1869 թվականին Ղազարոս Աղայանը ստանձնեց Մայ Աթոռի պաշտոնական ամսագրի՝ Արարատի խմբագրությունը։ Այս նույն ընթացքում արևելահայ իրականության մեջ բացվեց առաջին բարձրագույն կրթական հաստատությունը՝ Էջմիածնի ճեմարանը։ Խմբագիր լինելու իր այս միջոցին, 19-րդ դարի հայ մանկավարժության ձևավորման գործում մեծ դեր խաղացած Աղայանը լույս է ընծայում մանկավարժության շուրջ իր տեսական մտորումներն ամփոփող մի ծավալուն հոդված՝ «Խորհրդածություն դաստիարակության վերա» վերնագրով։ Պետերբուրգի և Մոսկվայի համալսարանական շրջանակներից նոր վերադարձած և այնտեղի լուսավորական գաղափարներով տոգորված Աղայանի այս աշխատության մեջ նշմարելի են եվրոպական 18-րդ դարի տարբեր լուսավորիչների, թերևս ամենավառ կերպով Ջոն Լոքի գաղափարները։ Շատ հետաքրքիր է, թե ինչ արձագանք է այս հոդվածը գտել տեղի բարձրաստիճան հոգևորականության շրջանում։ Աղայանին որպես ուսյալ երիտասարդ համակրելով հանդերձ, այս հոգևորականներից ոմանք հիշյալ հոդվածում տեսել են հավատի համար վտանգավոր մտքեր։ Նշանակալի է այն հանգամանքը, որ լուսավորության և հայ կյանքն արդիացնելու դեմ պայքարող պահպանողական Սարգիս Հասան-Ջալալյան եպիսկոպոսն Աղայանի մտքերում նշմարում է 18-րդ դարի լուսավորիչ, արդի մանկավարժության ակունքներում կանգնած Ժան-Ժակ Ռուսոյի, կամ իր բառերով «Հովհաննես-Հակոբի» գաղափարների դրոշմը։ Ինքն Աղայանը չի հստակեցնում այս ազդեցության գոյությունը կամ չափը, սակայն, միևնույն ժամանակ, թեթևակիորեն հեգնում է Եպիսկոպոսի քննադատությունը ակնարկելով այս կռահման անպատեհության մասին։ Էականն այստեղ ոչ միայն այն է, թե Աղայանի հոդվածն իրոք ազդված է եղել Ռուսոյի փիլիսոփայությունից, թե՝ ոչ, այլև այն, որ ճեմարանի հիմնադրման փուլում, փաստորեն, ժնևցի փիլիսոփայի գաղափարները հասել էին Էջմիածին ու ասես հալածում էին արդիացումից խորշող հոգևորականներին։
Հրապարակվում է ըստ՝ Ղազարոս Աղայան, Երկերի ժողովածու, հ. 4 (Երևան։ Հայպետհրատ, 1963), էջ 433-437։
Իմ կյանքի գլխավոր դեպքերը
«Արարատ»–ն սկսված էր մայիսին, տարին լրանալու համար մնացել էր մի քանի օր: Նոր տառերն արդեն պատրաստ էին, բայց ես ուզում էի, որ նրանով սկսվի երկրորդ տարին և մի փոքր մարդավարի խմբագրությամբ: Մեկ օր Մանկունին մի թուղթ բերավ Սինոդից և խունջիկ–մունջիկ գալով՝ ասաց.— իշտե՛, մարդս քեզի խմբագիր ըրած է, «Արարատ»–ի երկրորդ տարին դուք պիտի սկսիք:
Թուղթն առա կարդացի և «շատ լավ, ասացի, թեպետ ավելի լավ կլիներ, որ խմբագիրը միաբանությունից մեկը լիներ, ես կլինեի նրա օգնականը»:
— Ո՛չ, պետք չէ, դուք կլինիք խմբագիր, իսկ ես ամեն կերպ կօգնեմ ձեզ:
— Բայց այս մի անպատվություն չէ՞ միաբանությանը:
— Ոչ, որովհետև խմբագրի անունը չի գրվիր, ո՞վ պիտի իմանա, որ խմբագիրը միաբանությունից չէ: Վերջապես մարդս այսպես կբարեհաճի, քո մասին անոր շատ բան ըսած է Սանասարյանցը:
Մանկունին վեհափառի մասին խոսելիս՝ ասում էր մարդս, որ իրանց լեզվում ներելի էր, բայց ես ու Բաստամյանցը, որ հետո եկավ, այդ բառը լսելիս չէինք կարողանում մեր ծիծաղը բռնել:
Նոր «Արարատ»–ը սկսեցի ես անպատրաստից, և ինձ համար անակնկալ կերպով: Առաջին իսկ համարում մի առաջնորդող գրեցի «Աշխատություն» վերնագրով, որի մեջ ցույց տվի, թե որպիսի ուղղություն պիտի ունենա «Արարատը», թե ընդհանուր տիեզերքը շարժման մեջ է, ուրեմն մենք ևս պիտի շարժինք, պիտի աշխատինք, թե՝ աշխատությունը մարդուս համար մի անեծք չէ, ինչպես կարծում են, այլ օրհնություն: Բոլոր ասածներս վերաբերում էին ոչ այնքան ազգին, որքան նույնիսկ միաբանությանը, որ երեսի քրտինքով հաց ուտելու սովոր չէր, չէր աշխատում, չէր սովորում, չէր ինքնակրթվում: Միևնույն համարում սկսեցի և իմ «Խորհրդածություններս դաստիարակության վրա»: «Արարատ»–ը ոչ միայն արտաքուստ, այլև ի ներքուստ դարձավ մի նորություն և շատ հետաքրքրական: Պետերբուրգից բարեկամներս շնորհակալություն գրեցին, Թիֆլիսի բարեկամներս գովաբանեցին «Մեղու»–ում և ես ավելի խրախուսվեցի:
Երկրորդ համարում դուրս եկավ իմ խորհրդածությունս նոր ուսումնարանի մասին: Այն ժամանակ դեռ ճեմարան բառը չկար: Սրբագրության թերթն ուղարկում էի վեհափառին և նա վրան գրում էր՝ տպեսցի: Այս խորհրդածությունը որ ուղարկեցի, ինձ կանչեց մոտը, և սկսեց օրհնել և գովել, և վերջումն ավելացրեց.
— Իմ մասին ասում են, որ իբր թե ես շատ եմ սիրում գովասանք: Այստեղ դուք ինձ գոված չեք, բայց ինչ որ լավ է, լավ է, լինի գովասանք, թե ոչ: Ապրի՛ս տղաս, դու շատ ուսումնականներու գլխու վրա լիմոն կքամես…
Վեհափառն աշխատում էր, որ ինձ հետ արարատյան բարբառով խոսի, բայց դուրս էր գալիս մի խառնուրդ. խառնում էր և եզակի և հոգնակի դեմքով խոսելը: Ինչ որ է, բայց այս անգամ ես մի թիզ բարձրացա վեհափառի աչքում, թեկուզ սրտանց լիներ ասածը, թեկուզ նպատակավոր, և սկսեցի ավելի ևս ազատ գրել:
Խորհրդածություններս գրելու համար ձեռքիս տակ չունեի ոչ գրավոր աղբյուր, ոչ օժանդակող գիրք: Այս մասին գրեցի Պետերբուրգ Ա. Բաբայանցին, Ն. Սալամբեկյանցին, որ այդ նյութի վերաբերյալ կարևոր գրքեր հասցնեն, բայց նրանք պատասխանեցին, թե՝ «դու այն ասա, ինչ որ արդեն գիտես, այդ էլ շատ է. թե մենք էլ կաշխատակցենք «Արարատ»–ին և քո պակաս թողածը կլրացնենք դաստիարակության մասին»: Սրանք իրանց խոստումը կատարեցին, բայց ոչ իմ խնդիրս, վախենալով, ինչպես հետո իմացա, թե մի գուցե ես կսկսեմ թարգմանություն անել և հոդվածներս զրկել իրանց սրտաբուխ թարմությունից, մոռանալով, որ ամեն աճելություն սնունդ կպահանջե:
Խորհրդածություններիս մեջ այն միտքն էի ուզում տարածել, ինչ որ պահանջում էր նորագույն մանկավարժությունը, թե մարդուս բարոյական, մտավոր և ֆիզիկական կողմերի զարգացման մեջ պետք է ներդաշնակություն լինի, կամ՝ որ նույն է՝ հոգու, մտքի և մարմնի մեջ: Այդպես էլ գրեցի ես: Նախ մարմնի մասին, այսինքն ֆիզիկական կրթության, որի համար արհեստն անհրաժեշտ համարեցի, հետո մտքի մասին: Կարգը որ հասավ հոգուն, ես շատ նեղն ընկա: Ինչպե՞ս գրեի, որ ոչ հոգեբանության հակառակ լինի և ոչ աստվածաբանության: Ինձ օգնության կանչեցի մեր Դավիթ Անհաղթին իր «Սահմանք իմաստասիրության» գործով, որպեզի ինչ տեղ որ ասածս հակառակ լինի միջնադարյան գաղափարներին, իսկույն մի վկայություն բերեմ հինգերորդ դարու փիլիսոփայից, որ մեզանում և՛ սուրբ է համարվում և՛ աստվածաբան: Ուշադրության արժանի է, իրավի, որ մեր հինգերորդ դարու հայրերը շատ բաներ ունին ասած, որոնք գլխովին հակառակ են վերջին դարերի սրբացած գաղափարներին: Մեր Եղիշեի ասելովը, թե «Բոլոր մարմնոյս հոգի է կենդանութիւն, իսկ հոգւոյ և մարմնոյ միտք են կառավար», մի ահագին քար է գցում այն ինքնակոչ աստվածաբանների գլխին, որոնք մտքի թելադրությունը չարի թելադրություն են համարել, և իմաստությունը՝ հիմարություն:
Երբ հոգու մասին գրած հոդվածս ուղարկեցի վեհափառին, որ վրան գրե տպեսցի, նա այդ հոդվածը շատ խրթին էր գտել և հանձնել էր Տեր–Հովսեփյանցին և Թաղիանոսյանցին, որ քննեն: Սրանք ետ էին դարձրել հոդվածս, ասելով՝ «Վեհափառ տեր, սա աստվածաբանության է վերաբերում, իսկ մենք այդ գիտությունը չունենք, տվեք եպիսկոպոսներին քննելու»: Վեհափառը կանչում է Սարգիս եպիսկոպոս Հասան–Ջալալյանին և ասում է, որ մի ժողով կազմի իր նախագահությամբ և այդ հոդվածը քննադատե: Ժողովը կազմվեց, ուր, բացի նախագահից, ներկա էին Աբել եպիսկոպոս Մխիթարյան, Գրիգոր եպիսկոպոս Մուշեղյան, Գրիգոր եպիսկոպոս Սագինյան և էլի ուրիշ եպիսկոպոսներ և վարդապետներ, որոնցից շատերը եկել էին միայն այդ հանդիսին ներկա լինելու: Ինձ կանչեցին, որ կարդամ իմ հոդվածը և պաշտպանեմ: Պաշտպանվելուս իրավունքը վեհափառն էր տվել: Վարպետ մարդ էր, նա ուզում էր և՛ հոդվածս պաշտպանված և ազատված լինի, և՛ ինքը չլինի թույլ տված, որ բան է, եթե դրա տակիցը մի բան դուրս գա, ինքը մեղապարտ չլինի:
Սարգիս եպիսկոպոսը, իբրև համերկրացի, ինձ սիրում էր որդու պես, մանավանդ որ իր աշակերտի աշակերտն էի: Մյուսները նույնպես շատ հարգում էին, ոչ ոք տրամադրություն չուներ վրաս հարձակվելու, մանավանդ որ աստվածաբանություն ասածդ նրանք էլ միայն ինձ չափ էին հասկանում, գուցե դեռ մի քիչ էլ պակաս: Բայց նրանք միևնույն ժամանակ և բարի էին, շատերը մինչև անգամ ինձ պաշտպանում էին: Այնուամենայնիվ էլի շատ տեղեր ջնջել տվին, ասելով միայն, թե՝ երկդիմի է դուրս գալիս ասածդ և շատերը կարող են գայթակղվել: Ես էլ ջնջում էի խաթրի համար՝ չարաչար պաշտպանելուց հետո, որով հոդվածս բավական կցկտուր դուրս եկավ: Այդ ժողովում ես մի բան սովորեցի. Սարգիս սրբազանը շուտ շուտ «Հովհաննես–Հակոբի» անունն էր տալիս. հետո իմացա, որ այդ Հովհաննես–Հակոբը Ժան–Ժակ Ռուսոն է եղել, որից իբր թե ես շատ մտքեր եմ սեփականել: