Հայ իրականության մեջ արդի մտքի հետևողական առաջին քննարկումները գտնում ենք Մխիթարյան միաբանության անդամների աշխատություններում։ Միաբանության հայրերն իրեց առաջ նպատակ էին դրել ստեղծել հայալեզու բանասիրական, լեզվագիտական, աշխարհագրական, պատմագիտական և դավանաբանական աշխատությունների մի ամբողջություն, որի վրա հենվելու էր հայ արդի ինքնությունը։ Եվ ուրեմն ամենևին պատահական չպետք է համարել այն հանգամանքը, որ այս մտավորական շրջանակն առաջիններից էր, եթե ոչ առաջինը, որ հայ իրականության մեջ անդրադարձ կատարեց եվրոպական լուսավորության կենտրոնական մտածողներից Ժան-Ժակ Ռուսոյի մտքին։ Միաբանության անդամ Ղուկաս Ինճիճյանն 1827 թվականին իր Դարապատում յոթհատորյակում Ռուսոյին քննարկում է որպես փիլիսոփա՝ ժնևցի լուսավորչին հատկացնելով փոքրի-ինչ ավելի, քան չորս էջ։ Հայ իրականության մեջ Ռուսոյի այս վաղ հիշատակումը շատ բնութագրական է հասկանալու համար մեզանում արդիության պատմական ծավալման և լուսավորության տեղական ըմբռնման հակասական ընթացքը։ Ժամանակակիցների համար միաբանության գրքերն արդի մտքի հետ ծանոթության հազվագյուտ աղբյուր լինելով՝ միաժամանակ, որպես կաթոլիկ կազմակերպության արտադրանք, անխուսափելի հակասության մեջ էին հայտնվում լուսավորական բազում գաղափարների հետ։ Սա իհարկե բնական էր, հաշվի առնելով այն, որ լուսավորական գործիչների գերակշիռ հատվածն ինքն իրեն դիրքավորում էր եվրոպական կաթոլիկ ժառանգությանը հակառակ։ 

Կաթոլիկ աստվածաբանական և լուսավորական  ըմբռնումների միջև սուր հակասությունը հստակորեն երևում է Ինճիճյանի փոքրիկ անդրադարձի մեջ։ Նա նշյալ լարումը բերում է հիմնականում բարոյական հարթություն և այն տեղակայում Ռուսոյի անձնավորության բարոյական նկարագրի մեջ։ Այսպես Ինճիճյանի տեքստում Ռուսոն երևան է գալիս իբրև ներքին զգացմունքային ու բարոյական հակասություններով լի, մարդատյաց մի անձնավորություն։ Նա մի կողմից ատում է իր տեսակին, մյուս կողմից սնափառությունից դրդվաց՝ անում է ամեն ինչ անուն հանելու համար։ Իհարկե, Ռուսոյի կյանքն ու գործունեությունը որոշակիորեն թույլ էր տալիս նրա մասին այսպիսի պատկերացում ձևավորել։ Այդուհանդերձ հարկ է նշել, որ նրա կերպարի նմանօրինակ բնորոշումը խիստ տարածված էր կաթոլիկ աստվածաբանների շրջանում և նպատակ ուներ չեզոքացնել Ռուսոի հեղափոխական գաղափարները, բթացնել դրանց քննադատական սրությունը՝ իրական կյանքից սերող հակասությունները տեղափոխելով անձնական բարոյականության տիրույթ։ Ռուսոյի փիլիսոփայությունն իր հակասություններով և լարումներով «մարսելու» այս ռազմավարությունը արմատներ ձգեց նաև հայ իրականության մեջ։ Հետագա տարիներին, այս մոտեցման հստակ արտահայտությունը, օրինակ, գտանում ենք Ռուսոյի Հասարակական դաշինք աշխատության առաջին հայերեն թարգմանության հեղինակի՝ Հովհաննես Չամուռճյանի մոտ (տե՛ս այստեղ)։  

Հրապարակվում է ըստ՝ Ղուկաս Ինճիճեան, Դարապատում, հ․ 7, մաս առաջին (Վէնէտիկ: Սուրբ Ղազար, 1827), էջ 425-429։ Բնագրի ուղղագրությունը հիմնականում պահել ենք նույնը այն տարբերությամբ միայն, որ միօրինակության ենք բերել մեծատառերի ուղագրությունը և բնագրում հանդիպող որոշ բառերի հապավված վերջավորությունները բացել ենք։ 

Ռուսօ Յոհաննէս Յակոբոս

Ծ․ Ճինէվռա 1712, անոր համար շատ հեղ Ճինէվռացի փիլիսոփայ կիշվի․ իր հայրը ժամացոյց շինօղ (սահաթճի) ըլլալով, վախէն չըլլայ թե զինքնալ ան արհեստը դնեն՝ ձգեց իր հայրենիքնալ հաւատքնալ Իդալիա գնաց ուղղափառ եղավ․ ետքը Ֆրանսա գալով դիւանադպիր եղավ Մօնդէկուի որ Վենետիկ դեսպան գնաց։ Ան ատեննէրը Տիժօնի ճեմարանը վարձք խոստացերէր ո՛վ որ աս խնդրիս լուծում տայ․ Արդէօք նորոգութիւն գիտութէանց և արուէստից ունին ինչ օգնէլ ուղղէլոյ զբարս։ Ռուսօն ան ատենը 40 տարվան ըլլալով անծանօթ մը մնացած էր․ աս խնդրիս վրայ 1750 խօսելով վարձք առավ, ետևէ ետև գրքէր հանելով անուն վաստըկեցաւ․ բայց միշտ արտառոց կարծիքնէրով, հակասական խօսքէրով, ու մարդկութեան դէմ խօսելով․ որովհետև ինչպէս որ ինքնալ կըխոստովանի ունէր մէկ մարդատեցութիւն մը գոռոզական, մէկ թշնամութիւն մը հարուստնէրու դէմ, հանգիստ ապրօղնէրուն դէմ․ չէր ուզէր մարդու մը նմանիլ, ամմէնէն արտառոց կուզէր երևնալ վարքովալ կարծիքովալ․ անկից եղավ որ առանձնութեան մէջ կեցաւ մարդէ հեռու տեղ չափաւորութեամբ ապրելով։ Աղէկը ան կըլլար որ՝ ասանկ կենալով բանի չիխառնըվէր ասանկ մարդատեաց մարդը, բայց անուն վաստըկելու համար իրէն փառասիրութիւնը արտառոց կարծիքնէր հանելով անհանգիստ ըրավ զինքնալ ուրիշնէրնալ․ մենամարտութիւնը անձնասպանութիւնը, Հէլօիզ առասպելի մէջ տեղ տեղ կըգովէ, տեղ տեղ վար կըզարնէ․ փիլիսոփայնէրը երբեմն կըգովէ, երբեմն վար կըզարնէ․ իրեն Դաշնադրուաթիւն ընկէրական ըսված գիրքը՝ Վօլդէռին ըսածին պէս գիրք մընէ ընկերութեան ներհական, մէջը լեցուն հակասական, ասով եղավ որ սուտ փիլիսոփայութեամբ ճշմարիտ փիլիսոփայութեան անունը ավրեց․ իր գրքէրը անհաւատութեան միտք ունեցօղնէրուն առջին անցուկ եղան, որ ան ատենը շատնալ սկսերէին։ Ասիկայ ուղղափառ հաւատքնալ հրապարակաւ ուրացերէր 1753, բայց բռօդէսդանդնէրնալ իրեն հակառակ եղան։

Ունի Ճառ յաղագս պատճառի անհաւասարութեան’ի մէջ մարդկան, և յաղագս սկզբնաւորութեան ընկէրութեան, ուր ճշմարտութիւնը մոլորութեան հետ կըխառնէ, վայրենի մարդը կըգովէ, ընկերութիւնը վար կըզարնէ։ Թուղթ մը գրած ունի Տալանպէռին թատրոն մը սահմանելու համար ճինէվռայի մէջ, ուր դէմ կըցըցընէ զինքը ամմէն տեսարաննէրու․ ասիկայ առջի պատճառը եղավ որով Վօլդէռ թշնամութիւն կապեց Ռուսօին դէմ, նախատինք տալէն չիդադրեցաւ ինչվան վերջը։ Երաժշտութեան վրայ պզտիկուցմէ սէր ունենալով Ռուսօն Բառարան երաժշտութեան շինեց, որուն քանի մը պակսութիւննէրը վերցնելով աղէկ գիրք է աս արհեստին վրայ։ Կեղծեալ պատմութիւնմընալ շինած ունի Էմիլիօ անունով, որուն միտքն է կրթութիւն տալ տղոց, բայց մէկ կրթութիւն մը մտացածին, որուն մէջը լեցուն են դատապարտելի նախադասութիւննէր, ինքնալ շատ հեղ մերժած ունի իրեն գրածնէրը, Փարէզին բառլամէնդնալ դատապարտեց աս գիրքս 1762, Ռուսօն բռնել ուզեց, անիկայ Ճինէվռա փախաւ, բայց դռնէրը իր երեսին դէմ գոցեցին ներս չառին․ անկէց փախաւ ըԶվիցցէռի Նիւշադըլ իշխանութեան մէջ նստաւ որ Պրուշին ձեռքն էր․ իր էմիլիօ գիրքը սկսաւ ջատագովել Փարէզի արքեպիսկոպոսին դէմ որ բանադրերէր,^[1]Բազմահմուտ Ճէռտիլ քառտինալը բառնաբեան աղէկ պատճառնէրով մերժեց ինչ ծուռ սկզբունքնէր որ կըգտնըվին աս Էմիլիօ ըսված գրքին մէջը, անչափ որ՝ Ռուսօնալ ըսաւ․ ահա մէկհատիկ գիրք մը ինծի դէմ դրված, որ արժանի տեսայ ամբողջ կարդալու։  բայց հոնալ հալածվելով Ինկիլդէռռա գնաց երևելի Հում հեղինակին հետ, որուն հետ խիստ թշնամանալով՝ իրեն պաշտպաննէրը հրաման առին Փարէզ բնակելու աս պայմանով որ՝ բան մը չիգրէ ո՛չ հաւատքի վրայ և ո՛չ տէրութեան վրայ։ Երբոր Ֆրանսա կըդառնար՝ ճամփան Ամիանս տեղը գալով Կռէսէին հետ տեսնըվեցաւ․ որուն հարցուց իրեն հակաճառութեանը վրայ, իրեն թշուառութեանցը վրայ․ անիկայ պատասխան տըվավ։ Դուն ունէցէրէս արհէստ բաբակալ մը խօսէցընէլու, բայց չէս գիտցած ինչպէս պէտք է մէկ արջ մը խօսէցընէլու։ Ռուսօն փարէզէն 30 մղոնի չափ հեռու տեղ նստելով առանձնութեան մէջ՝ իր խօսքը պահելով անկից ետքը չէր գրէր, միայն իր բարեկամնէրուն հետ կըտեսնվէր, անանկով Մ․ 66 տարվան 1778. շատ նշաննէր կըցըցընեն որ ինքիր զինքը դեղած էր ձանձրացած ըլլալով իր կեանքէն․ անոր համար հիվընտութիւն մը չունենալով իր մեռնելուն մօտիկ ըլլալը շատ մարդոց զուրցեց։ Ասանկով մեռաւ աս արտառոց մաղձոտ սրտնեղ երկսայրի մարդս, որ աղէկութիւնը գէշութեան հետ խառնեց, կարգաւորութիւնը անկարգութեան հետ․ քովէն եկօղնէրը մեզի կըպատմէին՝ որ ետքէրը արևելեան զգեստին վրայ հաւնելով, ճիւղայեցոց հայու հագուստը կըհագնէր, մարդու վայել հագուստ աս է ըսելով, ինչպէս որ կըհագնին պասրա, որոնց հետ ազգականութիւն ունէր․ ան հագուստով իր պատկերնալ քաշած տեսանք։ Ասոր ամմէն գործքը մէկ տեղ տպվելով եղան 14 պզտիկ հատոր։