Գուրգեն Մահարու Այրվող այգեստաններ վեպն իր բարդ կառուցվածքով վերակերտում է 20-րդ դարասկզբի Վանի ազգային, հասարակական, քաղաքական և մշակութային կյանքը: 1960-ական թթ. հետստալինյան քաղաքականությունների համատեքստում ստեղծված այս գործով հեղինակն ավարտին էր հասցնում ավելի վաղ` 1930-ական թթ. սկիզբ առած իր ինքնապատումը («Մանկություն և պատանեկություն», «Երիտասարդության սեմին»), որն այստեղ որպես հայրենի աշխարհի` Վանի կենսապատում է ծավալվում: Սեփական կենսագրությունից հայրենի քաղաքի կենսագրությանը անցնելով` Մահարին մի կողմից` գրականությամբ մոռացությունից փրկում էր հայրենի աշխարհը, մյուս կողմից`  վերակերտում այն որպես կենդանի աշխարհ: 

Վեպի այս յուրահատկությանը ուշադրություն է դարձրել գրականագետ Սիլվա Բոդոսյանը` նկատելով, որ Մահարին ոչ թե պատմական վեպ է գրել, որտեղ կարևոր է պատմական իրադարձությունների ներկայացումը, այլ ստեղծել է հերոսների գիտակցության մեջ բեկվող պատմական իրադարձությունները պատկերող գործ: Պատմական դեպքերի գեղարվեստական ներկայացման այսպիսի դիրքափոխումը շրջում է ինչպես վեպի, այնպես էլ պատմական վեպի ըմբռնումը, մի հարց, որն առանցքային էր վեպի առաջին հրատարակությանը հաջորդած հրապարակային քննադատություններում: Բոդոսյանը ուշադրություն է հրավիրում այն բանի վրա, որ հեղինակը ժանրային այսպիսի շրջափոխման հասել է վեպի բավականին բարդ կառուցվածքի միջոցով: Ունենալով թեմատիկ երեք հանգույցներ`  20-րդ դարասկզբի ազգային-քաղաքական իրադարձությունները, Վանի պատմա-մշակութային կյանքը և մեկ գերդաստանի պատմությունը, ըստ Բոդոսյանի, թեմաներից յուրաքանչյուրը հեղինակը ծավալում է ոչ թե ինքնօրեն կերպով, այլ ներհյուսում դրանք այնպես, որ առանց մեկի անհնարին լինի պատկերացնել մյուսը: Այսպես, Վանի համար նոր` քաղաքական իրադարձությունները բեկվում են ինչպես Վանի պատմա-մշակութային միջավայրում, այնպես էլ  դրանք ըմբռնող մարդկային գիտակցության մեջ: Այս բեկումներով է, որ իրադարձությունը դառնում է պատմական, քանի որ այն կերպարանվում է  ոչ ինքնին, այլ հերոսների ըմբռնումներում: Իրադարձություններն այս կերպ դուրս են գալիս պատմական փաստի շրջանակից ու դառնում ժամանակի մեջ ծավալվող կենդանի պատմություն: Ստորև ներկայցվող հատվածում Բոդոսյանը փորձել է բացատրել Մահարու վիպումի այս յուրահատկությունը: 

Հրապարակվում է ըստ` Սիլվա Բոդոսյան, Գուրգեն Մահարի (Երևան: Հայկական ՍՍՀ ԳԱԱ հրատ., 1981), էջ 151-154:

 

Այրվող այգեստաններ 

3.

Մահարին ստեղծեց ողբերգական երգիծանքի բնույթի ազգային-քաղաքական, սոցիալ-կենցաղային, բարոյա-հոգեբանական («օրերի ու վաստակների») վեպ՝ տիրապետող գաղափարների վերաբերյալ: Այս բնութագրումը բխում է «Այրվող այգեստաններ» վեպի համայնապատկերային բնույթից:

Անկաշկանդ, խորքով ու լայնքով այս վեպը թափանցում է նախահեղափոխական հայ իրականության՝ սոցիալական կյանքի ու փիլիսոփայության, էթիկայի ու բարոյականության, պատմական իրավիճակի ու ընթացիկ քաղաքական ու կենցաղային կյանքի ոլորտները, բարձրացնում ժողովրդի գոյության կարևոր խնդիրներ:

Նմանօրինակ հարստությունը ստեղծվում է ենթաթեմաների երեք ընդգծված հոսանքների շնորհիվ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր կենտրոնը, իսկ սրանք իրենց հորձանուտն են ներքաշում բազում այլ միկրոթեմաներ: Ի վերջո այս բոլորը միանում են, կազմելով պտույտի լայն շրջան՝ մեկ էպիկենտրոնով, որի անունն է ազգային ճակատագիր:

Վեպի  կենտրոններից մեկը Վան քաղաքի արտաքին տեսքի, նրա շրջապատի, պատմական անցյալի, այլուր ապրող ու գործող անվանի ու հասարակ վանեցիների, հասարակական ու կենցաղային վայրերի վավերագրական բնույթի ճեպանկարն է:

Երկրորդը՝ դաշնակցության և այլ կուսակցությունների քաղաքական գործունեությունն է՝ նրանց ներկայացուցիչների անձնական կյանքի որոշ մանրամասներով ու այդ ոլորտը ներքաշված բազմաթիվ մարդկանց ճակատագրերով:

Եվ երրորդը՝ Օհանես աղայի, ավելի ստույգ՝ Մուրադխանյանի տոհմի ճակատագիրը՝ երկրի պատմական ու սոցիալ-քաղաքական ընդհանուր կյանքի ֆոնի վրա:

Ամեն մի «կենտրոն» հետամտում է իր նպատակը: Այսպես՝ ազգային-քաղաքական թեման լուծվում է դաշնակցության և այլ կուսակցությունների սյուժետային գծում, սոցիալ-հոգեբանականը՝ Օհաննես աղայի և նրա շրջապատի միջոցով, չնայած որ յուրաքանչյուրի ներսում լուծվում են նաև մյուսին բնորոշ խնդիրներ, պատմա-քաղաքական թեման «փորձարկվում է» Օհանես աղայի և նրա շրջապատի, իսկ սոցիալ-հոգեբանականը՝ դաշնակցության և այլ կուսակցությունների գործունեության ու նրանց ներկայացուցիչների վրա:

Ինչ վերաբերում է վավերագրական ճեպանկարների «բեռնավորվածությանը», ապա այստեղ խնդիրը փոքր-ինչ այլ է:

Նախ` նրանք կոչված են ազգագրական նյութի ներգրավումներով ծանոթացնել ընթերցողին Վան քաղաքի հետ և, երկրորդ՝ այս կամ այն չափով օժանդակել առաջին երկու թեմաների բացահայտմանը: Այստեղից էլ` մերթ էլեգիական-մելամաղձոտ, մերթ երգիծական (հումորից մինչև մաղձ) եղանակները, մերթ էլ անկողմնակալ նկարագրություններ:

Թերևս հարց ծագի, այս ենթաթեմաներից ո՞րն է գլխավորը` ազգային-քաղաքակա՞նը, սոցիալ-հոգեբանակա՞նը, թե՞ վավերագրականը:

Չնայած այս «բաժանումը» վեպում կա, Մահարին նախապատվություն չի տալիս որևէ մեկին, իր ուշադրությունը հավասար բաշխում է ազգային-քաղաքական իրավիճակների, այդ իրավիճակներում մուրադխանյանների վարքագծի, Վանի այգեստանների և վանեցիների ճակատագրի վրա:

Մահարին, ինչպես Չարենցը իր ժամանակին, վեպի նյութ էր ընտրել հայ կյանքի հանգուցային ժամանակահատվածը, երբ մթնոլորտը շնչում էր ազգի գոյության երկընտրանքով, իրեն ենթարկելով հասարակական-անձնական բազմազան ու բազմապիսի ոլորտներ:

Իսկ ո՞րն էր գեղագիտական դավանանքը:

Մեկ այլ առիթով արդեն ասվել է մարդկային հոգեբանությունն ու գործը լայն կապերի մեջ ուսումնասիրելու, մարդու անձնական խառնվածքի և բնատուր հատկությունների միջոցով հասարակական-քաղաքական, սոցիալական-գաղափարական գործոնները արծարծելու Մահարու տաղանդի ու հմտության մասին: Այստեղ ևս հերոսները (գործող անձինք) գտնվում են կյանքի հորձանքում, իսկ կյանքը այն քաղաքն ու թաղամասն է, ընտանիքն ու կենցաղը, աշխատանքն ու ժամանցը, հասարակական-քաղաքական, գաղափարական այն մթնոլորտը, ուր անցնում է նրանց բաժին ընկած ժամանակը: Սակայն կյանքի համայնապատկերը Մահարու հերոսների գոյության ֆոնը չէ, ինչպես որ հերոսները չեն վերակենդանացվում միմիայն այդ կյանքը իրենց միջոցով մարմնավորելու համար: Այստեղ ամեն ինչ շաղկապված-միահյուսված է, փոխպայմանավորված: Ասել է, թե քաղաքը արտաքին տեսքով ու ներքին կյանքով, պատմական-քաղաքական իրավիճակով, բազմաթիվ հերոսներ` հասարակության մեջ իրենց զբաղեցրած տեղով ու խաղացած դերով, ազգային սովորույթներն ու հոգեբանությունը վեպի բուն նյութն են:

Միասնության սկզբունքով են վերհանված ազգային ճակատագիր ընդհանուր թեմայի բազմազան հատվածները` յուրաքանչյուրը պատմականության լույսի տակ: Սակայն այստեղ տեղի է ունեցել հետաքրքիր տեղաշարժ՝ այս հետահայաց (ретроспективный) վեպը գրվեց պատմական ժամանակաշրջանի ժամանակակցի դիրքերից, որն, անշուշտ, բերեց իր յուրահատկությունները:

Մահարին առիթ չունեցավ Րաֆֆու նման բողոքելու, թե աղբյուրներ չկան մեր նախնիների «բարքը, վարքը, սովորությունները, կրոնական պաշտամունքները, ժողովրդական հանդեսները…» ուսումնասիրելու համար, թե չգիտե «ի՞նչ էր ուտում, ինչպե՞ս էր հագնվում. ի՞նչ տեսակ տան մեջ էր ապրում հայ մարդը…»:^[1]Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հ. 10, Երևան, 1959, էջ 42: Ճիշտ է, Մահարու «անցյալը» հեռավոր չէր, սակայն «անհետացած ոստանը» նույնքան հեռու ու անծանոթ է ժամանակակիցներին, որքան Րաֆֆու ասած հեռավոր անցյալը: Ժամանակակցի դիրքի շնորհիվ պահպանվեց ազգային-քաղաքական և սոցիալական կյանքի տաք շունչը: Սակայն, թերևս, այս էր պատճառը, որ Մահարին ինչ-որ չափով սահմանափակեց իր` որոշ տարածությունից անցյալը հետազոտողի հնարավորությունները, այսինքն չստեղծեց պատմական կտավ, որը գրողի իր իրավունքն էր:

Վեպի վերջաբանում Մահարին գրում է, թե իր վեպը ստեղծելիս չի քրքրել արխիվային նյութեր, այլ առաջնորդվել է փաստերի իր իմացությամբ: Պատմական վեպ գրելու հավակնություն չի ունեցել ընդհանրապես, որի ապացույցն է ոչ միայն հեղինակի հայտարարությունը, այլև գլխավորապես վեպի ներքին կառուցվածքը: Ինչպես հայտնի է, պատմական վեպերում իշխողը դեպքերն են, իրադարձությունները, հասարակական պատմությունը, իսկ Մահարու վեպում այս բոլորը բեկված են հերոսների գիտակցության հոսքի մեջ և «իրականանում» են նրանց հոգեբանության դիտակետով, «երկուսը միասին, մեկը մյուսի միջոցով»:^[2]Ս. Արզումանյան, Սովետահայ վեպը, Երևան, 1967, էջ 11: