1954 թ. հրատարակվում է Եղիշե Չարենցի տարբեր շրջանի գործերը մի կազմի տակ հավաքած  Եղիշե Չարենց հատորը` Սողոմոն Տարոնցու խմբագրությամբ, որն առաջին փորձն էր հետստալինյան շրջանում վերաներկայացնելու Չարենցին` խորհրդային նոր` «վերականգնման» (реабилитация) քաղաքականությունների համատեքստում: Կարճ ժամանակ անց, 1957 թ., լույս է տեսնում Չարենցի գրականությունը նույն համատեքստում վերընթերցելու առաջին համահավաք փորձը` Եղիշե Չարենցի ստեղծագործությունը (Երևան: Հակական ՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1957) գիտական նյութերի ժողովածուն, որտեղ գրականագետ Սուրեն Աղաբաբյանը ներկայացնում է Երկիր Նայիրիի իր ընթերցման նախնական թեզիսները: Գրականագետն այն ամբողջացնում է 1970-ական  թթ. իր Եղիշե Չարենց  երկհատոր ուսումնասիրության մեջ:

Աղաբաբյանի այս ընթերցումը վեպի առաջին ամբողջական և հետևողական ընթերցումն է 1960-ական թթ. ազգային զարթոնքի և ուշխորհրդային քաղաքականությունների համատեքստում: Ուսումնասիրության մեջ Աղաբաբյանը շեշտում է հատկապես այսպես ասած ինքնուրույն քաղաքական կյանքի ժողովրդական բաղձանքների և դրանք կյանքի կոչելուն լծված ազգային հեղափոխական կուսակցության` Դաշնակցության քաղաքականությունների միջև գոյացած խզվածքից ծնունդ առած ողբերգականությունը, որը եթե շարունակելու լինենք ուսումնասիրողի  ընթերցման տրամաբանությունը, կարող ենք կոչել քաղաքական վերնախավի և ժողովրդական ներքնախավերի գաղափարների միջև խզվածք: Վաստակաշատ գրականագետը, հենվելով մի կողմից` վեպի 20-րդ դարի խոշոր տեսաբաններից մեկի` Միխայիլ Բախտինի պոլեմիկայի տեսության, մյուս կողմից` Չարենցի խոստովանության վրա, թե վեպը գրելու շրջանում նա դեռևս տարված էր տեղական, ռոմանտիկական հովերով, Երկիր Նայիրին ըմբռնում է ազգային մտավորականի` ազգի ապագայի ճակատագրով մտահոգ գաղափարական մի բանավեճ: Նա իհարկե չի սխալվում, քանի որ Երկիր Նայիրին ծնունդն էր Չարենցի 1920-ական թթ. հեղափոխական այն գործունեության, որով նա խորհրդային նոր ժամանակների դիրքերից փորձում էր վերըմբռնել նախընթաց շրջանի ազգային կյանքը: Գրականագետի այս ընթերցումը վեպը տեղակայելով 20-րդ դարասկզբի ելքի որոնման մտավորական հարացույցի մեջ` հակվում է շեշտելու հեղինակի ազգային ռոմանտիկական կողմը: Այսպես վարվելով, Աղաբաբյանը միևնույն ժամանակ վեպը և վեպով Չարենցի վաղ 1920-ական թթ. գեղարվեստական մտայնությունները վերատեղակայում էր ազգային զարթոնքի ուշխորհրդային համատեքստի մեջ, որտեղ գրական ու մշակութային տարբեր քաղաքականություններով ազգային կյանքի համար ելքեր որոնող նվիրյալ և համարձակ մտավորականի ինքնության կերտումը որքան մտավորական, նույնքան էլ քաղաքական խնդիր էր: 

Ստորև վեպին նվիրված ընդարձակ և հանգմանալից այս ուսումնասիրությունից երկու հատված ենք ներկայացնում, որոնք լավագույնս արտահայտում են ուսումնասիրողի ընթերցման ուղղությունը: Նյութը վերահրատարակվում է ըստ` Սուրեն Աղաբաբյան, Եղիշե Չարենց, գիրք առաջին (Երևան: Հայկ. ՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1973),  էջ 351-354, 401-407:

 

1

Արդեն քսանական թվականների սկզբին՝ անցած պատերազմի արհավիրքներից, համազգային աղետներից և հեղափոխության ահեղ հողմերից հետո, պատմության «մեծ հալածականը»՝ հայ ժողովուրդը, սպասում էր գեղարվեստական այն երկերին, որ համարձակորեն նետվելով իր նորդարյա կացության ալեկոծ հոսանքի մեջ, պատասխան պիտի տային ամենքին հուզող, ամենքի ուսերին ծանրացած, ժամանակի ամենաարմատական հարցին՝ «Ի՞նչ ենք մենք և ո՞ւր ենք գնում։ Ի՞նչ ենք եղել երեկ և ի՞նչ պիտի լինենք վաղը» (V, 12)։

Հայ ժողովրդի պատմության այս մեծ հարցականը ժամանակի ամենահարազատ ապրումն էր և ժամանակակիցներին ամենից ավելի հուզող մտահոգությունը։

Ուրիշ կերպ էլ չէր կարող լինել։

«Հավիտենական հիվանդի» (սա բարբարոս Թուրքիայի Չարենցի գնահատականն է) կազմակերպած ցեղասպանության որոգայթներից և իր բազմադարյա պատմության ամենասուր ճգնաժամից հրաշքով միայն փրկության ափ դուրս եկած վիրավոր ժողովրդին, որին ամեն օր ու ամեն ժամ խաչում էին և՛ իր նախնյաց ավանդական հողի վրա, և՛ հեռավոր անապատների տոթակեզ ավազուտներում, և՛ դիվանագիտական վեհաժողովների արձակած դաշնագրերում, և՛ պետական-պաշտոնական սնանկ հրովարտակներում,– այդ ժողովրդի բեկորված հատվածին ամեն բանից ավելի պետք է զբաղեցներ իր ազգային գոյության ու պատմական ճակատագրի խնդիրը։

Հոգեբանական ներքին խորհրդով ու պատճառականությամբ այդ խնդիրը կապվում էր Երկիր Նաիրիի գաղափարապատկերի հետ, որը ծրարում էր ազգային պատմության որոշակի ժամանակահատվածի՝ 20-րդ դարի առաջին տասնամյակների, ժողովրդական հոգեբանությունը։

«Եղել էր մի հին երկիր՝ Նաիրի անունով․․․»։

Սեպագիր արձանագրություններով ու պատմական վաղ հիշատակարաններով իր ծնունդը վավերագրած այդ հնագույն երկրի անունը, մի օր էլ, պատմության քմահաճ ու չար կատակով, ջնջվեց աշխարհի քարտեզների վրայից և նրա կապույտ-կանաչ-մոխրագույն գծերի փոխարեն գոյացավ․․․ հոգեբանական այն ետնաշխարհը (Hinterland), որին, ինչպես նավաբեկյալը ծովի վրա հայտնված տաշեղին, փարեց ամբողջ կազմով թափառական-գաղթական-փախստական դարձած ժողովուրդը։

Կորցնելով իր նախահայրենիքի ու հայրենիքի աշխարհագրական կոնկրետ սահմանները, ապրելով միայն երկրի գալիքի պատրանքներով ու վերադարձի ակնկալիքներով, և՛ առարկայորեն, և՛ հոգեբանությամբ տարագրված ժողովրդի գիտակցությունը հայտաբերեց հետադարձ հասցեով ինքն իրեն վերագտնելու, դարերի խոր թիկունքում իր պատմական  սպասումներն ու երազանքները տեղադրելու զորություն։

Սովորաբար այս ճանապարհով են ստեղծվում ազգային-պատմական-քաղաքական լեգենդները և դառնում ժողովրդի բաղձանքներն ու տոչորումները, նրա հույզերն ու մտքերն արտացոլող գաղափարախոսության յուրահատուկ ձևեր։

Հայ հասարակությունը ևս, ի դեմս Երկիր Նաիրիի գաղափարապատկերի, ստեղծեց իր քաղաքական պատմության նոր շրջանի վերախմբագրված լեգենդը։ Այդ լեգենդը՝ այսպես ասած բանավոր լեգենդ է։ Դժվար է մատնացույց անել լեգենդի բովանդակությունը և առաջացման սոցիալական միջավայրը հիմնավորող այնպիսի հզոր ու համոզիչ փաստարկներ, ինչպիսիք վավերացնում է ակադեմիկոս Աշոտ Հովհաննիսյանը միջնադարի հայ ազատագրական-քաղաքական մտքի լեգենդային-տեսլական-գուշակողական աղբյուրների քննության ժամանակ:^[1]Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, գ․ Ⅰ, Երևան, 1957, էջ 13-81:

Նաիրիի լեգենդը թեպետև չունի պատմական աղբյուրներ, բայց անկասկած է նրա խոր կապը հայ քաղաքական ավանդական սպասումներն ու ակնկալությունները մարմնացնող հինավուրց գուշակությունների ու տեսիլքների հետ։

20-րդ դարի աղետավոր ու հանցավոր տարիներին հայ հասարակությունը հայացքը մեխեց անցյալին՝ միակ կարծեցյալ ռեալությանը՝ այնտեղ հաստատելու ժողովրդի կորցրած օրորանը՝ հայրենիքի հեռապատկերը։

Պատմության վերակենդանացման սպասելիքներ ու պատրանքներ ծրարած լեգենդները, որոնց մեջ քաղաքական դաժան տարերքի առաջ շվարած մարդիկ տեղադրում են իրենց հուզող նվիրական գաղափարների ինչ-ինչ կողմեր ու սպասումների ինչ-ինչ եզրեր,– այդ լեգենդները, անկախ նրանց մեջ եղած նախապաշարմունքային (культовые) գիտակցության տարրերից, նեցուկ եղան ժողովրդին՝ ազգային գոյության մաքառումներում։

Մաքառման հոգեբանության հողի վրա էլ ձևավորվեց հայկական տեսիլային գաղափարախոսության նորդարյա տարբերակը՝ Երկիր Նաիրի անունով։

Երկիր Նաիրին հակապատմական ու հակաբնական շինվածք չէր, պատմական բովանդակությունից զտված, ինչ-որ անհայտ տեղից ու անհայտ աղբյուրներից վերաքաղված ֆանտաստիկա չէր։ Այդ լեգենդը կառուցվեց համադեմոկրատական ազգային շարժման ու տարերքի հողի վրա՝ իրականության մեջ ունենալով իր հոգեբանական կաղապարն ու ազդակները։

Լեգենդը արտահայտում էր ազգային դեմոկրատական շարժման որոշ մակարդակը։ Նրա մեջ տեղ գտան իմացական տարբեր շերտեր՝ և՛ մասսաների պարզունակ դեմոկրատական գիտակցության տվյալները, և ազգային ոգու կողմնորոշումները, և՛ ժողովրդասիրական երանգով ներծծված միամիտ ուտոպիաները, և՛ փրկչական վաղեմի պատրանքները, և՛ զարթոնքի հոգեբանության բաղձանքները։

Չնայած այն բանին, որ Երկիր Նաիրին հայ ռոմանտիկական գաղափարախոսության ողբերգության ծնունդ էր,– ստեղծվեց ոչ թե այդ գաղափարախոսության հաղթական սպասելիքների, այլ ողբերգական փլուզման ժամանակաշրջանում,– բայց ուներ նստվածքներ, որոնք արտացոլում էին հայ հասարակության գերազանցորեն դեմոկրատական խավերի մաքառման ու հավատի հոգեբանությունը, ընդառաջում էին ժողովրդական սպասումներին։

Այդ իսկ պատճառով Երկիր Նաիրիի գաղափարը մեր դարի տասական թվականներին սրբացվեց այն աստիճան, որ դարձավ ազգային նվիրական պաշտամունք։ Դրա համար էլ այդ գաղափարապատկերի մեջ տեղադրվեց հառնումի՝ իր այրումից ու սեփական մոխիրներից վերակենդանացող փյունիկ-թռչունի, հնագույն առասպելի մոտիվը։

Անդիմադրելի մի մղումով փարելով «հառնումի» և «հարության» գաղափարին, ժողովրդի համահավաք գիտակցությունը արտահայտում էր սեփական ուժերի նկատմամբ ունեցած հավատը։

Այստեղից էլ միանգամայն հասկանալի է դառնում, թե ինչու Երկիր Նաիրին մտավ ժողովրդի ազգային պատմության ու կենցաղի մեջ իբրև վերածնության խորհրդանշան ու վերանորգման զինադրոշ, իբրև ազգության համահավաք սպասումներն ու երազանքներն արտահայտող գիտակցության ձև, իբրև դեմոկրատական գաղափարախոսության խարիսխ ու հենարան։

20-րդ դարի հայկական լեգենդը, այսպիսով, ասպարեզ նետվեց հայ քաղաքական կյանքի տրամաբանությամբ՝ բավարարելու բաղձանքի գալիքի հասարակական սպասումները։

[…]

 

10

Պատմական կոնկրետ իրականությունից են վերցված ոչ միայն «Երկիր Նաիրի» վեպի նյութը (հանգամանքներ, հերոսներ, արտահայտման ոճ), այլև նրա բովանդակությունը, իսկ ավելի լայն առումով՝ նաև աշխարհայացքը։

Այդ բովանդակության բուն ատաղձը ժամանակի գաղափարախոսական վեճերն են, նույն խնդրի և առարկայի շուրջը հրապարակում եղած տրամագծորեն հակադիր, թեր և դեմ հայացքների բախումները։

Այս առումով էլ «Երկիր Նաիրին» ոչ թե սովորական քաղաքական կամ սոցիալական-հոգեբանական կամ կենցաղային վեպ է՝ կառուցված սյուժետային գծերի համախմբման հանրածանոթ կանոններով, այլ գաղափարների վեպ է, կամ, ավելի ստույգ, վեպ է գաղափարի վերաբերյալ։

Սա նշանակում է, որ այստեղ գաղափարը ոչ թե նկարագրության՝ պատումի, կողմնորոշում է, այլ ինքը հենց նկարագրության-մեկնաբանության բուն առարկան է։

Դա Երկիր Նաիրիի գաղափարն է։

Նորից հարց է ծագում․ ո՞վ է վեպի գլխավոր այն հերոսը, որ, հանդես գալով իբրև գաղափարակիր, արտահայտում է հեղինակի կողմնորոշումն ու նրա դրական իդեալը։

Այդ հերոսը ինքը՝ հեղինակն է, որ հանդես է գալիս որպես վեպի գլխավոր գործող անձ և կրքոտ ու սուր վեճ է վարում հայ հասարակությանը հուզող նյութի շուրջը։

«Երկիր Նաիրին» Չարենցի գաղափարական բանավեճն է։

Բանավեճային բնույթը հաշվի առնելով, «Երկիր Նաիրին» կարելի է համարել նաև դիալոգային վեպ։

Դա հեղինակի դիալոգն է ժամանակի հետ՝ կոչված այն բանին, որպեսզի տրվի «Ո՞րն է երկիրը Նաիրի» հարցի ճիշտ պատասխանը։

Վեպի ժանրի ժամանակակից ամենախորունկ հետազոտողներից մեկը՝ Ն․ Բախտինը, ունի մի այսպիսի ներհուն ու գործնական դիտարկում․ եթե մոնոլոգը հրահանգում է արդեն պատրաստի, ձևավորված, հաստատված, անվերապահ ու անժխտելի ճշմարտություն, որի համար չի պահանջվում ապացույցների բարդ կառուցվածք, ապա դիալոգը ճշմարտությանը հասնում է մտավոր-տրամաբանական որոնումների ընթացքում:^[2]Н. Бахтин, Проблемы поэтики Достоевского, стр. 91-93, 100-101.

Ճշմարտության դիալոգային որոնման սկզբունքներով կառուցելով «Երկիր Նաիրին», Չարենցը մտնում է հազար ու մի դերի մեջ՝ պատմողի, տարեգրողի, մեկնաբանողի, հարցնողի, պատասխանողի, մտրակողի, հեգնողի, սփոփողի, կասկածողի և այլն, պարզելու երկիր Նաիրիի Գոյականությունն ու նրա ստույգ, իսկական ու վերջնական հասցեն։

Վեպի մի շարք հատվածներում շարունակաբար Չարենցը խոսում է ուղեղային մորմոքից, սրտի հիվանդությունից, անգո տեսիլքից, միրաժից, ֆիկցիայից և այլն, հղումներ, որոնք չափազանց «ուժեղ կռվաններ են» այն ընթերցողների ձեռքին, ովքեր Չարենցին դնում են «ազգային սկյութացիների» և իր ժողովրդի ազգային իդեալները «կործանողի» շարքում։

Հղումներից մեկն էլ հետևյալ բացատրությունն է, որ վեպի վերջաբանում Չարենցը հանձնարարում է ընթերցողին․ «Վաղուց հետե մեր գրականության, մանավանդ բանաստեղծության մեջ չկա՛ մի բառ, որ ավելի հոլովվեր, քան «Նաիրի» գոյականը․ բայց, չնայած դրան, մինչև իմ սույն այս պոեմանման վեպը, մեր լեզվագիտության ամուլ անդաստանում չէր ճարվում և ոչ մի Մանուկ Աբեղյան, որ զբաղվեր այդ չամիչի պես գործածական դարձած բառի քերականական կազմությամբ,– և ես․․․ նվաստս էի, որ առաջին անգամ զբաղվեցի այդ քերականական հարցով և գլխի ընկա, որ «Նաիրի» բառը ոչ թե գոյական է, այլ – եթե միայն կարելի է քերականության մեջ այսպես ասել – «մազութի համոյական»․․․ «Նաիրին», իբր քերականության ենթակա մի հանգամանք․ այսինքն իբր բառ գոյություն ունենալուց առաջ՝ վաղուց արդեն գոյություն է ունեցել մի շարք ավելի քան պատկառելի մարդկանց մեջ (կարդա սույն վեպս), որպես ուղեղային մորմոք, սրտի հիվանդություն․․․ Իսկ նման դեպքերում, ինչպես գիտեք, քիչ գործ ունի անելու լեզվագիտությունը․ այստեղ, կարծում ենք, արդեն բժիշկ է հարկավոր, անդամահատական աքցան կամ լանցետ և ոչ թե քերականություն» (Ⅴ, 272—273)։

Եթե հավատալու լինենք հեղինակի «դաժան» խոստովանությանը, ապա պետք է ճիշտ համարենք այն հանդիմանությունը, թե Չարենցը կասկածի տակ է դնում Նաիրի գոյականության պարագան, թե Չարենցը Նաիրին ամբողջությամբ հանձնում է «ուղեղային մորմոքի», այսինքն գաղափարախոսական ֆիկցիայի, իշխանությանը։

Բայց խնդրի էությունն այն է, որ Չարենցը գոյականությունից զրկում է ոչ թե Նաիրին առհասարակ, այլ միայն նրա մազութի-համոյական կտրվածքը։

«Մազութի-համոյականությունը», Չարենցի մեկնաբանությամբ, ազգային իդեալի այն տարատեսակն է, որն իր բովանդակությունը քաղում է ոչ թե ժողովրդական երազներից ու ազատագրության ժողովրդական պատկերացումներից, այլ առանձին անհատների ուղեղային մորմոքից։ Դա ազգային իդեալի այն ձևն է, որ, չունենալով խոր արմատներ ժողովրդական լայն խավերի հոգեբանության մեջ, ասպարեզ է նետվում իբրև ինքնասնույց բովանդակության մի տխուր դրվագ։

Չարենցը պարբերաբար խոսում է Մազութի Համոյի ազգային իդեալի ինքնասնույց բովանդակությունից։

«Այդ հանճարեղագույն ուղեղը,– վարում է իր բանավեճը Չարենցը,– ուներ հանճարեղագույն հատկություններ․․․ այդ տարօրինակ ուղեղը տարիներ, դարեր շարունակ, հնամենի հնուց կրում էր իր վերոհիշյալ եղջյուրների վրա մի ամբողջ երկիր․․․ այդ զարմանալի ուղեղի վրա էր կանգնած երկիրը Նաիրի, որպես հնում աշխարհն՝ առասպելական այն ցուլի եղջյուրների վրա» (Ⅴ, 181, 185)։

«․․․Այդ զարմանալի ուղեղը,– շարունակում է դատողությունները Չարենցը,– կանգնած էր․․․ հենց ինքն իր վրա․․․ Կար, գոյություն ուներ և աշխատում էր, անխոնջ ու մշտնջենական, ինչպես ինքը բնությունը, կամ, ավելի լավ է ասել՝ որպես մի իսկական «պերպետուում-մոբիլե»․ գերմանական հայտնի գիտնական Հելմհոլցի նշանավոր թեորիան միանգամայն ժխտելով՝ ապացուցում էր իր կենդանի օրինակով, որ նման մի ինքնաշարժ մեքենա ո՛չ միայն հնարավոր է սկզբունքորեն, այլև կա, գոյություն ունի և կարող է աշխատել՝ ինքն իրեն սնելով դարեր ու դարեր, մահանալ ու կյանք առնել նորից, իր սեփական աճյունից, որպես եգիպտական մի ֆենիքս-թռչուն։ Այսպիսի՛ ահա ինքնասնույց մի թռչուն, բայց, ավելի լավ է ասել՝ «պերպետուում-մոբիլե» էր Համո Համբարձումովիչի ուղեղը․ ինքնաշարժ մեքենա, որ, ինչպես ասացինք, ինքն իրեն սնելով՝ դուրս էր թողնում, հանում էր շրջանառության անսպառ քանակությամբ – ո՛նց ասենք․․․ նո՛ւ, ազգային եռանդ (էներգիա)․․․» (Ⅴ, 185—186):

Չարենցը պսակազերծում և գոյականությունից զրկում է, ահա, մազութի-համոյական միստիֆիկացված, խաբկանքային ազգային իդեալը։

Մազութի-համոյական Նաիրին համարելով քերականական օրենքներից դուրս գտնվող ուղեղային խաբկանք, գաղափարախոսական կեղծիք, Չարենցը դրան հակադրում է գոյականական Նաիրիի սեփական պատկերացումները։

Չարենցի վարած դիալոգում այս առումով վերին աստիճանի կարևոր գաղափարական դեր ունեն փայտ ծախող գյուղացու և գավառական վարժապետի կերպարները։

Գյուղացին,– պատմում է Չարենցը,– մի սայլ փայտ էր բերել շուկայում ծախելու։ Նրա և հեղինակի միջև տեղի է ունենում հետևյալ զրույցը․ «Հարցնում եմ՝ ի՞նչ արժե, բարեկամ, փայտդ։ – Այս քան, կամ այնքան։  – Ու մի պահ, հարցական, նայում է ինձ։ Եվ երևակայո՞ւմ եք,– հանկարծ, այդ ամենասովորական գյուղացու աչքերից – աչքերի մշուշից – սահում է, ինձ է նայում – նա։ Նայում է երկա՜ր-երկա՜ր։ Ասում է՝ չե՞ս ճանաչում։– Մոռացե՞լ ես,– հարցնում է նա։ Եվ ես, փայտ գնելու փոխարեն, անողոք մորմոքը սրտիս – վերադառնում եմ տուն։

Երբեմն էլ ես տեսնում եմ նրան․․․ հորս, Աբգար աղայի դեղնած, դեղնափայլ․․․  մազերում։ Հորս, Աբգար աղայի դեղնափայլ մազերից ելնում է նա, հազարամյա – նայում է ինձ։ Հազա՜ր-հազա՜ր տեսքով ու կերպարանքով պատկերանում է նա։ Ապրում է աներևույթ, մեր ամեն ինչում» (Ⅴ, 11)։

Այս մշտաբուխ զգացմունքի յուրօրինակ շարունակությունն է գավառական վարժապետ հիշեցնող «տարօրինակ» մարդու չարենցյան պատումը։

Անձրևային մի ցեխոտ օր,– նկարագրում է Չարենցը,– այդ մարդը անօգնական ջանքերով «տանում էր, գլխի վրա դրած, իրենից շատ ավելի ծանր և մեծ մի դագաղ։ Դեմքը չէր երևում, բայց մեջքի և ծնկների լարված կորությունը խիստ արտահայտիչ կերպով ցուցադրում էին, որ նա դժվարությամբ է տանում այդ բեռը, բայց ինչ գնով էլ լինի, ուզում է տեղ հասցնի, միայն թե հասցնի» (Ⅴ, 78):

Անմիջապես հետևում է հետևյալ համեմատությունը․ «Այդպես էլ ե՛ս, ընթերցո՛ղ, ճի՛շտ այդ վարժապետի նման․– ո՞ւր եմ գնում։ Ինչո՞ւ եմ հպել – բայց ո՛չ թե ողնաշարիս, այլ գանգիս ուղեղին դագաղանման այս բեռը, և ուզում եմ տեղ հասցնեմ․․․ ո՞ւր։ Եվ մի՞թե այնտեղ, տքնությանս վերջում, որպես նվիրական, սիրելի մի մեռել – չպիտի՞ պատկերանա ինձ Երկիրը Նաիրի, որին դամբանելու համար տանում եմ ես ահա խոհերիս տողաշար դագաղը – տանում եմ կամքիս հակառակ, որովհետև, այո հարկավոր է տանել․․․ թաղել․․․ բոլոր մեռելներին, որքան էլ նրանք սիրելի ու հարազատ լինեն․․․» (Ⅴ, 78-79)։

Ողբերգական շունչ ունեցող այս դատողությունը, փայտ ծախող գյուղացու աչքերի մշուշից հառնած անփարատելի տխրությունը, էլի ուրիշ նման քնարական հատվածներ, այդ թվում նաև վեպի անմրցելի, անզուգական Առաջաբանը («Հազա՜ր-հազա՜ր տեսքով ու կերպարանքով պատկերանում է նա ինձ․․․ Նա կա, եղել է և հին է, որպես իմ արյունն է հին») միանգամայն պարզ ու որոշ վկայում են Չարենցի «նայիրյան գերությունը»։

Այս հուզապրումի մասին հրապարակված է նաև մի կարևոր փաստաթուղթ։ Դա Մամիկոն Գևորգյանին 1924-ին գրած Չարենցի նամակի հետևյալ խոստովանությունն է․ «Անցյալ ձմեռվա ընթացքում Երևանը մի հսկայական գործ կատարեց իմ հոգեկան զարգացման զիգզագանման ուղիում․ այն է՝ արմատախիլ արեց իմ մեջ այն ամենը, որ նաիրյան էր, ռոմանտիկ, տեղական։ Ոնց որ կավիճով գրված էր այդ բոլորը իմ հոգու տախտակի վրա։ Եվ ահա ճակատագրական մի ձեռք օրերի սպունգով սրբեց այդ ամենը մի ձմեռ – ու տեղը թողեց – բաց տարածություն։ Շատ ուրախ եմ։ Ինձ ավելի քան երեխայնացնում էր այդ ռոմանտիզմը։ Շնորհակալ եմ 1923 թվի Երևանից։ Բայց բանը նրանումն է, որ վերոհիշյալ «բաց տարածությունը» դեռ չի բեղմնավորվել։ Եվ կբեղմնավորվի՞ արդյոք, և ինչո՞վ, և ե՞րբ – անհայտ է ինձ, պետիս,– բայց մի բան ես զգում եմ, պարզ է ինձ համար․ ինչով էլ որ բեղմնավորվի սրանից հետո իմ նաիրյան ռոմանտիզմից ազատագրված հոգին – բերքը ավելի բարձր, ավելի-ավելի լիքը ու հասուն կլինի, քան առաջվանը․ ռոմանտիզմը, ինչ գույնի էլ նա լինի, մանկական է, երեխայական հասակը բնորոշող, ինչպես կրոնը մարդկային հասարակությունների զարգացման մեջ․․․ (ընդգծումը իմն է – Ս․ Ա․)։

Ասածներիցս պարզ պիտի լինի, թե ինչու ես չեմ կարող շարունակել «Երկիր Նաիրին»․ նրա ժամանակն անցավ։ Ես օրգանապես արդեն հեռու եմ այդ ամենից – և իմ առաջ հիմա, դեռևս մշուշանման, ուրվագծվում է մեր, մարդկային, համամարդկային այսօրվա կոնկրետ կերպարանքը և ապագա կենցաղը․․․» (Ⅵ, 404—405)։

Այս գրության մեջ ամենահետաքրքրական դրվագը «նաիրյան ռոմանտիզմին» վերաբերող հատվածն է։ Չարենցն ինքն է հաստատում, որ «Երկիր Նաիրին» շարադրում էր «տեղական-ռոմանտիկական» դիրքերից։

Գաղափարական այս դիրքերի տրամաբանական ավարտումն է երկրորդ հրատարակության (1926) Առաջաբանում տեղ գտած Չարենցի կոչն իր հայրենակիցներին, ուր ասվում է․ «եթե նրանք ունեն ստույգ տեղեկություններ հիշյալ կարևորագույն հանգամանքը ճշտող՝ թող բարի լինեն գրել մեզ, հետևյալ հասցեով․–

Երկիր Նաիրի․ Եղիշե Չարենցին» (Ⅴ, 8)։

Այսպիսով, քննելով Նաիրիի գոյականության խնդիրը, Չարենցը հանձնարարում է երկու հասցե՝ մազութի-համոյականը և ժողովրդականը, կեղծն ու իրականը, մեռնողն ու ծնվողը, գետնահարվածն ու վեր հառնողը։

Վեպն ավարտվում է ծնվող ու վեր բարձրացող Նաիրիի դիֆերամբով․ «Կենդանի մնացածներից շատերն արդեն ազատ են վերոհիշյալ ուղեղային մորմոքից ու սրտի հիվանդությունից և այսօր իրենց երկիրն են շինում – մի երկիր, սակայն, որի գոյական լինելը ճշտելու համար կարիք չկա դիմելու ոչ մի Մանուկ Աբեղյանի, որովհետև այդ պարզապես տեսնում են բոլոր նրանք, ովքեր գործ ունեն հողի ու աշխատանքի հետ» (Ⅴ, 273):

Դիֆերամբը վեպի առաջաբանում առկախ թողնված հետևյալ հարցի պատասխանն է․ «Սիրելի ընթերցո՛ղ, թողնում եմ, որ դու․․․ այո, դու – գտնես Նաիրին։ Սույն այս իմ պոեմանման վեպում կանցնեն, աչքերիդ առաջով բազմաթիվ նաիրցիներ․ սիրի՛ր, որին կուզես, գտի՛ր, ում որ սրտում, կամ հոգում կամենաս, երկիրը Նաիրի։

Իսկ եթե, բան է, չգտար – ներիր, սիրելիս, ես չեմ մեղավորը․․․ Գուցե ճիշտ որ՝ միրաժ է Նաիրին․ ֆիկցիա․ միֆ․ ուղեղային մորմոք․ սրտի հիվանդություն» (Ⅴ, 13)։