութեանդ, / Ցորչափ շնչէ շունչն ի հոգիս»։ Այսպես, Խրիմյանն իր պոեմը ստորագրում է իբրև որբացած լուսավորչի և հայոց աշխարհի ողբերգուի կտակակատար՝ «Հայոց Հայրիկ»։ Այս դասավորության մեջ «հայոց հայրիկ» տիրական ու հեղինակավոր տիտղոսը ձեռք է բերում հատկանշական երկզորություն․ իրենց ու իրենց ժողովրդի որբությունը ողբող լուսավորյալ նախնիքի ժառանգն է այս հայրիկը՝ որբերի հայր, բայց և որբ հայր։ 

Հայոց աշխարհի ավերումը երկպառակությունների, խառնակչությունների, անհավատության և այլնի հետ կապելով հանդերձ՝ պոեմի ողջ պատումն ընթանում է լուսավորական գործի նահապետների մահվան ու նրանց ժառանգության ամլացման՝ հայության որբացման գծով, լուսավորություն և կենցաղավարություն հակադրության ներսում։ Ի վերջո, Խրիմյանը չհանգուցալուծված է թողնում վերի ու վարի այս լարումը, որն էլ ապահովում է Խորենացու կերպարի ողբերգականությունը՝ նրան դարձնելով ներքին լարումով օժտված դինամիկ ու պատմականորեն հավաստի ֆիգուր։ Խրիմյանն ընդգրկում է հայության արդիականացման բաղձանքները մարմնավորող Խորենացու երկվությունները՝ բացահայտելով ինչպես լուսավորության և որբության ներքին կապերը, այնպես էլ «քրիստոնյա ռացիոնալիզմի» գեղջկական նահապետական երեսակը։ Որքան էլ կաթողիկոսի պարագայում սա կարող է տարօրինակ թվալ, բայց Խրիմյանի գրչի տակից ելնում է Խորենացու ապասրբացված կերպար։ Այս վերըմբռնումը հիրավի մտավորական նվաճում է, քանզի այն կոչ է անում հայոց լուսավորությունն ըմբռնել արդիանալու բարձր իղձերի և դրանց ծնունդ տված չարքաշ իրականության միջև ներքին լարումների տեսակետից և որբությունը դիտել իբրև այս լարումներից ծնվող արդիական ինքնության ցուցիչ։ 

Այնպես որ, Խորենացու գեղջկական հենքը նկատի ունենալով՝ գիտության բարձունքներից նրա գահավիժումը դեպի գյուղ և չարքաշ աշխատանք ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ ինքնահանդիպում, հենքի հաղթանակը այն փոխելու ջանքի համեմատ, որը Խրիմյանը պատկերում է իբրև ողբերգական ու որբացնող փորձառություն։ Միաժամանակ գիտության պտուղն անդառնալիորեն փոխել է գյուղական հենքը՝ առանց ցանկալի բանական-բարոյական կարգի հիմնարկման։ Ավելին՝ գիտության պտուղի ճաշակումն ի կատար է ածվել հենց գեղջկական կենցաղի ու դրա հետ կապված վարքուբարքի հաղթահարման, ուրեմն՝ ինքնահաղթահաման նպատակով։ Արդյունքը կենցաղի ու գիտության «փոխայլասերումն» է, որի մեջ իր էական բաժինն ունի արմատական լուսավորական քայլը՝ հոգևոր ծնողի որդեգրվելով՝ հիրավի պոկվելու կենցաղում ապրվող միջինարևելյան նախաքրիստոնեական ժառանգությունից և բռնելու նախևառաջ հունական գիտությամբ սրբագործված քրիստոնեական քաղաքակրթության ճանապարհը։ Ժողովրդական կաթողիկոսի իր բացառիկ կարգավիճակով Խրիմյանը լավագույնս է զգացել ու գիտակցել այս նախագծի ներհակություններն իր ներսում և իր շուրջը։ Նա մարմնավորել է մշակույթի և արդիականացման միջև ծավալվող կառուցվածքային այս լարումները, հոդավորել դրանք՝ ուղենիշ տրամադրելով հայոց լուսավորական նախագծի ներհակություններն ըմբռնելու, նրա «գեղջկական» հետնախորքն ու որբական ինքնությունն աչքից բաց չթողնելու, ինչպես նաև այն խոր համոզմունքն առաջադրելու տեսակետից, ըստ որի՝ մարդկային կյանքն ընդհանրապես, հայերնիը՝ մասնավորապես, արտադրվում է ներքևից՝ ապրվող կյանքում ծավալվող աշխատանքով և դրա հետ անքակտելիորեն կապված վարքուբարքով։ Արդիականացման ցանկացած նախագիծ, եթե ուզում է քիչ թե շատ հաջողել, պետք է ելնի գործնական կենցաղավարության այս հարթությունից, լայն իմաստով՝ մշակույթից, որքան էլ հնամենի կամ աստիճանակարգային, այլափոխված կամ չարքաշ։ Այս է Խրիմյանի՝ հակառակ դեպքում «փակուղային» դեղատոմսի երևի թե մեծագույն դասը արդիականության հայոց ուղիներն ուսումնասիրողի համար։

Ժիրայր Լիպարիտյանի տեքստը հրապարակվում է առաջին անգամ։ Իբրև բանախոսություն այն ընթերցվել է Միջինարևելյան ուսումնասիրությունների ընկերակցության տարեկան հանդիպմանը Նյու Օրլինզում 2013 թվականին։ Անգլերենից թարգմանեց Վարդան Ազատյանը։ Հրապարակվում է հեղինակի թույլտվությամբ։ Մկրտիչ Խրիմյանի պոեմը հրապարակվում է ըստ՝ «Ողբացող Խորենացին ի յԱշտիշատ եւ յՕշական», Արարատ, թիվ 7-8, 1902, էջ 579-599։

ՄԿՐՏԻՉ ԽՐԻՄՅԱՆ․  ՀԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴԱՊԱՇՏ, ԹԵ՞ ՊԱՀՊԱՆՈՂԱԿԱՆ ՀԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ

Օսմանահայ վանեցի հոգևորական, թեմական առաջնորդ, գրող, հրատարակիչ, եպիսկոպոս, պատրիարք, դիվանագետ, վանահայր, աքսորական առաջնորդ և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանը (1821-1907 թթ․) 19-րդ դարի երկրորդ կեսի ամենից շատ հիշատակված, բայց քիչ ուսումնասիրված դեմքերից է։ Խրիմյանը նշանակալի պատմական ֆիգուր է, որին դեռևս ամբողջությամբ չենք հասկացել ու բացատրել։

Խրիմյանը դիտվում է իբրև հեղափոխական շարժման նախակարապետ։ Նա աջակցում էր Օսմանյան կայսրության հայկական նահանգներում տեղի ունեցող բարեփոխումներին, գյուղատնտեսության և տպագրության մեջ նոր տեխնոլոգիաների ներմուծմանն ու աղջիկների կրթությանը։ Եվ այդուհանդերձ, նա գրեթե ոչինչ չարեց եկեղեցու հաստատված կարգը վիճարկելու ուղղությամբ, եկեղեցի, որին նա ծառայում էր մեծ հավատարմությամբ, եկեղեցի, որը մեծամասամբ պատասխանատու էր իր ժամանակի խավարամտության համար, եկեղեցի, որին, ի տարբերություն այլ հոգևորականների, նա ծառայում էր իսկական հավատով։

Բացատրություն պահանջող հարակարծությունները շատ են։

I․

Հինգ դրվագ, որոնք նշանակալի են դարձնում Խրիմյանի ներկայությունը պատմության մեջ․ 

ա․ Պոլսո Հայոց պատրիարքարան,

բ․ 1877-1878 թթ․ հետպատերազմյան սովից տուժածների նպաստավորում,

գ․ 1878 թվականի Բեռլինի վեհաժողով,

դ․ 1903-1905 թթ․ Ռուսական կայսրությունում հայ եկեղեցու գույքի բռնագրավում,

ե․ Քիչ հայտնի՝ 1906 թվականի Էջմիածնի կեդրոնական ժողովը իր կաթողիկոսության օրոք։

Ա․

Խրիմյան պատրիարքը, 1869-1873 թթ․

1869 թվականին մեծ ակնկալություններով եպիսկոպոս Խրիմյանն ընտրվեց Պոլսո Հայոց պատրիարք։ Օսմանյան թանզիմաթի և դրանից ոգեշնչված հայկական «սահմանադրության» հուսադրող մթնոլորտում այս լուրը մեծ ոգևորությամբ ընդունեցին ինչպես գավառաբնակ, այնպես էլ այլուրեք բնակվող այն հայերը, որոնք իրենց ուշադրության կենտրոնում էին պահում գյուղաբնակ և ավանաբնակ հայության խնդիրները։

Խրիմյանը Պոլիս եկավ առաջ տանելու ամենահայաշատ վայրերի՝ նահանգների բարեփոխման գործը։ 1871 թվականին նա առաջարկեց վարչական, դատական և տնտեսական բարեփոխման հիրավի խոշոր ծրագիր, որը ներկայացվեց Բարձր Դռանը՝ Հայոց ազգային երեսփոխանական ժողովի մասնակի աջակցությամբ։

Խրիմյանն ու իր աջակիցները կարծում էին, որ այս քայլը համահունչ է թանզիմաթի ոգուն, մինչդեռ Բարձր Դուռն ու Երեսփոխանական ժողովում նրա դաշնակիցներն ի վերջո սա համարեցին միլլեթի դերի շրջում։ Պատրիարքարանն ի սկզբանե հիմնել էր օսմանյան պետությունը հայերի՝ որպես ոչ մահմեդական համայնքի վերևից ներքև, այսինքն՝ սուլթանից պատրիարք, պատրիարքից հասարակ հայ հպատակ կառավարումը խթանելու նպատակով։

Խրիմյանն ու իր դաշնակիցները փորձում էին շրջել այս ընթացքն ու օգտագործել պատրիարքարանը հասարակ մարդու ձայնը սուլթանին լսելի դարձնելու նպատակով։ Պահպանողականները Երեսփոխանական ժողովում Խրիմյանին մեղադրում էին «ազգը վտանգելու» և Ազգային Սահմանադրությունը շրջանցելու մեջ։ Նա ձեռք քաշեց բարեփոխումներ իրականացնելու ջանքերից, երբ Բարձր Դուռը նրան հստակորեն հասկացրեց, որ «քաղաքական» խնդիրները, այսինքն՝ Օսմանյան կայսրության հպատակ հայերի կյանքի հասարակական, տնտեսական և իրավական կողմերին առնչվող հարցերը միլլեթի և նրա ղեկավարության գործը չեն։ Խրիմյանի կյանքի այս փուլի ավարտը նաև նշանավորեց հայկական միլլեթի ղեկավարության բոլոր այն փորձերի վերջը, որոնք միտված էին օգտագործելու պատրիարքարանը որպես նահանգներում բարեփոխման մեխանիզմ։ Այս դրությունը շարունակվեց առնվազն մինչև 1908 թվական։

Սահմանադրությունը չբռնեց նահանգներում իրական փոփոխությունների մեխանիզմ դառնալու քննությունը։ Մայրաքաղաքում և այլուր Խրիմյանը դիտարկվեց իբրև խառնակիչ, մինչդեռ նույն այդ բնութագիծը ամրացրեց նրա՝ որպես աղքատների, կեղեքվածների ու հարստահարվածների խոսնակի դիրքը։

Բ․

Սովից տուժածների նպաստավորումը, 1877-1878 թթ․

Իր երկրորդ խոշոր բեմելի ժամանակ Խրիմյանը սովից տուժածների նպաստավորման գլխավոր կազմակերպիչներից և իրականացնողներից էր 1877 և 1878 թվականներին։ Սովը նույն շրջանի Ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանք էր։ Խրիմյանն աչքի ընկավ որպես նպաստավորման գործի հոգատար, արդարամիտ և անխտրական կազմակերպիչ․ նա գլխավորապես Օսմանյան կայսրության խոշոր քաղաքներում բնակվող հայերից հանգանակած հասույթն օգտագործեց ոչ միայն հայերին, այլև մահմեդականներին՝ գլխավորապես Վանի, այնուհետև հյուսիսի քրդերին նպաստավորելու նպատակով։

Ակնհայտ էր, որ այս առաքելությունը բարձրացրեց նրա վարկը նահանգներում, նույնիսկ երբ սուղ միջոցների պատճառով լիարժեքորեն չհաջողվեց։

Գ․

Բեռլինի վեհաժողովը, 1878 թ․

Խրիմյանը լավագույնս հայտնի է 1878 թվականի Բեռլինի վեհաժողովում իր դիվանագիտական առաքելությամբ։ Իր հաջորդի՝ պատրիարք Վարժապետյանի կողմից նրան վստահված առաքելությունը Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հոդվածի պահպանումն էր մի վեհաժողովում, որի նպատակը այդ հոդվածի չեղարկումն էր, հոդված, որը խոստանում էր Ռուսաստանի երաշխավորմամբ բարեփոխումներ հայկական նահանգներում։

Խրիմյանին չհաջողվեց կատարել իր առաքելությունը․ նրան չհաջողվեց նույնիսկ մասնակցել ժողովի խորհրդակցություններին։

Սակայն, բուն առաքելությունից ավելի մեծ կարևորություն ստացավ վեհաժողովից վերադառնալիս մի շարք եկեղեցիներում նրա կարդացած քարոզը, որ հայտնի է իբրև «Երկաթե շերեփի քարոզ»։^[1]Հայկ Աճեմեան, Հայոց Հայրիկ, հ․ 1 (Թավրիզ։ Ատրպատականի հայոց թեմական տպարան, 1929), էջ 511-513։ Խրիմյանը վեհաժողովը համեմատեց ավանդական ճաշի հետ, որտեղ հյուրերն իրենք էին իրենց սպասարկում։ Տարբեր ժողովուրդներ ունեին երկաթե շերեփներ, ուստի ի վիճակի եղան ճաշից օգտվելու։ Հայերի շերեփը թղթից էր, այդ իսկ պատճառով նրանք մնացին ձեռնունայն։

Ժամանակակիցներից ու նաև հետնորդներից շատերի համար այս համեմատությունը դիտվեց որպես Խրիմյանի՝ հայությանն ուղղված մարտակոչ։ Իսկապես, 1878 թվականից տասը տարի էլ չէր անցել, երբ ասպարեզ իջան զենքին դիմելու պատրաստ հայկական կազմակերպությունները։ Խրիմյանը դիտվեց որպես հեղափոխական շարժման նախակարապետ։

Ու թեև Խրիմյանն ապրեց մինչև 1907 թվականը, հեղափոխական կուսակցությունների կազմավորման սկզբնաշրջանը չհաշված, նա գրեթե կապ չունեցավ կուսակցությունների հետ։ Հնչակյան կուսակցության կարևոր դեմքերից Ռուբեն Խանազատը պատմում է Խրիմյանի հետ 1889-ին տեղի ունեցած իր մի խոսակցությունը, ուր Խանազատը Խրիմյանին ներկայացնում է իր կուսակցության նպատակներն ու ծրագրերը. 

• Այդ ի՞նչ պիտի ընէք, Հայաստա՜ն պիտ ազատէք, ասաց նա [Խրիմյան] կէս հարցական եւ կէս հեգնութեամբ։
• Դուն դինամիտ շինել գիտե՞ս, կրնա՞ս ինձի հասկացողութիւն տալ, կը հարցնէ Խրիմեանը։

Նիդրօգլիցերինի, ռումբեր շինելու ու նրանց գործածելու եղանակի մասին իմ տուած բացատրութիւնները լսելուց յետոյ, Խրիմեանը փոքր ինչ հիասթափուած ձայնով ասաց.

• Քո պատմածի նայելով ռումբ գործածողն ալ կրնայ վտանգուիլ. հայ ազգը շատ քիչուոր է, պէտք է հայերէս շատ քիչ մարդ վնասւի։

Ես ժպտացի եւ սկսեցի նորից նրան համոզել, որ առանց զոհերի, առանց մեծ վնասների երբէք ազգերը ազատութիւն չեն գտել, ուրեմն ի՞նչպէս կարող են հայերը բացառութիւն կազմել։

• Այդ բոլորը աղէկ կ՚ըսես, ամմա հայ ազգը շատ պզտիկ է, կը վախնամ, որ մինչեւ ազատութեան գալը տակը բան մը չմնայ։^[2]Ըստ՝ Հայկ Աճեմեան, Հայոց Հայրիկ, էջ 596։ 

1890 թվականին Օսմանյան կայսրությունը Խրիմյանին աքսորեց Երուսաղեմ։

Դ․

Հայ եկեղեցու գույքի բռնագրավումը Ռուսական կայսրությունում

Հաջորդիվ Խրիմյանին տեսնում ենք Էջմիածնում՝ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի պաշտոնում (ընտրվել է 1892 թվականին, օծվել՝ 1893-ին)։ Նրա պաշտոնավարումը ոչ մի խոշոր փոփոխություն չբերեց և ընդհանուր առմամբ նա դիտվում է որպես պահպանողական եկեղեցական գործիչ և կառավարիչ։ Խրիմյանը մեծ հոգածություն ցուցաբերեց բազմաթիվ արևմտահայ գաղթականների հանդեպ, որոնք անցել էին սահմանն ու ապաստան գտել Էջմիածնում Օսմանյան կայսրության արևելյան նահանգներում տեղի ունեցած կոտորածների հետևանքով։

Այդուհանդերձ Էջմիածնում տիրող հարաբերական անդորրը խախտվեց, երբ 1903 թվականին ռուսական կառավարությունը որոշեց բռնագրավել հայ եկեղեցու գույքն ամբողջ կայսրությունով մեկ։ Այս անխոհեմ հրամանագիրն արթնացրեց ծեր հայրապետի դիմադրական բնազդները, ինչն անկասկած ոգեշնչված ու ամրապնդված էր թե՛ ժողովրդական, թե՛ կազմակերպված կուսակցական դիմադրությամբ։ Երկու տարի անց ռուսական կառավարությունը տեղի տվեց և գույքը վերադարձվեց։

Ե․

1906-ի Կեդրոնական ժողովը Էջմիածնում 

Խրիմյանի կաթողիկոսության օրոք քիչ հայտնի, բայց նշանակալի իրադարձություն էր 1906 թվականին հրավիրված ընդհանուր Կեդրոնական ժողովը։ Ժողովի պաշտոնական նպատակը եկեղեցու արդիականացմանն ու ժողովրդավարացմանն ուղղված բարեփոխումների նախաձեռնումն էր։ Ժողովի արդյունքում այս ուղղությամբ որոշ քայլեր իրականացվեցին և բարեփոխական այս ոգին որոշ չափով շարունակվեց ժողովի փակումից հետո։

Այդուհանդերձ ժողովի փակման եղանակն ու պատճառը նույնքան կարևոր են, որքան դրա առաջ բերած փոփոխությունները։ Փաստորեն ժողովը գումարվել էր Դաշնակցության պնդմամբ, որի արևելյան թևն այն ժամանակ մխրճված էր առաջին Ռուսական հեղափոխության մեջ։ Հայկական կարևորագույն հաստատությունն ինքնին բարեփոխելու վեհ նպատակից զատ, ՀՅԴ-ն նպատակադրված էր սեփական ազդեցությունը հաստատել եկեղեցու վրա վերջինիս աշխարհական ծառայողների դերակատարության մեծացման միջոցով ճիշտ այնպես, ինչպես դա տեղի էր ունեցել Պոլսում 1860-ականներին։

Չափազանց նշանակալի է այն, որ ժողովի հանդիպումները նախագահում էր Սիմոն Զավարյանը՝ ՀՅԴ հիմնադիրներից։ Եպիսկոպոսներից ոմանց համար ժողովը չափազանց հեռու էր գնում եկեղեցին գույքից, իսկ հոգևորականությանն արտոնություններից զրկելու ուղղությամբ։ Կասկածից վեր է, որ Խրիմյանի լուռ աջակցությամբ ռուսական ոստիկանությունը միջամտեց և ցրեց ժողովը։

Խրիմյանն իր մահկանացուն կնքեց հաջորդ տարի, 86 տարեկան հասակում։

II

Խրիմյանի կյանքի հետագիծը երկար է, և նա եղել է օսմանահայության պատմության բազմաթիվ վճռական դրվագների մասնակիցը։ Սակայն այս երկու փաստերը չեն բացատրում առասպելանման այն տեղը, որ նա զբաղեցնում է հայոց քաղաքական երևակայության մեջ։ Թվում էր, գոյություն չունի որեւէ այլ հոգևորական, որն այս հարցում կմոտենա Գրիգոր Նարեկացու զբաղեցրած նշանային կարգավիճակին։ 

Ըստ երևույթին կա երեք հանգամանք, որոնք Խրիմյանին տարբերում են մյուսներից (և ոչ միայն հոգևորականներից) ու դարձնում առասպելանման։

Ա․

«Հայրիկի» գործոնը

Խրիմյանը հասարակ ժողովրդի՝ հատկապես պատմական Հայաստանի գյուղաբնակների և ավանաբնակների ու նրանց խնդիրների հետ կապվելու հատուկ տաղանդ ուներ։ Իր այս տաղանդի շնորհիվ նա կարողանում էր այդ խնդիրները հնչեցնել ողջախոհ ձայնով։ Պատրիարք դառնալուց շատ առաջ այս խնդիրները բարձրաձայնելու, գյուղացու աշխատանքային օրվա ու կյանքի ի մոտո իմացության ու այս ամենը համոզմունքի ուժով, այլ ոչ թե քաղաքական նպատակներով ուշադրության կենտրոնում պահելու իր հոժարության շնորհիվ Խրիմյանը վաստակել էր «հայրիկ» տիտղոսը պատրիարք ընտրվելուց դեռ տարիներ առաջ։ Իրականում իր «հայրիկ» լինելն էր նրան մղել դեպի պատրիարքի պաշտոնը։

Բայց նա իր դիրքն ամրացնում էր նաև ազատական բուրժուազիայի և ընդհանուր առմամբ հարուստների ու կրթվածների շրջանում գրական իր բեղուն գործունեության շնորհիվ։ Պոլսո մեկ այլ պատրիարք, արքեպիսկոպոս Օրմանյանից զատ և մի քանի գիտնական հոգևորականների չհաշված, Խրիմյանը վերջին ժամանակներում անգերազանցելի է հասարակական, տնտեսական և ընդհանուր առմամբ ազգային խնդիրներն արծարծող իր գրական արտադրանքով։ Բայց նրա գրվածքների մասին՝ քիչ անց։

Բավական է ասել, որ նա ի խորոց սրտի զգում էր անարդարության ու կեղեքման բերած ավերը և կարծես բնազդաբար կարողանում էր բարեգործական օգնություն ապահովել աղքատների համար։ Նա ի վիճակի էր իր այս զգացողությունն ու բնազդն արտահայտել առօրյա հանդիպումներում, շաբաթական քարոզներում, հայկական ու օսմանյան իշխանություններին ուղղված խնդրանքներում, ինչպես նաև իր գրվածքներում այնպիսի անխարդախ պերճախոսությամբ, որն առավելագույնս օգտվում էր գրական հայերենի՝ դասականից աշխարհաբար անցումային փուլից՝ բարերարվելով առաջինի ուժից, երկրորդի իրականությունից։

Բ․

Հայրիկը և Խրիմյանի ինքնապատկերը

Պարզ ասած՝ Խրիմյանը բավական բարձր կարծիք ուներ իր մասին։ Նա տոկունությամբ էր ընդունում մերժումը, աքսորն ու նվաստացումը, կարելի է ասել՝ նույնիսկ բարձր տրամադրությամբ, իսկ պատիվը, հարգանքն ու հայ եկեղեցու բարձրագույն պաշտոնին հայտնվելն ընդունում էր խոնարհամտորեն։ Այս ամենի պատճառն այն էր, որ նա իրեն տեսնում էր իբրև աստվածաշնչյան նահապետ՝ Հին Կտակարանի իմաստով, որին նա շատ հաճախ էր հղում։

Իր գրվածքներում Խրիմյանն իր մասին խոսում էր երրորդ դեմքով։ Նա դեմ չէր իր շուրջը հյուսված «հայրիկի» լեգենդին հագուրդ տալուն․ իրեն պահելով այդ լեգենդի համաձայն՝ նա իր հին ու նոր խոսակիցներին ստիպում է իրեն վերաբերվել զգուշությամբ, եթե չասենք՝ քաշվելով։ Նա գործածում էր նաև «Արծվիկ Տարոնո» և «Արծվի Վասպուրական» անվանումները, որոնք իր հրատարակած երկու պարբերականների վերնագրերն էին, վերնագրեր, որոնք վերագրվում էին իրեն (Տարոնն ու Վասպուրականը այն երկու հարավային նահանգներն էին, որտեղ նա եղել էր վանահայր, հոգևոր առաջնորդ)։

Խրիմյանն ուներ մարդու և կյանքի, հայերի և այլոց ապրելու մասին իր տեսլականը, որը նրան տալիս էր ինքնագոհության զգացում ընդհուպ մինչև այնտեղ, որ իր գրվածքներում (ուր նա երևակայականն ու իրականը միավորում էր այնպես, որ նույնիսկ երեխան կարող էր հասկանալ) նա իրեն դիմում էր որպես «հայրիկ»։ Հիրավի, երեխաները շատ կարևոր էին նրա համար․ հայ գրքերի աշխարհում մեջ հոգևորական կամ նույնիսկ աշխարհիկ քիչ գրողներ կան, որոնք իրենց խոսքն ուղղել են երեխաներին։ Խրիմյանի ամենաուշագրավ գրվածքներից մեկը՝ Պապիկ և թոռնիկը, ծավալուն ճառ կամ քարոզ կամ խորհուրդ է, որ պապն ուղղում է իր թոռանը (երկուսի միջև բացակայում է հայրիկը, որը գաղթական աշխատավոր է, տնից՝ Հայաստանի սրտից, հեռու)։^[3]Խրիմյան Հայրիկ, Ամբողջական երկեր (Նիւ Եորք։ Հայ կրթական հիմնարկութիւն, 1929), էջ 637-776։

Խրիմյանը կարծում էր, որ բավական լայնախոհ է և ի վիճակի է դավանելու այնպիսի աշխարհայացք, որն ընդգրկունությամբ անցնում է իր ապրած վայրերից անդին։ Նա համոզված էր, որ հայոց ու ընդհանուր պատմության իր իմացությունն իրեն օժտում է այնպիսի լեգիտիմության աստիճանով, որը նա չի կարող չփոխանցել ուրիշներին։

Գ․

Խրիմյանն ու իր գրվածքները

Խրիմյանի երկերի ժողովածուն, որ հրատարակվել է Նյու Յորքում 1929 թվականին, բաղկացած է 15 երկից և կազմում է 870 էջ (պրակում տեղ չեն գտել Խրիմյանի խմբագրած պարբերականներում լույս տեսած հոդվածները)։ Այնպես որ, դեպի նրա գրվածքները պետք է դարձնենք մեր ուշադրությունը, եթե ցանկանում ենք բացատրել այն հարակարծությունները, որոնք բնորոշում են նրա կյանքն ու քաղաքականությունները։ Խրիմյանի ապրած երկար ու բացառիկ կյանքը, նրա զբաղեցրած կարևոր պաշտոնները, նրա ներգրավվածությունը հայոց արդի պատմության մի շարք կարևորագույն իրադարձությունների մեջ նրան դարձրել են հերոս ու թերևս վախեցրել պատմաբաններին՝ ետ պահելով չափից ավելի շատ հարցեր տալուց։

Խրիմյանը հիմնավոր կրթություն չի ստացել, բայց նա տեղեկացված էր և զարմանալիորեն կարդացած։ Նա գիտեր համաշխարհային պատմությունն այն ավանդույթի շրջանակում, որը սովոր ենք անվանել Արևմտյան քաղաքակրթություն։ Նա գիտեր հույն և լատին դասականներին, նոր ժամանակի փիլիսոփաներից շատերին՝ Պլատոնից ու Արիստոտելից մինչև Վերգիլիոս և Դեկարտ։ Քանի որ նա գրաբար ու աշխարհաբար հայերենից բացի այլ լեզու չգիտեր, կարող ենք ենթադրել, որ նրա իմացությունը հիմնված էր նախևառաջ Վենետիկի ու Վիեննայի Մխիթարյանների այս ու այլ հեղինակների թարգմանությունների վրա։

Բայց Խրիմյանի սրտին ամենամոտն Աստվածաշունչն էր։ Նա համոզված էր, որ Նոր Կտակարանը ամբողջացնում է հինն ու ուղղում նրա սխալները, բայց սա Խրիմյանին հետ չէր պահում հին ժամանակների իմաստության ու առակների համար Հին Կտակարանի նահապետներին դիմելուց։

Խրիմյանի ստեղծագործությունն այլ հեղինակների արտադրանքից տարբերվում է դրանում գծագրվող աշխարհայացքի ծավալով, ընդգրկունությամբ, հավակնոտությամբ ու հետևողականությամբ։

Իր կյանքի ողջ ընթացքում և բազմաթիվ վճռական պահերին Խրիմյանը բարձրաձայնել է հարցերի լայն շրջանակ՝ սկսած աշխարհի արարումից և մարդու ու հասարակության, իշխանության ու կառավարության բնույթից, վերջացրած, իմիջիայլոց, իրավի ու անիրավի, հավասարության ու արդարության ըմբռնումներով ու մարդկային կացության մեջ դրանց տեղով ու դերով։ Շատ ավելի տեղ ու ժամանակ հարկավոր կլիներ մարդու և կյանքի, պատմության և աշխարհի նրա փիլիսոփայությունն արծարծելու համար։ Այստեղ կշոշափեմ միայն հասարակությանն ու իշխանությանը, ինչպես նաև մարդկության նրա իդեալականացված պատկերացման և մեր՝ այդ իդեալականացված կյանքը ապրելուց հեռու լինելու գիտակցման միջև լարմանը վերաբերող նրա ակնհայտնի ըմբռնումները։ 

Խրիմյանն ընդունում է, որ կան իշխանավոր և իշխանազուրկ մարդիկ։ Նա համոզված է, որ աստիճանակարգությունը կյանքի մասն է և Աստված է դա սահմանել՝ սկսած ընտանիքից, որտեղ իշխում է հայրը։ Ընտանիքի մոդելը պատմության զարգացման ընթացքում ի վերջո տարածվել է ցեղերի ու տոհմերի, ժողովուրդների ու կայսրությունների վրա։

Անհավասարությունն այս աստիճանակարգությունից է ծնված։ Անհավասարությունը Աստծո ծրագրի մասն է, անփոփոխ աստվածային օրենքներից մեկը․ «Ժողովուրդին առաջին պարտիքն է ճանչնալ եւ հաւատալ, թէ իշխանութեան գաւազանը երկքնէն դէպ ի երկիր ձգուեր է.  նորա վերին ծայրը տիեզերքը վարող պետական աթոռին կցուած է, եւ միւս վարի ծայրը աշխարհիս վերայ հաստատուած է։ Սորա համար Սուրբ Պօղոս կ՚ասէ. Իշխանութիւն յԱստուծոյ է»։^[4]Խրիմյան, «Սիրաք եւ Սամուէլ» (1878), Ամբողջական երկեր, էջ 437։ Անհավասարությամբ ստեղծված դինամիկան է սահմանադրում փոփոխության ու առաջընթացի դինամիկան։ Աստվածային զորությունն է հաստատել անհավասարությունը․ եթե բոլոր մարդիկ հավասար լինեին, մենք կենդանիների նման կլինեինք, հավաստիացնում է Խրիմյանը։ Առանց անհավասարության չէր լինի ոչ մի մրցակցություն, և մենք չէինք զարգացնի ո՛չ արդարության, ո՛չ պատասխանատվությունների և իրավունքների գաղափարները, «եւ հոն կը մնար մարդ՝ ուր կան այժմ Ափրիկէի եւ Ամերիկայի հեռաւոր վայրենիները»։^[5]Խրիմյան, «Սիրաք եւ Սամուէլ», էջ 424։

Առանց իշխանության, Խրիմյանի պնդմամբ, կլիներ քաոս։ Նա կրքոտ հարձակվում է, իր բնորոշմամբ, «ազատականների» վրա, որոնք ցանկանում են վերջ տալ կառավարություններին ու բանակներին։ Նույնիսկ Ամերիկան, «ուր կը կարծուի թէ ազատ քաղաքակրթութիւնն իւր արբուն հասակն արել է ․․․ որ մի նախագահով եւ օրէնքներով կը կառավարուի», այդ նվազագույն անհավասարության երկիրն ունի կառավարություն, նախագահ բանակ և օրենքներ, որոնց ենթակայության տակ պետք է մնան քաղաքացիները։^[6]Խրիմյան, «Սիրաք եւ Սամուէլ», էջ 431։

Հավասարություն հնարավոր չէ հաստատել, պնդում է Խրիմյանը, ոչ միայն այն պատճառով, որ դա ցանկալի չէ, այլև այն պատճառով, որ պրակտիկ չէ։ Նրա պատկերացմամբ, կարելի է հողը հավասարապես բաժանել գյուղացիների մեջ, բայց ինչպե՞ս է հնարավոր հավասարություն հաստատել քաղաքաբնակների մեջ։ Այս պարագայում ի՞նչը պետք է բաժանել։^[7]Խրիմյան, «Սիրաք եւ Սամուէլ», էջ 431։ 

Ուստի աղքատները պետք է ընդունեն իրենց դրությունը և ձգտեն ավելի լավ կյանքի, իսկ հպատակ ազգերը պետք է ընդունեն իրենց կարգավիճակն ու չփորձեն քայքայել համակարգը։ Կայսրությունների հպատակների իրավունքն ու նույնիսկ պարտքն է պահանջել, որ իրենց հետ արդարացի վարվեն։ Այս առումով նա հարուստներից ակնկալում է գթառատություն, իսկ տիրապետող կայսերական կառավարություններից՝ արդար ու արդարամիտ կառավարում։ Խրիմյանը շրջանցում է հարուստների՝ ոչ այնքան գթառատ, և իշխողների՝ ոչ այնքան բարյացակամ և արդարամիտ լինելու հնարավորության հարցը, փաստեր, որոնց ճշմարտությանը նա վստահ էր։

Աստծո՝ բնության համար սահմանված օրենքներն անփոփոխ են, հավատացած էր Խրիմյանը, բոլոր կենդանիները գիտեն իրենց սահմանները, և նա փափագում էր, որ մարդիկ էլ իրենց տեղը ճանաչեն։^[8]Խրիմյան, «Սիրաք եւ Սամուէլ», էջ 416-421։ Եվ այդուհանդերձ, կանխելով համակարգի փոփոխության որևէ արմատական գործողություն՝ Խրիմյանը համեմատաբար պակաս ճակատագրապաշտ երանգ է հաղորդում իշխանության ծագմանը, բնույթին ու ապագային։ Նախ նա հաստատում է, որ աստվածային օրենքով սահմանված լինելով հանդերձ, անհավասարությունն ունի որոշ վատ հետևանքներ, որոնք այսօր կկոչեինք կողմնակի վնասներ։ Նա պնդում է, որ «իշխանութիւն մարդոց անհաւասար կեանքէն, խռովարար ոգիէն, տիրողական բուռն ձգտումէն եւ զօրութենէն ծներ է»։^[9]Խրիմյան, «Սիրաք եւ Սամուէլ», էջ 428։ Վերջապես նա պնդում է, որ կայսրություններն անհատների նման ունեն իրենց կենսաբանական ցիկլերը, դրանք ծնվում են, աճում ու մահանում։ Ի վերջոյ ժամանակն ի՛նքն է լուծել մակեդոնական, հռոմեական, բաբելական ու ասորական կայսրությունների հարցը։^[10]Տե՛ս Խրիմյան, «Սիրաք եւ Սամուէլ», էջ 429-430։ 

Նա ընդունում էր, որ առաջնորդները պետք է ծառայեն, իսկ մարդիկ պետք է սովորեն պահանջել արդարություն և արդարամտություն։ Իր հայտնի «Թագավորաց ժողովում» Խրիմյանը խոսում է Աստվածաշնչում և այլուրեք հանդիպող առակների լեզվով, որպեսզի պարզորոշ ներկայացնի բարդ ըմբռնումները։^[11]Տե՛ս Խրիմյան, «Թագաւորաց ժողով» (1900), Ամբողջական երկեր, էջ 781-788։ Առակում Եվրոպայի տիրակալները հավաքվել են ու պատասխանում են հետևյալ հարցին․ ի՞նչն է խանգարում ձեր քունը։ Բոլորը նշում են մեծ քաղաքական վայրիվերումները, պատերազմներն ու թշնամանքները, մինչդեռ վերջում Բելգիայի թագավորն ասում է, որ ինքը շատ լավ է քնում, քանզի իր գահը հիմնված է այն սիրո վրա, որն իր հպատակները տածում են իր հանդեպ։

Խրիմյանը նաև համոզված էր, որ օսմանյան գավառական/տեղական իշխանություններն էին պատասխանատու այն ճգնաժամերի մեծ մասի համար, որոնց միջով տառապագին անցնում էին գավառաբնակ ու գյուղաբնակ հայերը։ Նա քրդերին էր մեղադրում հայ ագարակավորների թալանի և վերջիններիս հանդեպ նրանց ցուցաբերած անօրինական ու կեղեքիչ վարմունքի համար, բայց ըստ էության նա իշխանություններին էր մեղադրում քրդերի կրթության և բնակեցման հանդեպ անուշադրության համար։ Կենտրոնական իշխանություններին թուլացնելու փոխարեն, Խրիմյանը կոչ էր անում, որ նրանք իրենց ներկայությունն ամրացնեն նահանգներում թանզիմաթի ոգով։

Խրիմյանի՝ Արևելյան նահանգներում սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի մասին 1871-ի զեկույցը հետաքրքրական հավելված ունի․ «Տեղեկագրիս կարգին մէջ մոռնալով խիստ կարեւոր մի կէտ, աստ իբրեւ յաւելուած կը գրեմ։ Երբ Քիւրտերը տէրութեան երկրին մէջ իբրեւ հպատակ ժողովուրդ ճանչցուած են, եւ միանգամայն դաւանութեամբ բուն Մահմետական ժողովրդին հետ հաւասար կրօնակից են, տէրութեան պարտքն է զիրենք տակաւ առ տակաւ քաղաքակրթութեան մէջ դնել բերել, եւ նոցա իրաւունքն է պահանջել զայս։

Գիտեմք, քիւրտը իւր ներկայ դրութենէն գոհ է յաւիտեան եւ ինքնին կրթութիւն չի պահանջեր։ Սակայն ո՛չ միայն կրօնն, այլ եւ տէրութեան եւ մարդասիրութեան պարտիք կը պահենջեն որ քիւրտերն եւս արժանի համարուին տէրութեան շնորհաց եւ կրթութեան։ Ուստի ձեռնարկուած բարեկարգութեան մէկ զորաւոր եւ բնական միջոցն այս է՝ որ տեղական կառավարութիւնք քիւրտերու զաւակաց կրթութեան հոգ տանին, գէթ ազնուական կոչուած թոսուններուն զաւակները կուսակալութեանց մէջ հաստատուած Մէքթէպի Րիւշտիյէ անուն տէրութեան դպրոցներու մէջ ընդունել, պէտք եղած ուսմունքներ տալով, որով միայն հնար է Քիւրտերու վայրենի բարքը մեղմել ու բարւոքել եւ զանոնք հետզհետէ քաղաքակրթութեան մէջ դնելով՝ տէրութեան եւ երկրին հաւատարիմ ժողովուրդ կազմել»։^[12]Խրիմյան, «Ծրագիր Բարենորոգմանց» (1909), Ամբողջական երկեր, էջ 864։

Կրթություն բոլորի համար․ հիրավի սա էր Խրիմյանի համադարմանն առնվազն կարճաժամկետ և միջնաժամկետ կտրվածքով։ Ճգնաժամի նրա լուծումը կարելի է ամփոփել երեք կետով․ ա) կրթություն, ներառյալ՝ աղջիկների, քանզի նրանք դառնալու են մայրեր և պատասխանատու են լինելու բոլոր երեխաների կրթության համար, բ) արդյունաբերական առաջընթաց, ներառյալ՝ գյուղատնտեսության արդիականացում ու արդի գյուղատնտեսական գործիքներ արտադրող ֆաբրիկաների/գործարանների հիմնում, և գ) հայերի գամումը հողին և կրթություն ստանալուց հետո վերադարձը դեպի հողը՝ մեծ քաղաքներ կամ այլ երկրներ տեղափոխվելու փոխարեն։

Աղքատության պատճառը ծուլությունն է, անգրագիտությունն ու կրթության պակասը, շեշտում էր Խրիմյանը․ «Բայց ի՞նչ պէտք է, եւ ի՞նչ է զօրաւոր դարման, որ անաշխատութեան մէջ ափշած ու թմրած ժողովուրդին միտքն ու հոգին մեռելութենէն հանէ ու մղէ դէպի գործունէութեան կեանք։ Այն պէտք է, ինչ որ պէտք եղաւ արեւմտեան ազգերուն. այսինքն լոյս, գիտութիւն»։^[13]Խրիմյան, «Սիրաք եւ Սամուէլ», էջ 451-455։

Խրիմյանի համոզմամբ, առաջընթացը պետք է լինի աստիճանական․ պետք չէ ակնկալել կտրուկ փոփոխություն։ Խաղաղությունն ու կայունությունը գերագույն արժեքներ են․ սրանք են օգնում, որ ժամանակի ընթացքում առաջդիմություն գրանցվի։ Իր հայացքների օրինավորման համար Աստվածաշնչին մշտապես դիմելով՝ նա իր խոսքն ուղղում էր Աստծուն և բարձրացնում հարցեր Աստծո իսկ կողմից հայոց գործերի կառավարման մասին․ «Տէ՛ր, դու գիտէիր կանխաւ, որ աշխարհ եւ գահերն զմեզ կը չարչարեն. սորա համար ասացիր որ աղօթենք եւ միայն քո արքայութիւն խնդրենք։ Մարդիկ անգիտանալով՝ Սաւո՜ւղ, Սաւո՜ւղ կը խնդրեն»։^[14]Խրիմյան, «Հայգոյժ» (1877), Ամբողջական երկեր, էջ 277։

Վերջում Խրիմյանը, թվում է, նմանվում է Հին Կտակարանի նահապետներին՝ փեղեկված հավատքի ու սեփական դատողության միջև։ Թվում է, նա անդադար ու մասնավոր զրույցների, նույնիսկ բանակցությունների մեջ է իր արարչի հետ, որին նա ցանկանում էր հավատալ մինչև վերջ և գրում էր այնպես, որ իսկապես հավատում է։

Թեև նրա գրվածքների շեշտադրումները փոխվում են, բայց ոգին շատ չի փոխվում փորձի ու այն դաժան իրողությունների հետ, որոնց մասնակիցը կամ վկան էր նա։ Իր գրություններում Խրիմյանը անդադար բանակցությունների մեջ էր նաև բախտակից հայերի, ինչպես նաև օսմանցիների, մեծ ու փոքր տերությունների հետ, քանզի ոչ ոք չէր գործում այնպես, ինչպես Աստված էր նախասահմանել նրանց համար։ Նրա համար իրականությունը մարտահրավեր էր, որը պետք էր հաղթահարել, մարտահրավեր՝ երկրային դրախտի նրա իդեալին։

Թերևս Խրիմյանը պետք է դիտվի որպես անցումային կերպար (ինչի պատճառով նա չի դառնում պակաս կարևոր), մեկը, որ գործել է ի պատասխան փոփոխվող հանգամանքների, բայց և մեկը, որ սահմանել է այս փոփոխություններին տրվող պատասխանները։ Նա արմատական էր՝ դիտված կյանքի վաղ շրջանի քաղաքական լուսակում, և շատերի համար պահպանողական՝ կյանքի ուշ շրջանում։ Սա նշանակում է, որ այս եզրերը լավագույն դեպքում հարաբերակից են ժամանակին ու ձեռքի տակ եղած հնարավորություններին և դրանք կոնկրետացնելու անհետաձգելի կարիք կա։

