Ուղենշային տեքստ 1

Post category:ՄՇԱԿՈՒՅԹ ԵՎ ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՈՒՄ

Նախաբան. Վարդան Ազատյան

Լևոն Աբրահամյան

Լեո

Նախաբան. Վարդան Ազատյան

Լևոն Աբրահամյան

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՓՈՓՈԽՎՈՂ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ․ ««ԱԶԳ-ԸՆՏԱՆԻՔԻ» ԱՐԱՀԵՏԸ» ԵՎ «ՏԱՆ ԱՐԱՀԵՏԸ»

«ԱԶԳ-ԸՆՏԱՆԻՔԻ» ԱՐԱՀԵՏԸ

[…] Հայերը օտար՝ հաճախ անթարգմանելի բառեր թարգմանելու կամ նոր՝ «խոսուն» բառեր ստեղծելու երկար ավանդույթ ունեն: «Ազգ» բառի պարագան, այնուամենայնիվ, այլ է: Երբ ազգի և ազգայնականության արդի հասկացություններն ասպարեզ իջան 19-րդ դարի եվրոպական խոսույթում, հայերը բնականաբար նախապատվությունը տվին «ազգ» բառին, քանի որ եվրոպական nation-ի լատիներեն բառարմատի՝ natio-ի նման, այն ևս ներառում էր «ցեղի», «տոհմի», «ժողովրդի», «կարգի» ու «դասի» իմաստները: Բայց և այնպես, այս նոր իմաստը^[1]Մալխասյանցի բացատրական բառարանում այս նոր իմաստը երրորդն է։ Տե՛ս Ստեփանոս Մալխասյանց, Հայերէն բացատրական բառարան , հ․ 1 (Երևան։ Պետական համալսարանի հրատարակչություն, 1944), էջ 8: ստանալիս՝ հայերեն «ազգը», հակառակ չթարգմանված nation-ի, չկորցրեց իր ավանդական՝ «ցեղային» և «ընտանեկան» իմաստները:^[2]Այս իմաստով հայերը համապատասխանում են Էնթոնի Սմիթի՝ ազգի որպես հնարական «գերընտանիքի» անարևմտյան մոդելի նկարագրությանը։ Տե՛ս Anthony D. Smith, National Identity (Reno, Las Vegas, London: University of Nevada Press, 1991), էջ 11: Հայերի շրջանում ազգի որպես ավանդական ազգակցական խմբի (kindered group) մասին տե՛ս Э. Т. Карапетян, Армянская семейная община (Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1958) և Э. Т. Карапетян, Родственная группа “азг” у армян: Вторая половина XIX начало XX в. (Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1966) Հիշե՛նք հաճախ գործածվող «ազգանուն» բառը, որտեղ ընտանիքի անունը բառացիորեն ազգի անունն է, կամ բարեկամ նշանակող «ազգական» բառը․ երկու դեպքում էլ բառերը չունեն nation-ի նոր՝ վերացական իմաստի նրբերանգները, հակառակը՝ դրանք «ազգի» (azg-nation) հասկացությունը կարծես տանում են հետ՝ դեպի ցեղային իրողություններ: «Ցեղային» այս աշխարհայացքն, այնուամենայնիվ, «ազգ» բառի ձգողական ուժի արդյունքը չէ․ այն ըստ ամենայնի դեռ խոր արմատներ ունի հայկական մտայնության մեջ: […]

Վերջերս Արմեն Պետրոսյանը հետաքրքրական համեմատություն է անցկացրել հայկական ավանդական ընդլայն ընտանիքի (որը փաստորեն ներկայացնում է հնդեվրոպական ամենահին ցեղախմբերից մեկը) և հայ «ազգի» (azg-nation) միջև: Հետևելով Էմմա Կարապետյանի՝ ազգի որպես մի քանի՝ սովորաբար վեց-յոթ, հատուկենտ դեպքերում՝ ութ սերունդ ենթադրող և հիմնադիր նահապետից սերող ու նրա անունն իբրև ազգանուն գործածող ընտանեկան-ազգակցական խմբի (familial-kin group) սահմանմանը՝^[3]Տե՛ս Карапетян, Родственная группа “азг” у армян, էջ 25։ Պետրոսյանը եզրակացնում է, որ Հայկ Նահապետի (յոթ շառավիղներով) մեծ ընտանիքը կարող է հանդես գալ որպես հայկական նահապետական ընտանիքի առասպելաբանական նախատիպը՝ ամենից հինավուրց տարբերակը […]․ «Այս նկատառումը վերստին ցույց է տալիս, որ «հայ» ցեղանունը և բարբառային «հայ»՝ «ամուսին, ընտանիքի գլուխ» նշանակող բառն ազգակից են Հայկ (Հայ-իկ) Նահապետի անվանը։ Հայկի անունը դառնալու էր Հայկի ազգ-ընտանիքի և ազգ-պետության (azg-nation) ընդհանուր անունը։ ․․․ Պատմական հայ «ազգը», այսինքն՝ Հայկի ազգը, պետք է դիտարկվեր Հայկի նախնական (աստվածային) ընտանիքի ներկայիս հանգրվանը»։^[4] Տե՛ս Armen Petrosyan, «The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epics», The Journal of Indo-European Studies, Monograph 42, 2002, էջ 161։

Թեև «ազգ» բառը չունի «ընտանիքի» ուղղակի իմաստը (որն «ընդլայն ընտանիքի» պարագայում զբաղեցնում է «գերդաստանը»), այնուամենայնիվ այն մոտ է միևնույն իմաստաբանական դաշտին։ Ամենևին պատահականություն չէ, որ ներկայումս Երևանի փողոցներում երիտասարդները իրենց տղա կամ աղջիկ անծանոթ տարեկիցներին դիմում են համապատասխանաբար «ապեր» («եղբայրի» խոսակցականը) կամ «քուրիկ» («քույրի» փաղաքշականը), իսկ իրենց ծնողների տարիքի անծանոթներին սովորաբար՝ «հոպար» («հորեղբայրի» խոսակցականը) և «մորքուր» («մորաքույրի» խոսակցականը) դիմելաձևերով։ Տարեց կանանց նրանք դիմում են «մայրիկ» («մայրի» փաղաքշականը) դիմելաձևով։ «Հայրիկ» («հայրի» փաղաքշականը) դիմելաձևը համեմատաբար հաճախ չի գործածվում առնվազն այն երիտասարդների պարագայում, որոնք օգտագործում են «ապեր» և «հոպար» ձևերը։^[5]Համապատասխանաբար, նրանք, ովքեր օգտագործում են «հայրիկ» դիմելաձևը, որպես կանոն, չեն գործածում «հոպար» ձևը»։ «Մայրիկ» դիմելաձևի գերակշռությունը «հայրիկի» համեմատ կարելի է կապել «պարոնի» նկատմամբ «տիկինի» «հաղթանակի» հետ նույնիսկ «պարոնի» հետխորհրդային վերականգնման պայմաններում։ Հետաքրքրական է, որ խորհրդային շրջանում «ընկեր» դիմելաձևի գաղափարական պարտադրանքի պայմաններում «պարոն» և «տիկին» ձևերը դեռևս շարունակում էին անհավասարաչափ գործածվել, ինչը պաշտոնապես վավերագրված է խորհրդային՝ Մալխասյանցի, Լեզվի ինստիտուտի և Աղայանի … կարդալ ավելին Երիտասարդները տարիքով իրենցից բավական մեծերին դիմում են «տատի» կամ «պապի» դիմելաձևերով։ Սա նշանակում է, որ հայ հասարակությունը՝ ազգը (azg-nation) որպես ամբողջ, մոդելավորված է որպես ընտանիք․ երեխաներ, ծնողներ՝ հայր ու մայր և նրանց եղբայրներն ու քույրերը։ Դիմելաձևերի այս համակարգում հազվադեպ են հանդիպում «հորքուր» և «քեռի» ձևերը […]։^[6]1990-ականներից ի վեր «ազգ-ընտանիքի» նկարագրված մոդելը փոքր-ինչ փոփոխվել է։ Որպես «հոպարի» համարժեք երիտասարդ տղաներն օգտագործում են նաև «ձյաձ» ձևը (ռուսերեն дядя-ից)։ Հետաքրքրական է, որ նույն սեռատարիքային խմբի ներկայացուցիչները «հոպար» դիմելաձևը երբեմն օգտագործում են նաև տարեկիցների առնչությամբ։ Հատկանշական է նաև «ընգեր» դիմելաձևի առկայությունը, որը համալրում է «ախպեր» ձևին, միաժամանակ, ի տարբերություն վերջինի, գործածվում միջանձնային համեմատաբար սառը հարաբերության պարագայում։ Տե՛ս նաև հեղինակի «Золотой век и “конструкторы” … կարդալ ավելին Բայց սա չի նշանակում, թե ժամանակակից այս դիմելաձևը հայերի շրջանում վկայում է ինչ-որ հնամենի ընտանեկան ձևերի արտացոլման մասին, ինչպես կարող էր ենթադրել Հենրի Լուիս Մորգանի հետևորդը։^[7]Հղումը 19-րդ դարի ամերիկացի մարդաբան Մորգանին նպատակ ունի ընթերցողին հուշելու, որ հիշյալ դիմելաձևերի սակավադեպությունը չի վկայում ընտանիքի հայրիշխանական կամ մայրիշխանական ձևերի մասին։ Հմմտ․ Լևոն Աբրահամյան, «Ազգ-պետություն, թե՞ ընտանիք-պետություն․ հայ ինքնության ընտանեկան առանձնահատկությունները», ըստ՝ Ընտանիքի հետազոտման հիմնախնդիրները, էջ 13 (ծնթ․ թրգմ․)։ Այն պարզապես ցույց է տալիս, որ ազգը մոդելավորված է ըստ դասական ընտանեկան ձևի․ հայր, մայր և երեխաներ․ «հոպարը» և «մորքուրը» ներկայացնում են համապատասխանաբար «ընդլայնված» հորը և «ընդլայնված» մորը։^[8]Ծնողների քույրերի և եղբայրների պարագայում նման մասնավորեցումների բացակայությունը ռուսերենում (тетя և дядя՝ անգլերեն uncle-ի և aunt-ի համարժեքները) հիմք չի տալիս ռուս հասարակության մասին նմանօրինակ մտորումների համար, հասարակություն, որը հակառակ դեպքում կարող էր մոտ համարվել նկարագրված հայկական իրադրությանը, թեև խորհրդային ընդհանուր՝ товарищ` «ընկեր»՝ սեռը չմասնավորեցնող դիմելաձևից հնարավոր խուսափումը ռուսներին հանգեցրել է տարօրինակ «կենսաբանական» հասարակության դեռևս ուշ-խորհրդային տարիներին՝ դատելով լայնորեն գործածվող мужчина և … կարդալ ավելին Եթե ավելացնելու լինենք Հայաստանում սփյուռքահայերին վերաբերող վիրավորական՝ «ախպար» («եղբայր») դիմելաձևը […], ապա կունենանք հայ ազգն իր ամբողջության մեջ։ «Ազգի» այս «ընդլայն ընտանեկան» համատեքստը, որը բացակայում է natio և դրանից ածանցված բառերի պարագայում, անխուսափելիորեն ընտանեկան նրբերանգներ է ներմուծում «ազգի» (azg-nation) և հարակից հասկացությունների մեջ։ Մասնավորապես այն կարող է բացատրել հայկական ազգային պետության պարադոքսային միտվածությունը «ընտանիք պետության»։ Այսպիսով, Հայաստանում բազմիցս հիշատակված կլանային համակարգը^[9]Տե՛ս, օրինակ՝ Nora Dudwick, «Political Transformations in Post-communist Armenia: Images and Realities», ըստ՝ Karen Dawisha և Bruce Parrott (խմբ․), Conflict, Cleavage and Change in Central Asia and the Caucasus (Cambridge University Press, 1997), էջ 89-91: իրականում ներառում է բոլոր հաստատությունները՝ սկսած հենց ընտանիքներից ու հասարակական կազմակերպություններից,^[10]Տե՛ս Լուսինե Խառատյան և Գայանե Շագոյան, ««Ընտանիք»-ն արդի հասարակական կազմակերպությունների համատեքստում», ըստ՝ Ընտանիքի հետազոտման հիմնախնդիրները: Հանրապետական գիտաժողովի նյութեր՝ նվիրված Էմմա Կարապետյանին (Երևան։ Գիտություն, 2001), էջ 49-54: վերջացրած ներկայիս տնտեսական անկման պայմաններում հազվադեպ պատահող աշխատանքային կոլեկտիվներով ու բարձրագույն քաղաքական իշխանությամբ (օրինակ՝ նախկին նախագահ Տեր-Պետրոսյանն ու իր եղբայրները)։^[11]Ներկայիս Հայաստանի գյուղերի ընտանեկան/կլանային կողմնորոշումը խոչընդոտում է համայնքներին աջակցող միջազգային օգնության որոշ նախագծերի իրականացմանը (տե՛ս Վահե Սահակյան, Համայնքի և համայնականության դրսևորումները և զարգացման միտումները Հայաստանում (Սոցիոլոգիական վերլուծություն), թեկնածուական ատենախոսություն, Երևանի պետական համալսարան, 2002)։ Սա կարելի է համեմատել նախահեղափոխական Ռուսաստանում Ստոլիպինի բարեփոխումների ժամանակ ի հայտ եկած հակառակ իրադրության հետ, երբ բարեփոխումներն ուղղված էին ավանդական՝ համայնական գյուղական կառուցվածքի … կարդալ ավելին Նույնիսկ 1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ին Հայաստանի խորհրդարանի վրա հարձակված ահաբեկչական խումբն ուներ ընդգծված ընտանեկան/կլանային բնույթ։ Բնութագրական է, որ սպանված վարչապետ Վազգեն Սարգսյանի փոխարեն կարճ ժամանակով նույն պաշտոնը զբաղեցրեց նրա եղբայրը, իսկ Կարեն Դեմիրճյանի որդին շուտով դարձավ այն կուսակցության ղեկավարը, որն առաջնորդում էր իր սպանված հայրը։

Նշենք նաև, որ հայերի՝ հաճախ հայտարարվող անհատապաշտությունը ևս ներառում է ընտանիքը․ անհատը ներհայտ կերպով միշտ ներկայացնում է ընտանիքն այնքան, որ իրականում անհատապաշտությունը հանդես է գալիս որպես մի յուրատեսակ «ընտանիքապաշտություն»։

ՏԱՆ ԱՐԱՀԵՏԸ

Հայերեն «ընտանիք» բառը «ընտանիի»՝ «ազգականի» կամ ավելի շուտ «տնեցիի» ուղղական հոգնակի ձևն է տառացիորեն․ բառն ինքը կազմված է «տուն» արմատից։^[12]Հրաչյա Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, հ. 2, (Երևան։ Պետական համալսարանի հրատարակչություն, 1973), էջ 132: Այստեղից՝ հայերեն «ընտանիք» բառի իմաստը՝ «տանը համախմբված»։ Մյուս կողմից «տունը» ոչ միայն վերաբերում է տանը՝ որպես կառույցի, այլև նրա բնակիչներին, կլաններին՝ վերը քննարկված «ազգ»՝ տոհմ և ցեղ իմաստով։^[13]Էմիլ Բենվենիստի՝ հնդեվրոպական *domos / *domus-ի վերլուծությունից հետո (հայերեն «տունը» սերում է այս ձևից) դրա հասարակական ասպեկտը, որն առկա է հայերեն «տուն» բառի մեջ, դիտարկվում է որպես սկզբնականն ու ամենաէականը։ Տե՛ս Émile Benveniste, Le vocabulaire des institutions indo- européennes. 1. Économie, parenté, société (Paris: Minuit, 1970): Տե՛ս նաև О. Н. Трубачев (խմբ․), Этимологический словарь славянских языков (Праславянский лексический фонд), հ․ 5 (Москва: Наука, 1978), էջ 73։ Այսպիսով հայերեն «ընտանիք» բառը ցույց է տալիս տան կարևորությունը հայկական ինքնության համար․ ազգ-ընտանիքն ընկալվում է տան ներսում համախմբված։ Այնպես որ, հայերի համար ընտանիքի ու տան առանցքային դերի մասին քաջածանոթ փաստը, որը հիմնավորելու են գալիս հարուստ ազգագրական ու հասարակագիտական ապացույցները, հաստատվում է նաև ստուգաբանորեն։^[14]Տե՛ս Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, h. 4 (1979), էջ 427-428: «Տուն» նաև նշանակում է «երկիր», «աշխարհ»՝ բառի լայն իմաստով, որն ըստ մարդաբանական ապացույցների՝ ի լրումն իր աշխարհագրական իմաստի ունի նաև տիեզերաբանական իմաստ։^[15]Հմմտ․ Harutyun Marutyan, «Home As the World», ըստ՝ Levon Abrahamian և Nancy Sweezy (խմբ․), Armenian Folk Arts, Culture, and Identity (Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 2001), էջ 73-97։ Ուստի հայկական ազգային պետությունն ըստ երևույթին ոչ միայն «ընտանիք-պետություն» է, այլև «տուն-պետություն»։

Եթե անգլիացու համար իր տունը, ինչպես ասում են, իր ամրոցն է, ապա հայի տունը կարծես նրա տիեզերքն է, որտեղ նա կատարում է Արարչի դերը։ Ավանդական «գլխատանը» նա «երկնակամարում» «աստղեր է արարում»՝ որոշ հիմնական տոների ժամանակ առաստաղին ալյուրով բծեր անելով,^[16]Տե՛ս Marutyan, «Home As the World», էջ 86: Գլխատունն իր իրական ու առասպելաբանական բնակիչներով կարելի է համեմատել տիեզերքի եռամաս կառուցվածքի հետ․ օջախը կամ թոնիրը համապատասխանում է ներքին աշխարհին, երդիկը կամ ծխատարը՝ վերին աշխարհին, և բուն տան տարածքը՝ միջին աշխարհին․ երկրային տարածք, որը ներկայացնում են մարդիկ (ընտանիքը) և կենդանիները, որոնց հին ժամանակներում ավանդաբար պահել են նույն հարկի տակ։ իսկ ժամանակակից նոր բնակարանում տեղավորվելիս նա հաճախ ամբողջությամբ փոխում է տան հատակագիծը՝ իր սեփական տիեզերքն ստեղծելու համար։^[17]Սա առիթ է տվել խորհրդային շրջանի մի անեկդոտի․ հայերին ոչ մի անգամ երեք օրից ավելի թույլ չեն տալիս բնակվել Մոսկվայի կենտրոնում գտնվող մեծ «Ռոսիա» հյուրանոցում, որպեսզի հյուրանոցի բաց պատշգամբներում շուշաբանդ կառուցելու ժամանակ չունենան, ինչը փոքրիկ «արարչագործության» սովորական արարք է Երևանի բազմաբնակարան շենքերից ցանկացածի պարագայում։ Ստեֆանի Պլացն այս անեկդոտն օգտագործում է Խորհրդային Հայաստանում ապրվող տարածքի իր վերլուծության համատեքստում։ Տե՛ս Stephanie Platz, «The Shape of National Time: Daily Life, History, and Identity during Armenia’s Transition to Independence, 1991-1994», ըստ՝ D. … կարդալ ավելին

[․․․] Ըստ Էռնեստ Գելների՝ արդի ազգը ենթադրաբար բավականաչափ շարժունություն պետք է ունենա, որպեսզի ապահովի իր միատարրությունն ազգային պետության սահմանների ներսում։^[18]Տե՛ս Էռնեստ Գելներ, Ազգերը և ազգայնականությունը, թարգմ․ Մ․ Հարությունյան (Երևան։ Հայաստան), էջ 93 (ծնթ․ թրգմ․): Միացյալ Նահանգներում այս սկզբունքը լավ իրագործված է ինչպես ընտանիքի, այնպես էլ տան մակարդակում։ Օրինակ՝ սա երևում է սովորաբար ընտանիքների համար նախատեսված ժամանակակից տների կառուցման եղանակի մեջ․ արագորեն, բեմական դեկորացիաների նման, յոթ-ութ տարի բնակվելու հեռանկարով։ Հայաստանում, հակառակը, տան կառուցումը հետևում է լրիվ այլ մոդելների․ տունը պետք է կառուցել ամուր, որ հավերժ դիմանա։^[19]1988 թվականի ավերիչ երկրաշարժը, այդուհանդերձ, կասկածի տակ դրեց այս իդեալական ընկալումը Սա տարօրինակ չի թվա, եթե հիշենք հայկական տան տիեզերական ասպեկտը։ Խորհրդային շրջանում պարտադիր գրանցման սկզբունքն է՛լ ավելի գամեց տունը գետնին՝ հավելյալ «հավերժական արժեք» պարգևելով դրան։

Դուռը, լինելով տան կարևոր մասը՝ դրա ապահովության երաշխիքը, իսկ ներկայումս՝ այցեքարտը, հաճախ ներկայացնում է տունն իր ամբողջության մեջ հատկապես զանգվածային մասշտաբով ժամանակակից բնակարանաշինության պայմաններում։ Մերօրյա Հայաստանում շատերը տեղադրում են թանկարժեք ու գեղեցիկ մուտքի դռներ նույնիսկ մեծ բազմաբնակարան շենքերում․ բավական տարօրինակ շքեղություն՝ հակառակ աստիճանավանդակի ու մուտքի՝ որպես կանոն մռայլ ներքին տարածություններին։ Հետևյալ բնութագրական պատմությունը վառ ներկայացնում է դուռ-ու-տան հանդեպ հայկական վերաբերմունքը։ 1945 թվականին՝ Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտից մի քանի օր անց, խորհրդային բանակի հրամանատարությունը, փորձելով կանխել կողոպուտը Գերմանիայի գրավված տարածքներում, ստեղծում է հատուկ ղեկավար մարմիններ և հանձնաժողովներ։ Այսօրինակ հանձնաժողովներից մեկի նախկին ղեկավարներից Գրիգոր Արզումանյանը, որ հետագայում դարձավ Խորհրդային Հայաստանի նշանավոր պետական գործիչ, պատմում է, թե ինչպես է ազատ արձակել ազգությամբ հայ մի զինվորի, որը մեղադրվում էր արտառոց բնույթի թալանի մեջ։ Եթե այլ կողոպտիչներ ունեին տարատեսակ արժեքավոր գողոն, ապա այս զինվորն իր մեջքին տանելուց է եղել ծանր ու գեղազարդ մի դուռ։ Զինվորի խոսքով՝ ինքը հանել էր դուռը մի լքված տան վրայից և ցանկանում էր տանել Սևանի ավազանում գտնվող իր հարազատ գյուղ, որ ընտանիքի համար նոր տուն կառուցի։^[20]Շնորհակալ եմ Գրիգոր Արզումանյանի որդուն՝ Գագիկ Արզումանյանին, այս պատմությունն ինձ պատմելու համար։

Զարմանալի չէ, որ հետխորհրդային ճգնաժամն ամենացավոտ կերպով հարվածեց տանն ու ընտանիքին՝ հայկական ինքնության գլխավոր հարացույցներին։ Ուստի, եթե նկատի ենք առնում, որ հայի համար տունը տիեզերք է, ապա կարող ենք ասել (հետևելով ժամանակակից տիեզերաբանական տեսություններին, որոնց համաձայն մեր տիեզերքի սահմաններից այն կողմ ոչ մի այլ իրականություն չկա), որ տան հանդեպ վերաբերմունքի որևէ փոփոխություն կարող է վկայել հայ ժողովրդի հոգեբանության մեջ լուրջ փոփոխությունների մասին։ Եթե թեկուզ ելնենք տան գաղափարաբանության՝ «տունդ շեն մնա»^[21]«Տունդ շեն մնա» արտահայտությունը, որ բովանդակային առումով նշանակում է «թող տունդ բարգավաճի», ստուգաբանորեն մեկնաբանվում է «թող տունդ կանգուն մնա» իմաստով, քանի որ «շեն» և «շինել» նշանակում է «սարքել», «կառուցել»։ Այս տեսակետից «տունդ շինվի» արտահայտությունը «տունդ քանդվի» արտահայտության մեղմասական փոխարինողն է։ և «տունդ քանդվի» հանրահայտ բանաձևերից, ապա կարող ենք մտածել, որ վավերագրված այն դեպքերում, երբ հայերը քանդում են իրենց տները՝ մասերը որպես շինանյութ վաճառելու նպատակով,^[22]Տե՛ս Հարություն Մարության, «Փոխվո՞ւմ են արդյոք հայերը․․․ (ազգաբանական դիտարկումներ)», ըստ՝ Հրանուշ Խառատյան (խմբ.), Պատմություններ աղքատության մասին (Երևան։ Լուսակն, 2001), էջ 400։ Շատ գյուղերում շինանյութի վաճառքից գոյացող գումարն ավելին է, քան գոյանում է դրանցից կառուցված տան վաճառքից (մյուս կողմից, սա ցույց է տալիս, որ շինանյութը պետք է նոր տների կառուցման համար՝ ակնհայտորեն Հայաստանի նոր հարուստների տների)։ գործ ունենք հայկական «տիեզերքի» կործանման ազդանշանի հետ։ Ճիշտ է, սեփական տան քանդումը գլխավորապես վերաբերում է Ադրբեջանից հայ փախստականներին, որոնք ի վերջո պատրաստվում են լքել Հայաստանը․ նրանք արդեն իսկ կորցրել են իրենց նախկին «տուն-տիեզերքը», մինչդեռ Հայաստանում նրանց նոր տները չեն հասցրել «տիեզերական» դառնալ։ Հայաստանը լքող տեղացիները, որոնց քանակը տագնապալիորեն աճում է, դեռևս, ըստ երևույթին, շարունակում են պահպանել իրենց տները՝ թողնելով ազգականներին՝ որպես ապագա վերադարձի նախապայման։ Սա առավելապես վերաբերում է գյուղերից գաղթողներին, որոնք գլխավորապես մեկնում են Ռուսաստան՝ խորհրդային շրջանի բնորոշմամբ՝ «ներքին սփյուռքին» միանալու նպատակով։^[23]Ռուսների՝ նախկին խորհրդային հանրապետություններում բնակվելու համանման, բայց հակառակ իրողությունը ռուսներն իրենք բնորոշում են որպես «մերձավոր արտասահման» (ближнее зарубежье)։ Իսկ «արտաքին սփյուռք» մեկնողների պարագայում իրադրությունն այլ է՝ հենց միայն դատելով իրենց տները վաճառել ցանկացողներին դիմող այն հայտարարություններից, որոնք 1990-ականների վերջին հայտնվում էին Երևանում ամերիկյան դեսպանատան մոտակայքում․ վայր, որտեղ երկիրը լքել ցանկացողների երկար հերթն արտագաղթի խնդրի վառ վկայությունն էր։

Կան նաև դեպքեր, երբ գյուղի բնակիչը որպես «շինանյութ» է վաճառել տան միայն մի մասը։^[24]Տե՛ս Գայանե Շագոյանի նյութը, որ խոսուն վերնագրված է ըստ նրա բանասացի բառերի «Տունս քանդեցի, որ պարտքերս տամ», ըստ՝ Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին, էջ 131-137։ Այդուհանդերձ այս դեպքերը կարելի է համեմատել Երևանում լայն տարածում գտած դեպքերի հետ, երբ մարդիկ վաճառում են իրենց տները (մեծ բնակարանները)՝ գնելու ավելի համեստ և կամ պակաս հարգի վայրում գտնվող տուն, որպեսզի մնացած գումարը ծախսեն գոյատևման վրա։ Սկզբունքորեն այս գործընթացը կարող է բաղկացած լինել մի քանի քայլից՝ ընդհուպ մինչև բնակության վերջին վայրի կորուստն ու անտուն՝ «բոմժ»,^[25]«Բոմժը» ռուսերեն «без определенного места жительства»՝ «բնակության որոշակի վայր չունեցող» արտահայտության հապավումն է, որը դժբախտաբար սովորական բառ է դարձել ժամանակակից հայերենի բառացանկում։ դառնալը (ես գիտեմ առնվազն մեկ այսպիսի ողբերգական դեպք)։ Եթե նկատի ունենանք, որ տները պարզապես չեն «քանդվում» (տառացիորեն և փոխաբերականորեն) և կորսվում, այլ միայն փոխում են իրենց սեփականատերերին, ապա կարող ենք ասել, որ գործ ունենք հասարակական կառուցվածքի մեջ տեղի ունեցող այնպիսի ձևափոխումների հետ, որոնք արտահայտվում են «տների լեզվով»։ Հասարակական այս նոր վերակառուցման ընթացքը առավել տեսանելի է քաղաքներում՝ նախևառաջ Երևանում, որտեղ նոր «հավելումներ» են ներմուծվում դեռևս «սևագիր տեքստի» մեջ։^[26]Նախաճգնաժամային Երևանում էթնոսոցիոլոգիական և քաղաքային գործընթացների մասին տե՛ս Ю. В. Арутюнян և Э. T. Карапетян (խմբ․), Население Еревана. Этносоциологическое исследование (Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1986)։ Ուստի, դատելով տան հարացույցից՝ կարող ենք եզրակացնել, որ թեև հայկական «տիեզերքը» դեռևս չի փլուզվել, այնուամենայնիվ այն լուրջ վտանգի տակ է։

Որոշ տագնապալի նշաններ կարելի է տեսնել նաև տան հետ կապված մյուս՝ ընտանիքի հարացույցի պարագայում։ Այստեղ չենք կարող խորամուխ լինել մանրամասնությունների մեջ, քանի որ խնդիրը պահանջում է լայնամասշտաբ ու երկարաժամկետ հասարակագիտական վերլուծություն։^[27]Հմմտ․ հետխորհրդային Հայաստանի առաջին հնգամյակի ընթացքում անհատական և խմբային ինքնությունների փոփոխման մասին ամերիկացի մարդաբանի նկատառումներն ըստ՝ Platz, «The Shape of National Time», էջ 127 և հետ․։ Սա հատկապես այդպես է, եթե նկատի առնենք, որ ավանդական ընտանիքի իներցիան կարող է որոշ ժամանակով դիմադրել ընտանիքի կառուցվածքի փոփոխություններին։ Օրինակ՝ ներկայիս Հայաստանում աղքատության մասին Հրանուշ Խառատյանի իրականացրած մի դեպքի քննության համաձայն՝ տան գլուխը կամ «տան տղամարդը» կորցրել է աշխատանքն ու չի կարող նպաստել իր ընտանիքի գոյատևմանը։ Այս գործառույթն անցել է դստերը։ Բայցևայնպես, հայրը շարունակում է պահպանել առաջին դեմքի՝ որոշումներ կայացնողի և տան տիրոջ իր դերը։^[28]Լևոն Աբրահամյան, «․․․Հիրավի, բոլոր դժբախտությունների սկզբնաղբյուրն աղքատությունն է», ըստ՝ Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին, էջ 414: ^[29]Անցած դարասկզբին լուրջ քննարկումների տեղիք էր տվել հայկական ավանդական ընտանիքում հայրական իրավունքի տեղի ու դերի խնդիրը։ Տե՛ս, օրինակ, հետևյալ երկու հոդվածները․ Խաչիկ Սամուէլեան, «Հայ նահապետական գերդաստանը (տեսութիւն հայ սովորութական իրաւունքից)», Արարատ, թիվ 2, 1908, էջ 172-182 և Արսէն Ղլտչեան, «Հայկական ընտանիքի կազմակերպութիւնը», Ազգագրական հանդէս, թիվ 1, 1912, էջ 37-60։ Սամվելյանի հոդվածը շարունակվում է Արարատի նույն թվականի 3, 4, 7-8 և 9 համարներում (ծնթ․ թրգմ․)։ Նմանօրինակ այլ դեպքերում ինքս նկատել եմ ընտանեկան աստիճանակարգության մեջ առավել սուր փոփոխություններ․ դայակությամբ որոշ գումար վաստակելու հնարավորությունը երիտասարդ կնոջն անմիջապես տալիս է որոշ արտոնություններ՝ ներառյալ սկեսուրի հետ հարաբերությունների բարելավումը․ հարաբերություններ, որոնք ավանդական հայկական ընտանիքում ամենակոշտ ոլորտն են ներկայացնում։ Հասարակության՝ սկզբունքային նշանակություն ունեցող կառուցվածքային հակադրությունների (տղամարդ – կին, ավագ – կրտսեր, հարուստ – աղքատ) փոփոխությունները շատ կարևոր են հասարակագիտական գնահատականների ու կանխագուշակումների համար, քանի որ սրանք ամենից զգայուն այն տարրերն են, որոնք կարող են ազդարարել հասարակության մեջ հիմնական փոփոխությունների մասին։ Այս հակադրություններից որոշները կամ նույնիսկ բոլորը շոշափելիորեն կարող են փոխվել տոների կամ տոնի նմանվող քաղաքական հանրահավաքների [․․․], ինչպես նաև ճգնաժամերի ժամանակ։ Հասարակական կառուցվածքում այսօրինակ ձևափոխությունները սովորաբար երկար չեն տևում, և հասարակությունը՝ որպես կառուցվածքային կայուն հարաբերությունների համակարգ, հակված է վերադառնալու սկզբնական վիճակի, ինչպես տոնակատարություններից հետո։ Սա է պատճառը, որ հեղափոխություններից հետո միայն ուժով է հնարավոր լինում ամրագրել շրջված հակադրությունները։ Ճգնաժամի պարագայում ձևափոխված հակադրությունները կարող են վերադառնալ իրենց նախնական դիրքին, եթե ճգնաժամը շատ երկար չի տևում։ Օրինակ՝ գորբաչովյան տնտեսական քաոսի առաջին շրջանում կանանց դերը առևտրում դարձավ ակնհայտ, ինչը մի յուրօրինակ ժանրութային հեղափոխություն (gender revolution) էր այս՝ ավանդաբար արական ոլորտում։^[30]Նկատի է առնված Խորհրդային Միության վերջին առաջնորդի՝ Միխայիլ Գորբաչովի նախաձեռնած «պերեստրոյկայի» քաղաքականությունները (1985-1991 թթ․) (ծնթ․ թրգմ․)։ Այսպես կոչված փերեզակները գլխավորապես կանայք էին, ինչը զարմանքի տեղիք չպետք է տա, քանի որ ճգնաժամերը հաճախ վերածնում են հնամենի արտադրաեղանակները։ Փերեզակությունը կարելի է համեմատել հավաքչության՝ կանանց ամենահին «տնտեսության» հետ․ փերեզակները «շրջում» են «շուկայի հողերով» ու հավաքում վաճառելի ապրանքներ։ Բայցևայնպես, հենց որ սկսվեց ապրանքների լայնամասշտաբ հոսքը, կանայք առևտրի ասպարեզում աստիճանաբար իրենց տեղը զիջեցին տղամարդկանց, և կանանց «հավաքչությունը» փոխարինվեց տղամարդկանց «որսորդությամբ»։ Միայն անտունների պարագայում հավաքչությունը դարձավ կայուն կենսակերպ։^[31]Գայանե Շագոյան, «Օգնություն․ կամեցողություն, թե՞ պարտականություն», ըստ՝ Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին, էջ 364-365: Բնութագրական է, որ ճգնաժամի առաջին տարիներին՝ 1988-ի երկրաշարժից հետո, կանայք Լենինականում «վերստանձնեցին հավաքչությունը»՝ ավերված քաղաքում ողջ մնացած իրենց ընտանիքի անդամների համար ուտելիք փնտրելով։ Ճգնաժամերի ընթացքում դեպի հնամենի արտադրաեղանակներ վերադարձի կամ որոշ տնտեսությունների ճգնաժամային ձևափոխման այսօրինակ դեպքերը քաջածանոթ են մարդկության պատմությունից։ Այսպես, չքավորված քոչվորներն ստիպված են նստակյաց կյանք վարել՝ զբաղվելով պրիմիտիվ երկրագործությամբ, քանի դեռ քոչվորական անասնապահությամբ զբաղվելու հնարավորություն չեն գտել։ Դարադարձի Հայաստանում, հակառակը, որոշ չքավորված գյուղացիներ այժմ ստիպված են թողնել ավանդական երկրագործությունը։^[32]Տե՛ս Հրանուշ Խառատյան, «Աղքատության դեմքը Հայաստանում», ըստ՝ Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին, էջ 339: Այնպես որ, երկարատև ճգնաժամը կարող է ժամանակակից հայ գյուղացուն, իսկ ապագայի հեռանկարում՝ հայկական մշակույթն ընդհանրապես, զրկել դարերի պատմություն ունեցող երկրագործական բնավորությունից։

Այդուհանդերձ, պետք է ասել, որ չնայած նշված վտանգներին ու այլ իրական խնդիրներին, որ սպառնում են արդի հայոց ընտանիքին՝ վերջինս հաճախ վտանգված, ավելին՝ արդեն իսկ մեռած է դիտարկվում հետազոտողների երևակայության մեջ։ Ահա՛ մի դեպք, որին ներկա էի որպես պասիվ դիտող։ Երևանաբնակ բանասացն օտարերկրյա լրագրողին ասում է, որ ճգնաժամի հետևանքով ընտանեկան կապերը Հայաստանում շատ են թուլացել և իր այս պնդումը հիմնավորում է փաստով, որ իր մորաքույրը հեռավոր գյուղից վերջերս չի կարողացել գալ և ներկա գտնվել կարևոր ընտանեկան միջոցառմանը։ Օտարերկրյա զրուցավարը ավելի ուշ եզրակացնում է, որ ժամանակակից ճգնաժամի արդյունքում ընտանիքը հայերի մոտ զգալիորեն ավերվել է՝ առանց մասնավորեցնելու, թե բանասացն ինչ է նկատի ունեցել «ընտանիք» ասելով։ Իրականում բանասացի խոսքերը վերաբերել են ավանդական հայկական ընտանիքի այլ ձևափոխումներին։ Ճգնաժամը գործնականում նպաստել է քաղաքի համար հիմնական փոքր ընտանիքի զարգացմանը՝ խզելով գյուղի հետ նախապես միաձուլված ավանդական ընդլայն ընտանիքի ներքին կապերը։^[33]Հմմտ. Platz, «The Shape of National Time», էջ 122, 134: Տվյալ դեպքում կարելի է ասել, որ ճգնաժամը արագացնում է քաղաքայնացման գործընթացները Երևանում։ Մինչդեռ որքան էլ պարադոքսային կարող է լինել, նույն ճգնաժամն այլ դեպքերում կարող է հանգեցնել բավական տարբեր արդյունքի։ Այսպես, նախկինում էներգետիկ ճգնաժամին դիմակայելու նպատակով բազմաթիվ փոքր ընտանիքներ ստիպված եղան վերաճել արհեստական մեծ ընտանիքի՝ ընդգրկելով առանձին ապրող ծնողներին կամ հեռավոր ազգականներին ու բարեկամներին։ Չհամապատասխանելով ամերիկյան չափորոշիչներին՝ այսօրինակ ընտանիքները սովորաբար զրկվում էին ամերիկյան օգնության ծրագրերից։ Օգնությունն ինքը, ինչպես վկայում են Հայաստանում աղքատությունը քննարկող ժողովածուի մեջ ի մի բերված տխուր պատմությունները,^[34]Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին: կարող է իր հերթին ձևափոխել ընտանիքը՝ արհեստականորեն ջլատելով միավորների, որոնք համապատասխանում են օգնություն տրամադրողի պահանջներին։ Նկատենք, որ այս վերջին երևույթը (օգնության ծրագրերի ակամա դերը ընտանիքի ձևափոխման գործում) նկատելի է նաև Հայաստանից դուրս։ Օրինակ՝ ԱՄՆ-ի սոցիալական ծրագրերն ակամայից նպաստեցին աղքատ ու փոքր աֆրո-ամերիկյան ընտանիքների արհեստական ձևափոխությանը մեծ մայրիշխանական բնույթի ընտանիքների, քանզի միայն աշխատունակ տղամարդկանցից զուրկ ընտանիքները կարող էին օգտվել այդ ծրագրերից։

Որոշ դեպքերում ազգակցական կապերի քայքայման մասին բանասացի գնահատականը կարող է շփոթեցնել հետազոտողին, որը բավականաչափ ծանոթ չէ նկարագրվող իրողության ազգագրական հետնախորքին։ Խոսուն օրինակ է Գայանե Շագոյանի վկայաբերած դեպքը «լավ» քրոջ մասին, որը բարդ իրավիճակում օգնության էր հասել բանասացին, թեև ավանդական տեսակետից՝ իբրև ամուսնությունից հետո այլ ընտանիքի անդամ՝ նա պարտավոր չէր այդ անել, և «վատ» եղբոր մասին, որն իրականում հոգացել էր նրա ապրուստի հարցն իր ընտանեկան պարտականություններից ելնելով, բայց չանելով ավելին, քան պարտավորված էր, վաստակել էր «վատ» եղբոր անուն։^[35]Շագոյան, «Օգնություն․ կամեցողություն, թե՞ պարտականություն», էջ 368։ Մեկ այլ դեպքում բանասացն իր ծնողների (ընդհանուր նախնուց հաշված՝ երկրորդ սերնդի) մահից հետո իր ու իր երեխաների (երրորդ և չորրորդ սերնդի)՝ ծնողների սերնդի ազգականներից հեռանալը համարում էր ճգնաժամի հետևանք միայն այն պատճառով, որ այս բնական գործընթացը համընկել էր բարդ 1990-ականների հետ։

Այնուամենայնիվ հիշենք, որ ճգնաժամի դժվարին պայմաններում, երբ պետությունն ի վիճակի չէր իր քաղաքացիների համար արդյունավետ կերպով իրագործելու կենսապահովման ծրագրերը, շատերն այնուամենայնիվ վերապրեցին ճգնաժամն իրենց ազգակցական կապերի՝ հատկապես երկիրը լքած ազգականների օգնության շնորհիվ։ Սա մի յուրատեսակ սնուցող մազանոթ է, որ գալիս է հայկական սփյուռքի նոր ու դեռ լիովին չհաստատված հատվածից՝ հակառակ հին սփյուռքից եկող տպավորիչ այն նվիրաբերությունների, որի մի մարմնավորումն է Երևանի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին։ Ամեն դեպքում, ընտանեկան ցանցը՝ հայկական ինքնության այս հարացույցը, թվում է, ամենադժվարին ժամանակներում հայերի վերապրման գաղտնիքը բացող բանալին է։ Կարելի է ասել, որ հայկական «ազգ-ընտանիքը» օգնում է հայկական «ազգ-պետությանը» վերապրել ու դեռևս կանգուն պահել իր «տուն-տիեզերքը»։

Ծանոթագրություններ[+]

Ծանոթագրություններ
↑1	Մալխասյանցի բացատրական բառարանում այս նոր իմաստը երրորդն է։ Տե՛ս Ստեփանոս Մալխասյանց, Հայերէն բացատրական բառարան , հ․ 1 (Երևան։ Պետական համալսարանի հրատարակչություն, 1944), էջ 8:
↑2	Այս իմաստով հայերը համապատասխանում են Էնթոնի Սմիթի՝ ազգի որպես հնարական «գերընտանիքի» անարևմտյան մոդելի նկարագրությանը։ Տե՛ս Anthony D. Smith, National Identity (Reno, Las Vegas, London: University of Nevada Press, 1991), էջ 11: Հայերի շրջանում ազգի որպես ավանդական ազգակցական խմբի (kindered group) մասին տե՛ս Э. Т. Карапетян, Армянская семейная община (Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1958) և Э. Т. Карапетян, Родственная группа “азг” у армян: Вторая половина XIX начало XX в. (Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1966)
↑3	Տե՛ս Карапетян, Родственная группа “азг” у армян, էջ 25։
↑4	Տե՛ս Armen Petrosyan, «The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epics», The Journal of Indo-European Studies, Monograph 42, 2002, էջ 161։
↑5	Համապատասխանաբար, նրանք, ովքեր օգտագործում են «հայրիկ» դիմելաձևը, որպես կանոն, չեն գործածում «հոպար» ձևը»։ «Մայրիկ» դիմելաձևի գերակշռությունը «հայրիկի» համեմատ կարելի է կապել «պարոնի» նկատմամբ «տիկինի» «հաղթանակի» հետ նույնիսկ «պարոնի» հետխորհրդային վերականգնման պայմաններում։ Հետաքրքրական է, որ խորհրդային շրջանում «ընկեր» դիմելաձևի գաղափարական պարտադրանքի պայմաններում «պարոն» և «տիկին» ձևերը դեռևս շարունակում էին անհավասարաչափ գործածվել, ինչը պաշտոնապես վավերագրված է խորհրդային՝ Մալխասյանցի, Լեզվի ինստիտուտի և Աղայանի բացատրական բառարանների համապատասխան բառահոդվածներում (ծնթ․ թրգմ․)։
↑6	1990-ականներից ի վեր «ազգ-ընտանիքի» նկարագրված մոդելը փոքր-ինչ փոփոխվել է։ Որպես «հոպարի» համարժեք երիտասարդ տղաներն օգտագործում են նաև «ձյաձ» ձևը (ռուսերեն дядя-ից)։ Հետաքրքրական է, որ նույն սեռատարիքային խմբի ներկայացուցիչները «հոպար» դիմելաձևը երբեմն օգտագործում են նաև տարեկիցների առնչությամբ։ Հատկանշական է նաև «ընգեր» դիմելաձևի առկայությունը, որը համալրում է «ախպեր» ձևին, միաժամանակ, ի տարբերություն վերջինի, գործածվում միջանձնային համեմատաբար սառը հարաբերության պարագայում։ Տե՛ս նաև հեղինակի «Золотой век и “конструкторы” армянской нации» բանախոսությունն ընթերցված Золотой V век армянской культуры. Достижения. Мировое значение գիտաժողովին (Մոսկվա, նոյեմբեր 10-11, 2018) (ծնթ․ թրգմ․)։
↑7	Հղումը 19-րդ դարի ամերիկացի մարդաբան Մորգանին նպատակ ունի ընթերցողին հուշելու, որ հիշյալ դիմելաձևերի սակավադեպությունը չի վկայում ընտանիքի հայրիշխանական կամ մայրիշխանական ձևերի մասին։ Հմմտ․ Լևոն Աբրահամյան, «Ազգ-պետություն, թե՞ ընտանիք-պետություն․ հայ ինքնության ընտանեկան առանձնահատկությունները», ըստ՝ Ընտանիքի հետազոտման հիմնախնդիրները, էջ 13 (ծնթ․ թրգմ․)։
↑8	Ծնողների քույրերի և եղբայրների պարագայում նման մասնավորեցումների բացակայությունը ռուսերենում (тетя և дядя՝ անգլերեն uncle-ի և aunt-ի համարժեքները) հիմք չի տալիս ռուս հասարակության մասին նմանօրինակ մտորումների համար, հասարակություն, որը հակառակ դեպքում կարող էր մոտ համարվել նկարագրված հայկական իրադրությանը, թեև խորհրդային ընդհանուր՝ товарищ` «ընկեր»՝ սեռը չմասնավորեցնող դիմելաձևից հնարավոր խուսափումը ռուսներին հանգեցրել է տարօրինակ «կենսաբանական» հասարակության դեռևս ուշ-խորհրդային տարիներին՝ դատելով լայնորեն գործածվող мужчина և женщина՝ համապատասխանաբար «տղամարդ» և «կին» դիմելաձևերից։
↑9	Տե՛ս, օրինակ՝ Nora Dudwick, «Political Transformations in Post-communist Armenia: Images and Realities», ըստ՝ Karen Dawisha և Bruce Parrott (խմբ․), Conflict, Cleavage and Change in Central Asia and the Caucasus (Cambridge University Press, 1997), էջ 89-91:
↑10	Տե՛ս Լուսինե Խառատյան և Գայանե Շագոյան, ««Ընտանիք»-ն արդի հասարակական կազմակերպությունների համատեքստում», ըստ՝ Ընտանիքի հետազոտման հիմնախնդիրները: Հանրապետական գիտաժողովի նյութեր՝ նվիրված Էմմա Կարապետյանին (Երևան։ Գիտություն, 2001), էջ 49-54:
↑11	Ներկայիս Հայաստանի գյուղերի ընտանեկան/կլանային կողմնորոշումը խոչընդոտում է համայնքներին աջակցող միջազգային օգնության որոշ նախագծերի իրականացմանը (տե՛ս Վահե Սահակյան, Համայնքի և համայնականության դրսևորումները և զարգացման միտումները Հայաստանում (Սոցիոլոգիական վերլուծություն), թեկնածուական ատենախոսություն, Երևանի պետական համալսարան, 2002)։ Սա կարելի է համեմատել նախահեղափոխական Ռուսաստանում Ստոլիպինի բարեփոխումների ժամանակ ի հայտ եկած հակառակ իրադրության հետ, երբ բարեփոխումներն ուղղված էին ավանդական՝ համայնական գյուղական կառուցվածքի դեմ։
↑12	Հրաչյա Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, հ. 2, (Երևան։ Պետական համալսարանի հրատարակչություն, 1973), էջ 132:
↑13	Էմիլ Բենվենիստի՝ հնդեվրոպական domos / domus-ի վերլուծությունից հետո (հայերեն «տունը» սերում է այս ձևից) դրա հասարակական ասպեկտը, որն առկա է հայերեն «տուն» բառի մեջ, դիտարկվում է որպես սկզբնականն ու ամենաէականը։ Տե՛ս Émile Benveniste, Le vocabulaire des institutions indo- européennes. 1. Économie, parenté, société (Paris: Minuit, 1970): Տե՛ս նաև О. Н. Трубачев (խմբ․), Этимологический словарь славянских языков (Праславянский лексический фонд), հ․ 5 (Москва: Наука, 1978), էջ 73։
↑14	Տե՛ս Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, h. 4 (1979), էջ 427-428:
↑15	Հմմտ․ Harutyun Marutyan, «Home As the World», ըստ՝ Levon Abrahamian և Nancy Sweezy (խմբ․), Armenian Folk Arts, Culture, and Identity (Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 2001), էջ 73-97։
↑16	Տե՛ս Marutyan, «Home As the World», էջ 86: Գլխատունն իր իրական ու առասպելաբանական բնակիչներով կարելի է համեմատել տիեզերքի եռամաս կառուցվածքի հետ․ օջախը կամ թոնիրը համապատասխանում է ներքին աշխարհին, երդիկը կամ ծխատարը՝ վերին աշխարհին, և բուն տան տարածքը՝ միջին աշխարհին․ երկրային տարածք, որը ներկայացնում են մարդիկ (ընտանիքը) և կենդանիները, որոնց հին ժամանակներում ավանդաբար պահել են նույն հարկի տակ։
↑17	Սա առիթ է տվել խորհրդային շրջանի մի անեկդոտի․ հայերին ոչ մի անգամ երեք օրից ավելի թույլ չեն տալիս բնակվել Մոսկվայի կենտրոնում գտնվող մեծ «Ռոսիա» հյուրանոցում, որպեսզի հյուրանոցի բաց պատշգամբներում շուշաբանդ կառուցելու ժամանակ չունենան, ինչը փոքրիկ «արարչագործության» սովորական արարք է Երևանի բազմաբնակարան շենքերից ցանկացածի պարագայում։ Ստեֆանի Պլացն այս անեկդոտն օգտագործում է Խորհրդային Հայաստանում ապրվող տարածքի իր վերլուծության համատեքստում։ Տե՛ս Stephanie Platz, «The Shape of National Time: Daily Life, History, and Identity during Armenia’s Transition to Independence, 1991-1994», ըստ՝ D. Berdahl, M. Bunzl և M. Lampland (խմբ.), Altering States: Ethnographies of Transition in Eastern Europe and the Former Soviet Union (Ann Arbor: The University of Michigan Press, 2000), էջ 120։
↑18	Տե՛ս Էռնեստ Գելներ, Ազգերը և ազգայնականությունը, թարգմ․ Մ․ Հարությունյան (Երևան։ Հայաստան), էջ 93 (ծնթ․ թրգմ․):
↑19	1988 թվականի ավերիչ երկրաշարժը, այդուհանդերձ, կասկածի տակ դրեց այս իդեալական ընկալումը
↑20	Շնորհակալ եմ Գրիգոր Արզումանյանի որդուն՝ Գագիկ Արզումանյանին, այս պատմությունն ինձ պատմելու համար։
↑21	«Տունդ շեն մնա» արտահայտությունը, որ բովանդակային առումով նշանակում է «թող տունդ բարգավաճի», ստուգաբանորեն մեկնաբանվում է «թող տունդ կանգուն մնա» իմաստով, քանի որ «շեն» և «շինել» նշանակում է «սարքել», «կառուցել»։ Այս տեսակետից «տունդ շինվի» արտահայտությունը «տունդ քանդվի» արտահայտության մեղմասական փոխարինողն է։
↑22	Տե՛ս Հարություն Մարության, «Փոխվո՞ւմ են արդյոք հայերը․․․ (ազգաբանական դիտարկումներ)», ըստ՝ Հրանուշ Խառատյան (խմբ.), Պատմություններ աղքատության մասին (Երևան։ Լուսակն, 2001), էջ 400։ Շատ գյուղերում շինանյութի վաճառքից գոյացող գումարն ավելին է, քան գոյանում է դրանցից կառուցված տան վաճառքից (մյուս կողմից, սա ցույց է տալիս, որ շինանյութը պետք է նոր տների կառուցման համար՝ ակնհայտորեն Հայաստանի նոր հարուստների տների)։
↑23	Ռուսների՝ նախկին խորհրդային հանրապետություններում բնակվելու համանման, բայց հակառակ իրողությունը ռուսներն իրենք բնորոշում են որպես «մերձավոր արտասահման» (ближнее зарубежье)։
↑24	Տե՛ս Գայանե Շագոյանի նյութը, որ խոսուն վերնագրված է ըստ նրա բանասացի բառերի «Տունս քանդեցի, որ պարտքերս տամ», ըստ՝ Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին, էջ 131-137։
↑25	«Բոմժը» ռուսերեն «без определенного места жительства»՝ «բնակության որոշակի վայր չունեցող» արտահայտության հապավումն է, որը դժբախտաբար սովորական բառ է դարձել ժամանակակից հայերենի բառացանկում։
↑26	Նախաճգնաժամային Երևանում էթնոսոցիոլոգիական և քաղաքային գործընթացների մասին տե՛ս Ю. В. Арутюнян և Э. T. Карапетян (խմբ․), Население Еревана. Этносоциологическое исследование (Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1986)։
↑27	Հմմտ․ հետխորհրդային Հայաստանի առաջին հնգամյակի ընթացքում անհատական և խմբային ինքնությունների փոփոխման մասին ամերիկացի մարդաբանի նկատառումներն ըստ՝ Platz, «The Shape of National Time», էջ 127 և հետ․։
↑28	Լևոն Աբրահամյան, «․․․Հիրավի, բոլոր դժբախտությունների սկզբնաղբյուրն աղքատությունն է», ըստ՝ Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին, էջ 414:
↑29	Անցած դարասկզբին լուրջ քննարկումների տեղիք էր տվել հայկական ավանդական ընտանիքում հայրական իրավունքի տեղի ու դերի խնդիրը։ Տե՛ս, օրինակ, հետևյալ երկու հոդվածները․ Խաչիկ Սամուէլեան, «Հայ նահապետական գերդաստանը (տեսութիւն հայ սովորութական իրաւունքից)», Արարատ, թիվ 2, 1908, էջ 172-182 և Արսէն Ղլտչեան, «Հայկական ընտանիքի կազմակերպութիւնը», Ազգագրական հանդէս, թիվ 1, 1912, էջ 37-60։ Սամվելյանի հոդվածը շարունակվում է Արարատի նույն թվականի 3, 4, 7-8 և 9 համարներում (ծնթ․ թրգմ․)։
↑30	Նկատի է առնված Խորհրդային Միության վերջին առաջնորդի՝ Միխայիլ Գորբաչովի նախաձեռնած «պերեստրոյկայի» քաղաքականությունները (1985-1991 թթ․) (ծնթ․ թրգմ․)։
↑31	Գայանե Շագոյան, «Օգնություն․ կամեցողություն, թե՞ պարտականություն», ըստ՝ Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին, էջ 364-365:
↑32	Տե՛ս Հրանուշ Խառատյան, «Աղքատության դեմքը Հայաստանում», ըստ՝ Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին, էջ 339:
↑33	Հմմտ. Platz, «The Shape of National Time», էջ 122, 134:
↑34	Խառատյան, Պատմություններ աղքատության մասին:
↑35	Շագոյան, «Օգնություն․ կամեցողություն, թե՞ պարտականություն», էջ 368։

Լեո