Շատերը ժամանակին ու նույնիսկ ներկայումս դիտարկում են նրան որպես հեղափոխական շարժման առաջամարտիկ։ Բայց շուրջ վեց տասնամյակ ձգվող Խրիմյանի գրվածքները հայերի և օսմանյան պետության միջև չափազանց անհավասար հարաբերության հանդեպ ի ցույց են դնում մի մոտեցում, որն ամենևին հեղափոխական չէ։ Շրջակա հանգամանքները փոխելուն միտված դանդաղ առաջընթաց կրթության, տնտեսական կայունացման և իրագործելի ճնշման միջոցով․ սրանք, թվում է, հաստատուն մեծություններ էին նրա կյանքում՝ չնայած միջազգային դիվանագիտության մեջ մտնելու նրա փորձին ու գիտակցմանը, որ ա) հայերը ռեսուրսների բացակայութան պատճառով ոչինչ չեն կարող փոխել, բայց բ) միանգամայն իրավունք ունեն հուսահատվելու։

Խրիմյանը, թեև կյանքի վաղ տարիների համեմատ պակաս նվիրումով, առաջացած տարիքում ևս շարունակում էր իր դիրքորոշումներում հենվել կրոնի վրա և ըստ երևույթին գտել էր կրոնական բանաձևերով իր պահպանողական մոտեցումն օրինավորելու ճանապարհ։ Իր կյանքի սկզբնաշրջանում շատերի համեմատ ազատական համարված նրա դիրքորոշումները իրականում թվում են բավական պահպանողական կամ ավելի զգուշավոր, քան այն զինվորագրյալների դիրքորոշումը, որոնք զենքի էին դիմել իրենց մարտավարությունը առնվազն մասնակիորեն հիմնելով Խրիմյանի հայտնի քարոզի վրա։ Ուժային հարաբերությունների աստվածաշնչյան նրա մեկնաբանությունը թերևս պետությանն ուղղակիորեն մարտահրավեր նետելուց զգուշանալու հնարք էր, զգուշավորություն, որը պայմանավորված էր պետության իրական ուժի և օսմանյան վարչակարգի բնավորության նրա ըմբռնմամբ։

Նրա անձնավորությունը չի հանդուրժում պահպանողականների, ազատականների և արմատականների դասական ու առավել ծանոթ տիպերը։ Փաստորեն նա բյուրեղացնում է այն փակուղին, որտեղ հայտնվել էին հայերը Օսմանյան կայսրության մեջ։ Նրա կյանքն ու երկերը գծագրում են այն հետնախորքը, որի վրա ներկայանում են հնարավոր տարբերակները․ թանզիմաթի հաջողությունը կամ ձախողումը, Ազգային Սահմանադրության ձեռնարկի հաջողությունը կամ ձախողումը, մեծ տերություններին դիմելու կամ չդիմելու առավելությունները, ինչպես նաև բարեփոխումների կենսագործմանը հասնելու համար հեղափոխական միջոցներին դիմելու կամ չդիմելու տարբերակը։ Սակայն վերջ ի վերջո նրա միտքը համակվում է անզորության զգացումով, որն արդարացվում է Աստծո հանդեպ կույր, բայց և Աստծո կողմից կարծես մոռացված հավատով։ Այն, ինչ Խրիմյանն ըստ երևույթին լրիվությամբ յուրացրել էր իր հերոսներից Մովսես Խորենացուց, վերջինիս հանրահայտ ողբն էր․ «Ողբք վասն բառնալոյ թագաւորութեանն Հայոց յազգէն Արշակունեաց, եւ եպիսկոպոսապետությանն յազգէ սրբոյն Գրիգորի»։^[15]Տե՛ս Մովսես Խորենացի, Պատմութիւն հայոց (1913), քննական բնագիրը և ներածությունը՝ Մ. Աբեղյան և Ս. Հարությունյան (Երևան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակություն, 1991), էջ 358։ Խորենացուն նվիրված իր պոեմում Խրիմյանը, թվում է, գալիս է լրացնելու Խորենացու ողբի՝ որպես կորուստն ընդունելու միջոցի դերը․ «Ողբն է միայն դիւր սփոփանք»։^[16]Խրիմյան, «Ողբացող Խորենացին» (1902), Ամբողջական երկեր, էջ 846։

Խորենացու մոտ ողբն ավելի շուտ ընթերցվում է որպես հայոց հիմնարկությունների՝ ավատատերերի, ռազմական ու եկեղեցական առաջնորդների, դատավորների մեղադրական, որոնց քաղաքականությունները՝ հիմնված լինելով նեղանձնական շահերի վրա, հանգեցրել էին հայոց պետության կործանմանը հինգերորդ դարում։ Խորենացին հայոց ինքնիշխանության կորստի պատճառները չի փնտրում այլ պետությունների կամ հարստությունների գործողությունների, էլ չասած՝ Աստծո մեջ։ Տասնչորս դար հետո գրված Խրիմյանի ողբը պակաս կետային է թվում։ Խրիմյանին հաջողվում է մրցել Խորենացու նրբագեղ պերճախոսության, բայց ոչ նրա պատմական դատողականության հետ։ Խորենացին թերևս ունեցել է պետականության ավելի ուժեղ ու իրական հիշողություն, քան Խրիմյանը, որի Հայաստանի ըմբռնումն իդեալականացված է, պատմապաշտական ու վերացական, բայց ոչ պակաս երազային։ Խորենացին խնդիր չուներ Հայաստանի միայնության հետ․ Խրիմյանը՝ ուներ։ Այլ ազգերը մեր հետ միասին չեն լա, հավաստիացնում էր նա իր հայրենակիցներին․ այստեղ՝ նրա խոսքում, լալն ու ողբալն առանցքային բառեր են։

Ցույց տալու համար այն փակուղին, որտեղ հայերն ու ինքը՝ Խրիմյանը, հայտնվել էին, նա քրդերից հալածվող հայ կնոջ մասին իր բանաստեղծություներից մեկն ավարտում է իտալական օպերային արժանի այնպիսի հանգուցալուծմամբ, որը բայցևայնպես շատ ավելի ճշմարտացի է թվում, քան այդօրինակ որևէ դրամատիկական սցենար։^[17]Տե՛ս Խրիմյան, «Դիւցազն Կարինէի յիշատակին» (1901), Ամբողջական երկեր, էջ 810-813։ Քաջ ու կռվելու իր կարողություններով հայտնի Կարինեին ուր որ է կբռնեն նրան կրնկակոխ հետապնդող քրդերը։ Նա սպանում է իր որդուն և նետվում ժայռից՝ բռնաբարվելուց խուսափելու համար՝ քիչ առաջ կատարած սպանության համար Աստծուց ըմբռնողություն աղերսելով։ Խրիմյանն այս պատմությունը բերում է որպես ուսանելի օրինակ։

Այս տեքստը ես համարում եմ իմպրեսիոնիստական, որն առավել խոր հետազոտության ասպարեզներ կարող է բացել։ Այն, ինչ ի թիվս այլոց կարիք ունի հավելյալ հետազոտման ա) ազդեցությունն է, որ Խրիմյանի դիրքորոշումներն ունեցել են, երբ քարոզվել են կամ գրի առնվել, և բ) գործընթացները, որոնք իրենց դերն են խաղացել ուսումնականների ու լայն հանրության կողմից նրա այս կամ այն դիրքորոշման հետմահու մեկնաբանման, զտման կամ որդեգրման գործում։

ՈՂԲԱՑՈՂ ԽՈՐԵՆԱՑԻՆ Ի ՅԱՇՏԻՇԱՏ ԵՒ ՅՕՇԱԿԱՆ

Ո՞վ էր այն հարուստ փարթամ, 
Որ յԱթենայ ծովափէն գայր, 
Բեռնաւորեալ նաւ շահաբեր։
Թանգար էր նա ճոխ գիտութեան, 
Ամենարուեստ և թանկագին, 
Մարգրիտ գոհար էր իւր վաճառ, 
Ձրի բաշխէր, ո՛վ որ խնդրէր, 
Եւ փոխարէն չառնոյր ոչինչ։

Հրաւէր կարդայր նա բարձրագոչ.  
Առէ՛ք, ասէր, կղե՛րք Հայոց, 
Առէ՛ք մանկունք ուսման կարօտ, 
Գանձ անկապուտ է իմ վաճառ, 
Ոչ ոք կարէ հանել ձեզմէ։

Ո՜հ, ո՞վ լսեց նորա հրաւէր, 
Եւ ո՞վ գնեց իւր մարգարիտ.  
Աւա՜ղ, ոչ ոք և ոչ մի։ 
Որ փարթամ էր ամենաճոխ, 
Չքաւորեալ աղքատացաւ։
Մշոյ երկիրն էր հայրենիք, 
Իւր խանձարուրն էր Խորնոյ գեղ.  
Չունէր նա տուն և օթևան, 
Աստանդական շրջէր թափառ, 
Ցուպն ի ձեռին, պարկն ի յուսին, 
Դեգերում էր Հայոց աշխարհ, 
Չունէր հանգիստ և կայան.  
Քրիստոսին էր նմանակ, 
Չկար տեղի գլխոյն դադար։

Ո՞վ էր այս մարդ, ո՜հ, մոռացեալ, 
Ազգի զաւակ իւր Ազգէն, 
Դեռ չմտած ի գերեզման։
Ասա՛ դու ինձ, ո՛վ ազգ Հայոց, 
Թէ ամաչես ասել զանուն, 
Միթէ կարե՞ս թագուցանել. 
Աշխարհ գիտէ նորա անուն, 
Արևելքէն մինչ արևմուտք
Ոսկի տառով է քանդակուած, 
Եւ պատմութիւն արձանագրած։
Ասա՞, յայտնի խոստովանի՛ր,
Գէթ քաւեսցես քո նախնեաց մեղք։

Եւ ես ասեմ քե՛զ, դու ծանի՛ր. 
Քերթողահայր փիլիսոփայ 
Խորենացի Մովսէսն էր այն, 
Անծանօթ և ծանուցեալ, 
Այլ ո՞ ծանեաւ այդ անգին գանձ. 
Յայտնի շրջէր և չէր ծածկեալ, 
Զոր չտեսին կուրաց աչք։

Ասեն երբեմն և շատ անգամ
Խորենացին լինէր անյայտ. 
Եւ ո՞ւր էր նա,  – ի յԱշտիշատ ի յԱշտիշատ,
Սուրբ Սահակայ գերեզման. 
Ուր օրերով և ժամերով 
Սուրբ տապանին առաջ չոգած, 
Ձայնարկեալ ինքնախօսէր, 
Նա լայր ուժգին, բան ստեղծէր, 
Գերեզմանին հետ խօսում էր. 

– Մինչ  խայտայի յուսով ի դարձ
Բիւզանդիոնէն Հայոց աշխարհ, 
Հոգիս հրճուէր, զուարթ ուրախ, 
Ո՜հ, չտեսի զքեզ ողջամբ, 
Ողջագուրիլ ի քէն, սո՛ւրբ Հայր, 
Գերեզմանիդ հասի, աւա՜ղ. 
Գլխուդ վե՛ր առ գերեզմանէդ, 
Տե՛ս կարօտով քո որդեգիրդ,
Յառաջադէմն եմ քոյդ Մովսէս. 
Ո՜հ, մնացի ես ողբացեալ։
Ոչ պաշտպան, ոչ խնամակալ, 
Ոչ տուն ունիմ, ոչ օթևան, 
Ա՛ռ զիս ի քո գերեզման։ 
Ո՞ տայր ինձ որ ննջէի
Քո սուրբ շիրմիդ գրկարան, 
Եւ հանգչէին խոնջեալ ոսկերքս
Ի քո ծոցիդ հայրական։

Անտերունչ, անհանգիստ եմ,
Վաստակաբեկ եղայ, սուրբ Հա՛յր, 
Եւ չգտի յարգող ուսման, 
Եւ ոչ երբէք ոք մեկենաս։ 
Ես հալածեա՜լ եմ, հալածեա՜լ, 
Միթէ օտա՞ր եղէ ես ո՜հ
Իմ հարազատ եղբայրներէս, 
Կամ որպէս խորթ օտարածին
Հայաստանի Մօրն իմոյ։ 

Եւ ո՞յք էին իմ հալածիչք,– 
Շմուէլի և Բրքիշոյ
Ապաշնորհ ժանտ որդիքներ, 
Անարժանք յանարժանից
Կաշառատրօք ձեռնադրեալք, 
Որք եղծին աղարտեցին
Աստուծոյ տան վայելչութիւն
Եւ մեր սուրբ հարց կարգն ու կանոն. 
Որ չարագոյն քան սատանայ
Հակառ էին և թշնամիք
Սահակայ Պարթևի հօր
Հոգեծնունդ որդիքներուն, 
Եւ նա չէր ողջ, հոգին հզօր, 
Որ պաշտպանէր իւր բարձր աջով։ – 

Համբուրէ՜ր, համբուրէ՜ր
Սահակայ հօր սուրբ դամբարան. 
Ելնէր ապա և ո՞ւր երթայր, – 
Ի յՕշակա՜ն ի յՕշակա՜ն, 
Սուրբ Մեսրովպայ գերեզման. 
Մտնէր մատուռ գրկէր տապան, 
Նոյնաձայն եղանակաւ
Կրկնում էր նա մեծահառաչ
Յաշտիշատի ողբերգականն. 

– Ո՛վ հրաշալի դպրութեան Հայր, 
Դու գիր տուիր և դպրութիւն.
Գիր չի սիրեր Հայոց ազգ, 
Անսիրող է իմաստութեան, 
Հոգին հպարտ և բարձրայօն։
Ես ձայն բառնամ առ գերեզմանդ, 
Գերեզմանէդ խօսի՛ր հետ ինձ. 
Ես Մովսէսն եմ քո աշակերտ, 
ՅԱթենական ճեմարանէն
Ողջամբ դարձայ ես Հայաստան, 
Եղո՜ւկ ինձ, չգտի ես ողջ
Սահակ Մեսրովպ զոյգ ամոլներ, 
Որ հերկեցին Հայոց դաշտեր, 
Հայ դպրութեան դարաստաններ, 
Ցանեցին սերմն գրոց ուսման. 
Հունձ բարձրացաւ հասունացաւ, 
Եւ ու՞ր է արդ հնձող մշակ. 
Ժիր մշակ եմ գերանդաւոր, 
Աշխատաւոր ձրի անվարձ, 
հաց բերան և այլ ոչինչ։
Լայնատարած Հայոց դաշտեր, 
Աւա՜ղ, մնացեր են կորդացած։
Միթէ ի զո՞ւր աշխատեցայ
Ես դպրութեան մշակ Մովսէս, 
Տքնելով տիւ ու գիշեր
Քերթող եղէ և վերաբան. 
Ո՜հ ընդունայն եղև վաստակս, 
Եւ ես մնացի անգործ պարապ։
Թող այս, գանգատ բառնամ քեզ, հա՛յր. 
Մեր հացալից Հայոց դաշտեր
Եւ Շիրակայ լիք ամբարներ
Չե՞ն բաւական կարoտներուն. 
Խեղճուկ Մովսէս լիութեան մէջ
Մնացեր քաղցած և նօթի։ 

Մինչ շրջէի շուարած մոլոր, 
Հասայ մի շէն գիւղի մօտ, 
Թաժա հացի հոտ առի ես 
Եւ հոտին հետ գնացի այն տուն,
Շիտակ մտայ ես ի տանտուն.^[1]Տան միջի այն որոշ տուն կամ սենեակ, ուր թոնիր կայ, Վանեցիք տանտուն կասեն։    
Տանտկին մամիկ հաց էր թխում. 
Ես կանգ առի թորվան մօտիկ, 
Կօռիկ ցպոյս վէրէն յենած, 
Ասի՝ ողջո՛յն քեզ տանտկին, 
Ճամբորդ եմ ես յոգնած դադրած, 
Երկու օր է հաց չեմ կերած։
Բարի տանտկին ինձ գթացաւ, 
Ասաց՝ արի՛ նստիր հանգիստ. 
Թորվան կշտին և տաքացիր. 
Վա՜հ, կը դողաս, ցուրտ ձմեռ է. 
Առ քեզ տաք տաք լօշ լօշ հացեր, 
Թորվան կողէն նոր եմ հաներ։
Տանտկին ասաց իւր հարսներուն, 
Բերէ՛ք աման մի թանապուր, 
Մի պնակ էլ եղով թանհուս,^[2]Թանհուս, ալրով և հարած թանով եփած ճաշ, որուն վերայ իւղ ածելով կուտեն. ծերոց համար փափուկ կերակուր է։  
Թող ուտէ խեղճ ծերունին, 
Օրհնէ զձեզ, որ շատ ապրիք
Եւ տնաշէն տանտկին լինիք։ 
Եւ ես կերայ քաղցած քաղցած, 
Մշոյ կանգռով էր այն եփուած։ 
Օ՜խ, ի՜նչ անուշ էր թթու թան, 
Անօթի մարդոյն համար
Թթուն քաղցր է մեղրի նման։ 

Հարցուց մամիկ՝ սև ես հագեր, 
Անբախտի՞ ես թէ կրօնաւոր, 
Եւ կամ սգւոր, մեռե՞լ ունիս։ 

Ասի՝ մա՛միկ, վարդապետ եմ, 
Սուգ ունիմ ես մինչև ի մահ, 
Երկու մեռել ունիմ մեծ մեծ. 
Թագւոր մեռաւ, Պապըս մեռաւ, 
Եւ Հայոց տուն անտէր մնաց։ 

Բայց միամիտ պարզ տանտկին՝ 
Թէ ի՞նչ էր բան, նա չիմացաւ, 
Ո՞վ էր թագւոր, ո՞վ էր պապիկ. 
Եւ ի՞նչ փոյթ էր գեղջուկ  կնկան
Մեր աշխարհի բան իմանալ, 
Երբ անխորհուրդ իմացող միտք
Անմտացան և չիմացան։
Ախտացեալ Արտաշիրէն
Տիրական թագն Արշակունի, 
Ո՜հ, կապտեցին խելակորուսք
Նախարարք ազգին Հայոց, 
Եւ ո՞ւմ գլուխ դրին, գիտէ՞ք. 
Գազանին ու վարազին, 
Որ երկաթի ժանիքներով
Պատառեց և խորտակեց
Տիրադրուժ ապիրատներ։ 
Յետոյ յետոյ ստրջացան, 
Երբ յաճախեց հիւանդութիւն. 
Վաղվաղեցին առ Մեծ բժիշկն
Կորիգլուխ խոնարհելով, 
Պաղատէին մեծագոչ.–

Ո՜վ, Հայրագո՛ւթ դու մեր հովիւ, 
Մեղա՜յ գոչեմք առաջի քո, 
Մեք թիւրեցանք քո սուրբ խրատէն, 
Վաճառեցինք ազատութիւն, 
Ստրկացանք յիմարաբար. 
Արդ արհաւիրք անհնարին
Թէ ի ներքուստ թէ արտաքուստ
Մեզ պաշարեր է յամենուստ. 
Մահաստուեր հիւանդութիւն, 
Հրապաշտ ազգին հուր ճարակեալ
Վառեց լափեց ողջ Հայոց տուն։ 
Ո՜հ, մեռանիմք, մեռանիմք, 
Դեղ ու դարման ժտեմք, Սո՛ւրբ Հայր։

Մեծագորով Սահակ Պարթև, 
Յոգւոց հանեալ խորոց սրտէն, 
Պատասխանեց իւր վերջաբան. 

– Հիւանդութիւն առ ի մահ է, 
Եւ չէ նման Ղազարոսին, 
Ո՜հ, ես չունիմ դեղ ու դարման, 
Դուք բացիք դուռ ձեր կորստեան, 
Եւ ո՞վ կարէ փակել զայն։ 
Դուք մահ բերիք Հայոց աշխարհ, 
Դուք մեռուցիք ազատութիւն
Եւ տի մեռնիք ստրկութեամբ. 
Դուք մեղապարտ Արտաշիր
Հանիք ատեան, որ ես դատիմ, 
Քրիստոսի բան յուշ առնեմ ձեզ, 
Թէ ո՛վ ձեզմէ արդար, սուրբ է, 
Թող քար արկցէ Արտաշիրին։  

Հազար անգամ աղաչեցի, 
Որ իմ հօտին հիւանդ ոչխար
Դուք մի փոխէք գազանին հետ, 
Որ կարծէք թէ առողջ է՝ 
Հոգւով հիւանդ, անհաւատ է. 
Չառիք ի միտ կնիք հաւատոյն 
Աւազանին մկրտութեան։ 

Հինաւուրց Արարատի
Բարձր կաղնի ծառի վէրէն
Բոյն էր դրել մեծ Արագիլ, 
Պարթևական Արշակունիք. 
Հայ ժողովուրդ զերթ ճնճղուկ
Ապաւինէր բունին ի շուրջ։
Բոյն քանդեցիք մեծ արագլին, 
Եւ նետահար արարիք զայն. 
Թռաւ գնաց վիրաւոր, –
Ո՜հ, արագի՛լ, արագի՛լ, 
Էլ չը դարձաւ նա ի յետս։ 
Առիք տապար, հարիք ուժգին, 
Ծառն արմատէն տապալեցիք, 
Շուք հովանին բարձիք երկրէն. 
Արևապաշտ ազգին կրակ
Պիտի վառէ զձեզ չարաչար։ 

Է՜, դուք անզօր ճնճղուկնե՛ր, 
Ո՞ւր տի գտնէք ձեր ապաւէն. 
Եւ ես գիտեմ դուք զինչ առնէք։ 
Անմիաբան բաժան հոգին
Քանդել է զձեզ միութենէն. 
Դուք իրարմէ անջատ, անկախ, 
Անմատչելի բարձանց վէրէն
Դնէք ձեր բոյն ինչպէս Արծուի,
Շինէք ամուր ամուր բերդեր, 
Եւ անձնապահ ապաստանիք։ 

Իսկ հայոց տուն և ժողովուրդ 
Լքեալ թողուք բաց անտերունչ, 
Մեր հայրենեաց թշնամւոյն ոտք
Կոխեն, ճմլեն ինչպէս խաղող։
Եւ ի՛նչ փոյթ ձեզ խեղճ ժողովուրդ, 
Դուք ապահով էք ապահով. 
Յո՜ւշ, յուշ առնեմ ձեզ ճաչ հետևանք
Եւ չարադէպ մութ ապագայն. 
Դուք մոլորեալ անհեռատեսք, 
Չառնուք ի միտ վախճանին ելք։ 

Այլ ես այժմէն գուշակեմ ձեզ 
Այն չարաբեր դժպատեհ օրն, 
Երբ աւերի երկիր Հայոց
Եւ չքանայ Հայ ժողովուրդ, 
Ամայանայ մեր հայրենիք. 
Դուք ո՞ւմ իշխան լինիք, ասէ՛ք. 
Անշուշտ և դուք ի միասին
Ժողովուրդին հետ կորնչիք։ 

Պատգամախօս մարգարէն
Ձայն կուտար Յակոբայ տան. 
Ո՛վ Իսրայէ՜լ, Իսրայէ՜լ, 
Քո կորուստ քո տնէն է, 
Եւ ոչ երբէք օտարէն։ 
Նոյն և ես կրկնեմ այսօր, 
Ո՛վ անլսող տուն Հայոց, 
Կորուստ քո միշտ ի քէն է, 
Ո՛չ Պարսկէն և ոչ Յոյնէն։ 

Այլ դուք որդիք եղջերիկք
Խցիք ամուր ձեր ականջներ, 
Որ չը լսէք Հօր խրատներ. 
Այսուհետև կերիջիք դուք 
Դառըն պտուղ ձեր արդեանց։ 

Գնացէ՛ք գնացէք, ո՛վ նախարարք, 
Ես վշտահար եմ վշտահար, 
Զիս մի՛ առնէք անհանգիստ. 
Ապաշաւանք ապաժամ է։ 
Թողէ՛ք աղբամ ես զկորուստ 
Արշակունեան թագին հզօր. 
Թողէք ողբամ ես զթաղումն 
Ստրկութեան գերեզմանին. 
Երկնային արդարութեան
Թաթն դրեց ինձ յանդիման, 
Որպէս անդ ի Բաբելօն, 
Բաղդասարի պալատի յորմ. 
Ես կարդացի, ողբացի յոյժ, 
Դատավճիռն արձակուած է. 
Ազատութեան թագ վերացաւ, 
Եւ Հայաստան ստրկացաւ։ – 

Անցելոյն այս յիշատակ
Երբ յուշ գան ինձ, լինիմ անյուշ, 
Սիրտս և հոգիս իմ տոչորի, 
Թողում անցնիմ բանիս կարգ։ 

Ասի՝ տա՛նտկին, մնա՛ս բարով, 
Օրհնեա՛լ լինիս դու և քո տուն, 
Աշխատաւոր զաւակներով, 
Հարսներով և թոռներով. 
Աբրահամու տան օրհնութիւն
Աստուած թափէ քո տան վերէն. 
Գեղացու տուն թող շէն մնայ, 
Դէմ հիւրերուն միշտ բաց լինի։ 

Մա՛միկ, խնդրեմ քեզմէ մի բան. 
Ճամբաս երկար է, շատ երկար, 
Տո՛ւր ինձ քանի մի թաժա հաց, 
Դնեմ ի պարկ ճամբուս պաշար։
Ասաց մամիկ իւր հարսներուն, 
Կեօնդ մի փոխինդ պատրաստեն շուտ, 
Ցամաք հացին հետ թող ուտէ. 
Շնորհակա՛լ եմ, ասի, մա՛միկ, 
Ելայ տնէն ես ի դուրս։ 
Հպարտ հոգիս իմ յուզեցաւ. 
Այնչափ կարե՞մ ես հեղանալ, 
Նման երկնաւոր Վարդապետին։ 
Աստ ես լացի դառն իմ վիճակ, 
Կնկնեցի նոյն ողբերգականս. 
Ողբա՜մ զքեզ Հայոց աշխարհ, 
Մովսէսն եղեր է մուրացկան։ 

Տմարդի ցուրտ իմ եղբարք, 
Զիս դուրս հանին սեղանատնէն, 
Որք ուտէին լի կշտապինդ
Ժողովուրդին սեղանէն. 
Ասեն՝ Մովսէս Հայ ժառանգ չէ, 
Աթենացի Յոյն է նա, 
Չունի բաժին մեր սեղանէն։ 

Ես համարիւն հայրենիակից, 
Մշոյ երկրի զաւակ Մովսէս, 
Ժողովուրդի լի սեղանէն
Ո՜հ, զրկեցին ու մերժեցին, 
Եւ ես մնացի կարօտագին։ – 

Թէ վանականք փակեցին դուռ,  
Բաց էր քո դէմ արձակ արձակ, 
Մեր հիւրասէր գիւղացւոց դուռ, 
Հէ՞ր դու տրտունջ հանես, Մո՛վսէս, 
Թէ կարօտ եմ, և յոյժ կարօտ, 
Ո՜ տայր ինձ հաց և կերակուր, 
Ես մարդ եմ, հացով կապրիմ, 
Չեմ ես հրեշտակ անկերակուր։ 

Ո՛վ սիրահար դու դպրութեան, 
Ի՞նչ փոյթ էր քեզ թէ ջուր թէ հաց. 
Թէ փակ էր քեզ վանքերու դուռ, 
Թող երթայիր Խորնոյ քո գեղ, 
Հայրենի տուն հանգիստ էր քեզ։ 
Միթէ վաղուց մեռա՞ծ էին
Հայրենի տան ողջ ընտանիք, 
Ե՛ւ տուն անշէն էր մնացեր։ 
Դու խաչակիր և ուխտադիր, 
Վաղ իս թողիր և մոռացար
Հայրենի տուն, յոր դու ծնար, 
Ուր կապեցին քո խանձարուր, 
Եւ կնքեցին Մովսէս անունդ։ 

Հայ ժողովուրդ չէ մոռացել,
Աւանդաբար խօսի նա բան, – 
Քանի՞ դժար է հաւատալ, – 
Թէ մեր Մովսէս Խորենացին
Հոգեպահիկ հացին կարօտ՝
Թողեր գիրչ, թողեր գրքեր, 
Գնացեր ջաղցպան է եղեր։

Լո՛ւր տարէք և աւետիս
Առ վանական եղբարս ուխտին, 
Թող ցնծան, ուրախ լինին, 
Քերթողն եղեր է ջաղացպան, 
Թողեր գրիչ, առեր կռան, 
Ջաղցի քարերն է սրում. 
Որ ուսուցիչ էր և կրթիչ, 
Քերթել զմիտս Հայոց մանկտւոյն, 
Աւա՜ղ, իբրև անուս գեղջուկ, 
Արդ ջաղացին է ծառայում։ – 

Արագ արագ պտո՛յտ առէք, 
Իմ ապաւէն ջաղցի քարեր, 
Մանր աղացէք, ալուր ածէք, 
Հաց պատրաստէք Հայոց ազգին. 
Դեռ նա միայն հացով կապրի, 
Չէ պէտ, ասէ, բան և ուսումն։ 
Եւ վանական կրօնաւոր հարք
Նոյն կրկնելով քարոզէին. 
Զի՞ փոյթ է մեզ խոր գիտութիւն, 
Լինել բանգէտ Ֆիլիսոֆոս, 
Բաւ է և շատ Դաւթին սաղմոս, 
Զոր ի բերան առեալ ասեմք, 
(Այո՛ առանց միտ առնելու)
Թէ ի խցին և տաճարին, 
Տիւ ու գիշեր պաշտեմք զՏէր։ 

Այլ ինձ այսպէս վիճակեցաւ, 
Ի ջաղացին պաշտել զՏէր։ 

Նոյ արդար է տապանին, 
Որ տատանէր ջրոց վէրէն, 
Ի տատանման պաշտէր զՏէր, 
Մինչև տապան դադար առեց
Մասեաց գլուխ նաւահանգիստ։ 

Աբրահամ մեծ նահապետ, 
Թէ ի վրանին թէ ի դաշտին, 
Բացօթեայ երկնուց առաջ
Մեծ հաւատով պաշտէր զՏէր։ 

Յակոբ ծառայն Աստծոյ
Ի Բեթէլին պաշտէր զՏէր, 
Ուր տեսանէր տեսիլ հրաշքին. 
Աստուած իջեր էր ի Բեթէլ, 
Իւր ծառային օգնական. 
Սնարին քար կանգնէր արձան, 
Եւ օծելով սրբագործէր, 
Ի յիշատակ սուրբ տեղին։

Եւ գեղեցիկըն Յովսէփ, 
Դաւաճանեալ եղբայրներէն, 
Եգիպտոսի խաւար բանտին
Պաշտէր Աստուածն Իսրայէլի։

Սինայի անապատում, 
Ուր Մորենին բոցավառէր, 
Հովիւ Մովսէս կօշիկ հանէր, 
Եւ ափշելով պաշտէր զՏէր։

Վիրալից նահատակ Յոբ, 
Լքեալ թողեալ ընտանիքէն, 
Վէր աղբիւսին օթագայէր, 
Անյուսահատ պաշտէր զՏէր. 
Պայքար մտաւ ոսոխին դէմ, 
Յաղթանակեց սատան չարին։

Դանիէլ ի Բաբիլօն, 
Իւր պալատի պատուհանէն, 
Որ հայէր դէպ Երուսաղէմ, 
Աղօթէր առ սուրբ տաճար, 
Ում արգելուած էր աղօթել։

Յոնան փախչող Մարգարէն, 
Ըմբռնեցաւ ի մեծ կիտէն, 
Ի խոր ծովուն ձկան փորէն
Աղաղակէր՝ պաշտէր զՏէր։

Իսկ Յիսուս խաչին աւուրս
Սողոմոնին տաճար թողուց, 
Իջաւ պարտեզ Գեթսէմանի, 
Ձիթաստանեայց ծառերուն տակ 
Աղօթելով պաշտէր զհայր։ 

Հապա մոռնա՞մ մեր լուսատուն, 
Լուսաւորիչ հայոց ազգին, 
Որ անլոյս և անարև
Արտաշատի խոր վիրապին
Անօրինակ ճգնուս կրէր, 
Գետնի տակէն պաշտէր զՏէր։

Վա՜շ, երջանի՜կ եմ երջանի՜կ, 
Ցորեկն արև, գիշեր լուսին, 
Երկնից անհուն ցոլցոլ աստղունք. 
Հապա երկրիս վայելչութիւնք, 
Դաշտեր, լեռներ, ծառն ու ծաղկունք, 
Կարկաջահոս աղբերակունք, 
Արաքս, Եփրատ դրախտի գետեր, 
Չմոռնամ և իմ ջաղցի առուն՝
Ուռինազարդ և զովաշունչ, 
Եւ երաժիշտ երգող թռչունք, 
Որ սփոփեն սիրտ իմ տխուր. 

Եւ այս ամէն ես վայելեմ
Եւ փառըս տամ ստեղծողին, 
Գետնի երես ի ջաղացին
Ուրախութեամբ պաշտեմ զՏեր։

Աղօթարան է տիեզերք՝  
Ուր որ լինի մարդ երկնուց տակ, 
Կարէ պաշտել իւր Տեր Աստուած։

Է՜ ջախջախիկ, ջախջախիկ, 
Հետ քեզ խօսիմ, անխօ՛ս փայտիկ, 
Դու իմ ջաղցի խօսնակն ես, 
Ձէնդ անդիւր է, բայց ազդարար. 
Երբ լսեմ ձէնդ, ապահով եմ, 
Թէ իմ ջաղաց սազն է բանում. 
Իսկ երբ կտրի ձէնդ ականջէս, 
Ես խոր քնէն զարթնում ի վեր, 
Ո՜հ ջաղացին ջուրն է կտրեր։

Այսօր տօն է Ծննդեան, 
Արի՛ հետ քեզ տօն կատարեմք. 
Չունիմք տաճար մեք փառաւոր, 
Ի ջաղացին կատարեմք տօն. 
Ես վարդապետ, դու էլ դպիր, 
Ես երգեմ զիմ Շարական, 
Խորհուրդ մեծ և սքանչելի, 
Աստուած իջեր է ի մսուր. 
Դու էլ երգէ քո կուկլուկուն։ 
Երրորդ պահն է գիշերուան, 
Խօսի՛ր հաւիկ, կրկնէ երիցս, 
Թէ իմ եղբարք ուրացան զիս. 
Երանի՜ թէ Պետրոսի պէս
Յետ ուրացման գային ի զեղջ, 
Լային լային դառնապէս։
Ոչ լացին, ոչ զղջացին, 
Ոչ յիշեցին, ոչ հարցուցին՝
Ո՞ւր է Մովսէս, չէ ի միջի։

Մի՛ որոնէք զիս ի տաճար.
Հանդիսադիր տօնակատար, 
Դասակից ընդ իւր եղբարս
Հրաշափառ սուրբ Յարութեան
Տօն կատարէ երգակցելով, 
Աւետիս տայ ցնծութեան՝
Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց։

Մի՛ որոնէք ի ճեմարան
Եւ կրթարան հայոց մանկտւոյն, 
Հայկական և Յունական
Ճոխ դպրութեանց ղեկավարող, 
Ուսուցանող և վերծանող
Նոր արուեստիւ Աթենական։

Այլ ելէ՛ք դուք ի Տարօն, 
Յաշտիշատ, Եփրատին մօտ
Ի ջաղացին գտէք Մովսէս. 
Միթէ կարէ՞ք զիս ճանաչել, 
Հնոտի ցնցոտ իմ սևազգեստ
Ալրի փոշով է ծածկուեր. 
Ես չեմ մոռնար գիրն ու գրիչ, 
Դեռ ևս տքնիմ ես անպարապ, 
Անդադար ջախջախի ձայն
Չի շփոթեր միտք իմ ազատ, 
Ինչպէս մարդոց չար լեզուներ։

Պատմութիւն Հայոց ազգին, 
Գրել խնդրէ Բագրատունին,
Եւ ո՞ւր գրեմ, ի ջաղացի՞ն, 
Ուր չիք դարան և ոչ մատեան։
Ես ողբ գրեմ ի ջաղացին, 
Եւ զի սրտիս իմ դառնացած
Ողբն է միայն դիւր սփոփանք։

Փոթորկեալ ծփող ալիք
Խռովեալ նաւակս իմ վարեցին, 
Ջաղաց գտայ նաւահանգիստ. 
Թէ ապրիմ և թէ՛ մեռնիմ, 
Մօտ ի ջաղաց թող թաղեն զիս։
Լուր տանեն, աւետիս տան
Հեռու և խեռ եղբայրներուս՝
Մեռաւ Մովսէս և թաղեցին. 
Թող հանեն ոխ սրտերէն։ 
Ոխն ու վրէժ սահման ունին, 
Մինչև ի մահ և գերեզման։
Ո՜հ, ես այժմէն կասկած ունիմ, 
Միթէ կարէ՞ մարդ հաւատալ, 
Թէ ապիրատ անհաշտ ոգիք
Ահեղ ոճիր մտաբերեն, 
Գերեզմանիս հետ խաղալով, 
Անօրինակ վրէժ լուծեն. 
Տէ՛ր, մի՛ թողուր, ցրուէ՛ խորհուրդ։

Այլ ինձ ի՞նչ փոյթ մարմնոյն համար, 
Որ շնչաւոր սերմն է ի հող, 
Երբ զգետնումք մեք հոգևորն. 
Պօղոսն է մեր երաշխաւոր։ 

Տէ՛ր, աղաչեմ, դու ներելով, 
Մի՛ համարիր նոցա այն մեղք. 
Չունիմ տրտունջ զՔէն, ո՛վ Տէր, 
Թեթև խաչիկ տուիր ինձ բաժին, 
Ո՛չ մահու փայտ և ո՛չ բևեռ, 
Ո՛չ արիւն, ոչ կողին խոց. 
Միթէ պարծիմ ես խաչակիր, 
Միայն արբի քացախ լեղի
Դառն ու կծու լեզուներէն։

Մի բարեկամ ունէր Մովսէս, 
Շատ ի վաղուց նախածանօթ. 
Նորա անունն էր Մոսիկ. 
Հարուստ էր նա և ջաղցի տէր. 
Սա դրացի էր Մովսիսին
Եւ միշտ կուգար և կայցելէր, 
Ջաղցի գործեր կարգադրէր. 
Նա ճանաչում էր Մովսիսին՝
Մեծ վարդապետ Հայոց ազգին. 
Երբ տեսնում էր, սիրտ գորովէր. 
Ո՜հ, Եկեղեցւոյ սուրբ վարդապետ
Ի՞նչ բան ունի ջաղացին հետ։

Մի օր տեսաւ Մովսէսին դէմք
Որ շատ տխուր էր և տրտում. 
Հարցուց Մոսիկ իւր մտերիմ. 
Ինչո՞ւ այդչափ, Պատուակա՛ն հայր, 
Դու տրտում ես, աչերդ ի լաց։

Ասաց Մովսէս՝ մահս մօտ է, 
Ես անցուցի քան հարիւր ամն,
Ըսպասեցի՜, ըսպասեցի՜, 
Սիմէօնի ծերունւոյն պէս, 
Հայաստանի փրկութեան օր
Տեսնել մանուկն ի գրկիս, 
Մխիթարեալ պաղատէի, 
Տէ՛ր, արձակեա՛ զիմ հոգիս. 
Ո՜հ, չտեսած մեռանիմ ես։ 

Կտակ ունիմ, ազնի՛ւ Մոսիկ, 
Նուիրական է իմ կտակս, 
Քեզ կաւանդեմ և միայն քեզ, 
Դու կատարէ՛ յօժարակամ։

Երբ կը մեռնիմ, թաղէ՛ դու զիս
Մօտ ջաղացի ուռենեաց տակ, 
Կանչէ՛ միայն մի քահանայ՝
Յաշտիշատի տէր Սահակ։

Չեն պիտոյ ինձ հանդէս թաղման, 
Ոչ մեռելի գանձ լալական, 
Ոչ շարական որոտնաձայն՝
Բաւ է և շատ, ես հաւատամ, 
Մի հանգստի Աւետարան. 
Թող թաղէ զիս քահանայն 
Եւ կնքէ իմ գերեզման։
Մի խաչաքար պարզ և անզարդ
Կանգնէ գլխոյս ի յիշատակ, 
Այսպէս դրոշմէ արձանագիր. 

Աստ հանգչին մաշեալ ոսկերք
Մովսիսի Խորենացւոյն, 
Որ ողբաց Հայոց աշխարհ, 
Ի վերջն եղաւ նա ջաղացպան, 
Եւ թաղեցաւ ջաղացին մօտ. 
Որ անցանէք, ո՛վ ազգ Հայոց, 
Մի՛ մոռանաք, տո՛ւք ողորմիս
Մովսիսի՛ ողբացողին։

Մի այլ կտակ էլ կաւանդեմ. 
Չմոռնաս, եղբա՛յր Մոսիկ, 
Իմ անուն և յիշատակ, 
Ամէն տարի մեռելոցին
Իմ գերեզմանս օրհնել տո՛ւր
Յաշտիշատի քահանային. 
Եւ մի մուճիկ մաքուր ալուր, 
Նուէ՛ր արա Սուրբ սեղանին, 
Նխշար գործէ, պատարագէ, 
Յիշէ հոգին խեղճ Մովսիսին։
Իսկ իմ ջաղաց քեզ նուիրեմ, 
Յետ իմ մահուս դու տէր լինիս. 
Միայն ջաղցի եկամուտէն
Աղքատներուն բաժին հանես. 
Կօրհնեմ զքեզ, բարի՛ Մոսիկ, 
Որ դու ապրիս երկար ամօք, 
Քո ջաղացներդ յաջող բանին, 
Եւ չկտրի ջուրն յականէն։

Մի օր խռոված ջաղցպան Մովսէս
Ելեր նստեր ջաղցի գլուխ, 
Ողջ փոշոտած շնորհալի դէմք
Գուց գուց ջրով կուշտ լուացեր, 
Լուացեր և զուարթացեր. 
Թուղթն ու գրիչ առեր է ձեռք, 
Հետ լացեր է հետ գրել է. 
Ողբա՜մ զքեզ Հայոց աշխարհ. – 
Թափեր արցունք ջրի առուն, 
Առուն տարեր տուեր Եփրատին, 
Եփրատ տարեր մինչ Ովկիան
Խորենացուն յորդ արտասուս, 
Հասեր մինչև Ովկիանոս։
– Եփրա՜տ, Եփրա՜տ և զիմ կաթիլ
Խորենացու արտասուց հետ
Տար և խառնէ քո ջրերուդ։

Անցել, գնացել քան հազար ամ, 
Մովսէս ողբաց Հայոց աշխարհ, 
Ողբով կնքեց իւր գերեզման. 
Յետնոց կտակ թողուց ողբեր։

Ո՛վ դու հոգի ողբանուէր, 
Հայոց ազգի Երեմիաս. 
Նա ողբաց Երուսաղէմ, 
Յիսուս ելաց Երուսաղէմ, 
Իսկ դու լացիր և ողբացիր
Քո հայրենի Հայոց աշխարհ

Ո՞ւր ես այժմիկ, – թողեր ջաղաց, 
Ելար, մտար լուսոյ կայան, 
Ուր գտար դու Սահակ, Մեսրովբ, 
Քո անձկալի հոգևոր Հարք. 
Դադար առին ողբերգ ու լաց։
Դու լռեցիր, այլ քո աղբերգ
Պիտի խօսին մինչ յաւիտեան. 
Հէ՞ր չտարար հետ քեզ ողբերգ, 
Եւ յետ մահուդ չմոռացար, 
Կտակ թողեր մնացորդաց՝
Շարունակե՜լ, շարունակե՜լ։
Քո կտակ կատարի միշտ, 
Դու մի՛ հոգար, հանգի՛ստ եղիր, 
Ողբացեալ Մայր Հայաստան
Ծնանի նա միշտ իւր ողբերգակ։
Շատ են և շատ ձայնարկուք. 
Եմ, եմ և ես մի ձայնարկու
Շարունակող ողբերգութեանդ, 
Ցորչափ շնչէ շունչն ի հոգիս, 
Մովսիսի ողբացողիդ
Կտակակատար ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԻԿ։