Ներածություն

Գուրգեն Մահարու որբական փորձառության ներքին լարումներից 1960-ական թվականներին ծնված Այրվող այգեստաններ վեպը հեղինակի իսկ ստեղծագործական աշխարհում ի մի է բերում հայրենի Վանը գրականությամբ փրկելու 1930-ական թվականներին սկիզբ առած ոգորումները: Վեպը հրապարակ էր իջնում մի շրջանում, երբ Խորհրդային Հայաստանի հանրային կյանքում օրակարգային էր ցեղասպանության հիշողության կառուցումն ու սրան սերտորեն կապված ազգային հարցի վերանայումը: Այս համատեքստում Մահարին «վերադառնում» է 1930-ական թվականների գեղարվեստական իր մտահղացմանը` ավարտին հասցնելով հայրենի տան կորուստը գրականությամբ վերապրելու որբական իր փորձառությունը: Քննարկելով արդիացման ուղին բռնած հայության մի հատվածի կյանքում քաղաքական կուսակցությունների գործունեությամբ ի հայտ եկած բարդությունները` գրողն ազգային ազատագրության թեման ծավալում է անձնական իր փորձառության` քաղաքական տարաձայնություններով պայմանավորված ընտանեկան ողբերգության հետնախորքին: Այսքանով հանդերձ, Մահարին ստեղծում է այնպիսի գեղարվեստական կառույց, որը ազգային կուսակցությունների գործունեության թեման շոշափում է ազգային հեղափոխությանը ծնունդ տված հասարակական-մշակութային կյանքի հետ սերտ կապերի համատեքստում:

Հրապարակ իջած վեպը մեծ հուզումների և սուր քննադատությունների առիթ է տալիս` քննադատության արժանանալով այն բանի համար, որ հեղինակը, անտեսելով 20-րդ դարասկզբի ազգային ազատագրական շարժումների շուրջ եղած ժամանակի պատմագիտական գրականությունը, հանգել էր սխալ եզրակացությունների: Քննադատության հիմնական կետն այն էր, որ ազգային կուսակցությունների Վանում ծավալած գործունեությունը հեղինակը «ներմուծված» և ոչ տեղում ծնված էր համարում` անտեսելով, որ «անցյալ դարի կեսերից թուրքական բռնակալությունը պետականորեն ծրագրել էր իր կայսրության մեջ բնակվող այլազգիների բնաջնջումն ու ձուլումը, մանավանդ բալկանյան երկրների ազատագրումից հետո»:^[1]«ՀՍԳ Միության քարտուղարությունում», Գրական թերթ, 19 մայիսի 1967 թ.: 1960-ական թթ. ազգային ազատագրական շարժումների մասին պատմագիտության մեջ ձևավորված մոտեցումներում երևան էր գալիս այն ըմբռնումը, որ Օսմանյան կայսրության ներսում հպատակ ժողովուրդների, այդ թվում նաև հայերի ազատագրական շարժումներն իրենց սոցիալական պատճառներից ծնված լինելով` միևնույն ժամանակ և անխուսափելիորեն ունեին ազգային բնույթ: Հայերի հանդեպ վերաբերմունքի մեջ տնտեսականի կողքին չէր անտեսվում նաև քաղաքական ու կրոնական հողի վրա հալածանքների խաղացած դերակատարությունը: Պատմաբան … կարդալ ավելին Այս անկյունից դիտված` քննադատությունը հանգում էր նրան, որ «չհասկանալով պատմական իրադարձությունների իմաստն ու ժողովրդի ինքնուրույն պայքարի նշանակությունը, [հեղինակը] հանգել է անընդունելի, հակապատմական ընդհանրացումների, որ իբր հայ ժողովրդի մեծ ողբերգության պատճառը «բզեզների բունը անտեղի կերպով խառնելն է»:

Ազգային ազատագրության այս ընդհանուր` գաղափարական քննադատության համատեքստում Մահարին քննադատվում էր այն բանի համար, որ տարվելով կենցաղային մանրուքներով, դուրս էր թողել Վանի հերոսամարտի նկարագրությունը և «չ[էր] կարողացել տեսնել հայ ժողովրդի բնավորության վեհությունն ու մարդկայնությունը և բացասական, ոչ բնորոշ բարոյական հատկություններով է[ր] օժտել վեպի կերպարներին, դրանով իսկ վիրավորելով հայ ժողովրդի արժանապատվությունը»:<sup>[2]</sup>«ՀՍԳ Միության քարտուղարությունում», Գրական թերթ, 19 մայիսի 1967 թ.: Քննադատությունը հասնում էր նրան, որ «վեպի քաղաքական նպատակադրումը անմիջաբար կապելով հեղինակի գեղարվեստական մտածողության հետ» և արատավոր համարելով «քաղաքական հարցերի մեկնակետը», արատավոր էր նկատում նաև այդ «գաղափարներին ծառայեցված գեղարվեստական մտածողությունը»:<sup>[3]</sup>Մարգո Մխիթարյան, «Գրողը և պատմական ճշմարտությունը», Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 1967, թիվ 10: Ծայրահեղացված այս մոտեցման վեպը մերժվում էր որպես հակապատմական ընդհանրացումների հասած և ըստ այդմ նաև` արատավոր գաղափարներ արտահայտող գեղարվեստական գործ ու դուրս դրվում գրական ու հանրային շրջանակներից: Հանրային սուր քննադատությունների ճնշման տակ Մահարին վերանայում է վեպի առաջին հրատարակությունը և 1967-ին, մահվանից կարճ ժամանակ առաջ, ավարտում երկրորդ` լրամշակված տարբերակը: Վեպի այս տարբերակը հրատարակվում է հեղինակի մահվանից տաս տարի անց` 1979-ին երկերի հրատարակության չորրորդ հատորում:^[4]Տե՛ս Գուրգեն Մահարի, Երկերի ժողովածու, հ. 4 (Երևան: Հայաստան, 1979):

Այրվող այգեստաններ վեպը խորհրդահայ քննադատներին անակնկալի էր բերել այն պատճառով, որ հեղինակը, լայնորեն տեղ տալով Վանի կենցաղային կյանքին, տեղ չէր տվել ազգային ազատագրական պայքարը ներկայցնելուն ու նսեմացրել վերջինիս նշանակությունը: Ի տարբերություն հայաստանյան շրջանակների, Սփյուռքում վեպն այս անկյունից չի քննադատվում: Վեպի շուրջ եղած անդրադարձների մեծ մասը, փորձելով պաշտպանել Մահարուն և վեպը խորհրդահայ քննադատությունից և գնահատելով այն Վան-Վասպուրականի ժողովրդագրական հարուստ նյութը վարպետորեն պատկերելու անկյան տակ` հակվում էին նրան, որ Մահարին, տեղ տալով ընտանեկան դժբախտությանն ու Ռամկավարական շրջանակների ըմբռնումներին` միակողմանի վերաբերմունքի էր արժանացրել Դաշնակցության գործունեությունը:^[5]Մահարուն դատապարտող հայաստանյան քննադատություններին հակընդդեմ գրված հոդվածներից, տե՛ս, օրինակ` հեղինակի հետ ազգակցական կապ չունեցող Գեորգ Աճեմյանի հոդվածը, «Ազատութիւնը որպէս բռնութիւն. Գուրգէն Մահարիի «Այրուող այգեստաններու» առիթով», Սփյուռք, 27 օգոստոսի 1967 թ., ինչպես նաև` Նայիրի պարբերականի, հավանաբար խմբագրի` Անդրանիկ Ծառուկյանի արձագանքը, տե՛սՆայիրի, 2 հուլիսի 1967 թ., էջ 3: Նույն համարում Ծառուկյանը հրատարակում է նաև Գրողների միության կարծիքը: Գործը ազգագրական տեսանկյունից գնահատելու, բայց կուսակցական տեսանկյունից քննադատելու համար … կարդալ ավելին Սփյուռքում վեպը հիմնականում քննադատվում էր հեղինակի անձնական փորձառության տեսանկյունից, այն որ թեև հայրենի աշխարհի հանդեպ կարոտից մղված Մահարին երևակայության ուժով կերտում է «իսկական տիպեր, վիպական անկախ գոյութիւններ, որոնք իրենց ուրոյն կեանքով կ’ապրին հեղինակին ստեղծած վէպի տիեզերքին մէջ», միևնույնն է, նրա որդեգրած երգիծական-հեգնական մոտեցումը ջղային ու սուբյեկտիվ է, իսկ մանրուքները ներկայացնելուն խառնված հեգնանքն ու դառնությունն այնքան շատ, որ մի իմաստով «իր հերոսները միաժամանակ իր զոհերն են» դառնում:<sup>[6]</sup>Գրիգոր Շահինեան, ««Երկիր Նայիրի», «Կեորէս», «Այրուող այգեստաններ»», Ահեկան, 1968, թիվ 2, էջ 26-27: Շահինյանի այս հոդվածից մի հատված տե՛ս նաև Հայկական արդիությունների ուսումնասիրման նախագիծ, https://bit.ly/3GMIZFk, այց` 10 դեկտեմբերի 2022 թ.: Հղելով վեպում հոր սպանությունը պատկերող դրվագին Շահինյանը նկատում է, որ Մահարու ինքնակենսագրական մյուս գործերի հետ համեմատած այստեղ գրողի վերաբերմունքն ավելի է խստացել քաղաքական գործիչներին ներկայացնելիս: Անմիջական կապ տեսնելով գրողի հոր սպանության ու քաղաքական գործիչների ծաղրանկարային կերպարներ դառնալու միջև` … կարդալ ավելին

Վեպի շուրջ 1960-ական թվականների երկրորդ կեսին ծավալված այս քննադատություններն ինչ-որ առումով պայմանավորում են նրա հետագա ընդունելությունը թե՛ Հայաստանում, թե՛ Սփյուռքում: 1980-ական թվականներին արդեն վեպը գնահատող խորհրդահայ ընթերցումները թեև իրենց տեսադաշտից դուրս չեն թողնում այնտեղ ներկայացված կենցաղային կյանքը` կարևորելով այն Վանի հասարակական կյանքի տեսանկյունից, բայց շարունակում են հեղինակին ուղղված քննադատությունը ազգային ազատագրական պայքարը ներկայացնելու հարցում:<sup>[7]</sup>Վեպի առաջին գնահատողներից մեկը, օրինակ, Սուրեն Աղաբաբյանը վեպին նվիրված իր գրախոսության մեջ ընդունելով, որ «Հայ արձակի պատմության մեջ «Այրվող այգեստանները» գեղարվեստական հուշարձան է` արժանի բազմակողմանի և խոր հետազոտության», միևնույն ժամանակ նկատում է, որ գեղարվեստական առումով նա այնպիսի մի համայնաքանդակ է, որի էջերում ի հայտ է գալիս Վանը «բնակչության սոցիալական, դավանանքային, ազգային կուսակցական ամբողջական կազմով»: Սրանից ելնելով էլ Աղաբաբյանը եզրակացնում է, որ այն «հոգեբանական-կենցաղային վեպ է` Վանի «պատմական անցքերի» ներդիրներով»: … կարդալ ավելին Մահարու ստեղծագործությանը նվիրված իր մենագրության մեջ գրականագետ Սիլվա Բոդոսյանը հետևողականորեն այն միտքն է զարգացնում, որ Մահարին Վանի ազգային-մշակութային և ազգային-քաղաքական կյանքը պատկերող բարդ կառուցվածքով և ներթափանցումներով գործ է ստեղծել: Այս համատեքստում հենվելով Այրվող այգեստաններ վեպում կերպարների միջև լայնորեն ծավալվող երկխոսությունների ու ներքին մենախոսությունների վրա` գրականագետը Մահարու երկը «տիրող գաղափարների մասին» «ազգային-քաղաքական, սոցիալ-կենցաղային, բարոյա-հոգեբանական վեպ» է համարում:^[8]Սիլվա Բոդոսյան, Գուրգեն Մահարի (Երևան: Հայկական ՍՍՀ ԳԱԱ, 1981), էջ 151: Գրականագետի վերլուծության այս հատվածն ամբողջությամբ տե՛ս նաև Հայկական արդիությունների ուսումնասիրման նախագիծ, https://bit.ly/3IwE6By, այց` 10 օգոստոսի 2022 թ.: Բոդոսյանն այստեղ Մահարու վեպի առիթով շարունակում է զարգացնել 1970-ականներին Չարենցի Երկիր Նայիրիին տրված Սուրեն Աղաբաբյանի բնորոշումները: Աղաբաբյանի մոտեցումների մասին տե՛ս Սուրեն Աղաբաբյան, Եղիշե Չարենց, գիրք առաջին (Երևան: Հայկ. ՍՍՀ ԳԱ, 1973), էջ 351-440: Աղաբաբյանի մոտեցումների քննարկման համար տե՛ս Սիրանուշ Դվոյան, «Երկիր … կարդալ ավելին Ըստ նրա, գործի մեջ լայնորեն ներառնված կենցաղագրությունն ու պատմական փաստերից շեղումներն իրենց տեղն ու դերն ունեն. դրանք ազգային-քաղաքական գծի հետ մեկտեղ կազմում են վեպի ամբողջությունը` միավորվելով «մեկ էպիկենտրոնի»` «ազգային ճակատագիր» կոչվածի մեջ:^[9]Տե՛ս Բոդոսյան, Գուրգեն Մահարի, էջ 151:

Ընդունելով հանդերձ, որ Այրվող այգեստանները վերևի` իր բառերով ասած «տիրող գաղափարների» և ներքևի` որոշակի բարոյա-հոգեբանական հատկություններով հատկանշվող բնավորությունների փոխկապվածությամբ հանդես եկող կառույց է, Բոդոսյանը միևնույն ժամանակ շարունակում է ազգային ազատագրության հարցին վերաբերող Մահարուն ուղղված քննադատության հետագիծը: Գրականագետը նկատում է, որ «ազգային-քաղաքան թեման հիմնականում Դաշնակցական կուսակցության գաղափարախոսության ու գործունեությամբ բեկելով»` հեղինակը ուշադրություն չի դարձրել նրան, որ «ազատագրական գաղափարներն ընդհանրապես դարեր շարունակ գոյատևել են հայ ժողովրդի ընդերքում` անկախ դաշնակցության «ներմուծումներից»»: Ըստ այդմ Բոդոսյանը եզրակացնում է, որ ազատագրական շարժումներն այս համատեքստում դիտարկելիս հայության ազատագրության շուրջ եղած «պատմական ճշմարտությունը կերևար իր ամբողջությամբ»:^[10]Բոդոսյան, Գուրգեն Մահարի, էջ 166:

Վերլուծության այս տրամաբանության մեջ Վանը որպես «տոհմիկ առևտրական քաղաք» և նրա բնակիչներին, մասնավորապես գլխավոր հերոսին`  Օհանես աղային որպես այդ աշխարհում հաստատված նիստուկացի ու «սոցիալական ձեռքբերովի գծերի» մի խառնուրդ դիտարկելով` Բոդոսյանն խիստ քննադատական դիրք է գրավում կերպարի բարոյական հատկությունների հանդեպ: Իր իսկ առանձնացրած սոցիալ-հոգեբանական թեմայի վերլուծությամբ երբ հարցը գալիս է կերպարի` հայրենիքի ըմբռնումները քննարկելուն, ուսումնասիրողը հանգում է նրան, որ այս թեման ծավալող Օհանես աղայի մոտ հենց կերպարի համար անսպասելի, «սակայն դաժան օրինաչափությամբ կատարվում է մարդկայինի կործանումը մարդու մեջ, փլվում է այն ամենը, ինչ դարերով բարոյականություն է եղել: Օհանես աղան, իր անձնապաշտության մեջ խրված ու թաղված, հասնում է ցինիզմի գագաթնակետին»:^[11]Բոդոսյան, Գուրգեն Մահարի, էջ 193:

1980-ական թվականներին ձևավորված խորհրդահայ ընդունելության տեսական շրջանակն այնպիսին է, որ ընդունելով երկի գեղարվեստական բարդ կառուցվածքը, միևնույն ժամանակ շարունակում է քննադատության տակ պահել ազգային ազատագրության հարցը ներկայացնելու հեղինակային դիտանկյունը: Վեպի այսպիսի կիսաընդունելությունը գնահատանքի արժանացնելով երկը գեղարվեստական տեսանկյունից` մեղմում էր 1960-ական թվականներին ձևավորված մերժողական դիրքորոշումը, բայց շարունակում էր գործը խոցելի նկատել ազատագրության թեման ծավալելու տեսանկյունից: Խորհրդահայ 1980-ականների քննադատությունը, փաստորեն, երկի գեղարվեստականությունն ու «գաղափարականությունը» տարանջատում էր միմյանցից` շարունակելով քննադատության տակ պահել վերջինս գաղափարական առումով: Վեպն ընթերցելու այս դիտանկյունը գրողի անձնական փորձառության անկյան տակ 2000-ական թվականներին վիճարկել է փորձում սփյուռքահայ մտավորական Մարկ Նշանյանը վեպին նվիրված իր ընդարձակ ուսումնասիրությամբ:^[12]Նշանյանի ջանքերով և գրողի որդու` Գրիգոր Աճեմյանի աշխատասիրությամբ է հետխորհրդային շրջանում առաջին անգամ վերահրատարակվել վեպի քննական բնագիրը: Տե՛ս Գուրգեն Մահարի, Այրվող այգեստաններ (Երևան: Ապոլոն, 2004):

Ելնելով նրանից, որ վեպը միսուարյուն է ստանում կերպարների միջև տարբեր` թե՛ հորիզոնական, թե՛ ուղղահայաց մակարդակներում ծավալվող երկխոսություններով` Նշանյանն այն տարբեր «բևեռների» (pole) միջև բախումներով կառուցվող բարդ երկխոսական գործ է համարում, որտեղ «իրական պատահարը ներկայացված է անհատական գիտակցության պրիզմայով, կամ ավելի ճշգրիտ` թեկուզ լուռ, բայց քննադատական դիսկուրսի միջոցով»:<sup>[13]</sup>Տե՛ս Marc Nichanian, Writers of Disaster. Armenian Literature in the Twentieth Century, The National Revolution, հ. 1 (Princeton &London, Gomidas Institute, 2002), էջ 124; 130: Նշանյանն այստեղ ելնում է ֆրանսիական իրականություն թափանցած Միխայիլ Բախտինի վեպի տեսության միջնորդավորված ընթերցումից: Այս մասին հեղինակն ինքը նշում է թիվ 62 ծանոթագրության մեջ` նկատելով, որ. «Երկխոսականությունը նախևառաջ վեպի` որպես հակամարտող տրամախոսությունների կազմակերպման եղանակն է»: Ըստ նրա` վեպը «զգայուն վերաբերմունք ունի տրամախոսական չափման հանդեպ»: Ուստի կարիք չզգալով քննարկել Բախտինի վեպի երկխոսական բնույթին վերաբերող … կարդալ ավելին Նշանյանի ըմբռնմամբ մտածողական այսպիսի կառույցը հնարավորություն է տվել Մահարուն հրապարակ բերել հայրասպանության ընտանեկան թեման և ծավալել այն 20-րդ դարասկզբի հայության կյանքում քաղաքական կուսակցությունների գործունեությամբ ի հայտ եկած երևույթների` «եղբայրասպան պատերազմի» և «հայրական աղետի» համատեքստում:<sup>[14]</sup>Տե՛ս Nichanian, Writers of Disaster, հ.1, էջ 134: Նշանյանը հղում է ֆրանսերեն «catastrophe parternelle»-ին և թիվ 76 ծանոթագրության մեջ բացատրում, թե ինչ է նկատի առնում «հայրական աղետ» ասելով: Դա այն դրությունն է, երբ հայրության տեղը ջախջախված է որդու մեջ: Այլ կերպ ասած` որդին անկարող է ստանձնել հայրությունը, քանի որ վերջինս իսպառ ջնջվել է աղետով: Հայրականության խախտման թեման լայնորեն ծավալված է սփյուռքահայ գրականության առաջին շրջանում: Այս մասին տե՛ս, օրինակ` Մարկ Նշանեան, Պատկեր, պատում, պատմութիւն, հ. 2 (Երևան: Ակտուալ արվեստ, Հովհաննիսյան ինստիտուտ, 2016), էջ 412-465, ինչպես նաև` … կարդալ ավելին

Թե՛ եղբայրասպան պատերազմը, թե՛ հայրական աղետը Նշանյանը քննարկում է հղացական նույն դաշտում` որպես քաղաքական տարբեր բևեռների միջև բախումներ, և ընդահանրացնում որպես հայության կյանքը պայմանավորած և անդառնալիորեն շարունակվող մեծ իրադարձություն, իր խոսքով ասած` Աղետ: Այս համատեքստում անդրադառնալով վեպի խորհրդահայ ընդունելությանը` հեղինակը նկատում է, որ վեպի դեմ ծավալված գրաքննական արշավն ըստ էության շարունակությունն էր դեռևս դարասկզբին քաղաքական կուսակցությունների միջև ծավալված այն հակամարտության, որի աղետալի հետևանքների մեջ շարունակում է ապրել հայությունը:<sup>[15]</sup>Տե՛ս Nichanian, Writers of Disaster, հ. 1, էջ 143-144: Նշանյանի դիրքորոշումն այն է, որ Մահարու դեմ ծավալված գրաքննական արշավը, անգիտանալով հեղինակի ընտանեկան անցյալը` վեպով եղբայրասպանության վերաճած ամենական հոր և դաշնակցական քեռու միջև հակամարտությունը «վերախաղարկելը», կրկնում է «եղբայրասպան պատերազմով» սկիզբ առած քարոզչական պատերազմի ընդհանուր շրջագիծը:^[16]Նշանյանն այստեղ, հիմնականում հենվելով հուշագրությունների վրա, բավականին հանգամանալից քննարկում է 20-րդ դարասկզբին Վանում գործող Արմենական և Դաշնակցական կուսակցությունների միջև հակամարտությունը: Տե՛ս Nichanian, Writers of Disaster, հ. 1, էջ 147:

Նշանյանը, փաստորեն, ուշադրություն հրավիրելով վեպի` անձնական փորձառության հենքի վրա աշխատող գեղարվեստական փորձառության վրա, գործի տեսական նոր շրջանակ է առաջարկում: Այս համատեքստում սփյուռքահայ մտավորականի հիմնական փաստարկումն այն է, որ համընդհանուր աղետի մեջ կողմ ունենալու հնարավորությունից զրկված` Մահարին «Աղետին մոտենալու համար ստիպված էր դիրք գրավել քարոզչական պատերազմի մեջ և, դիմելով հեգնանքին, ռիսկի էր ենթարկում «քաղաքական» կեցվածքը»:^[17]Nichanian, Writers of Disaster, հ. 1, էջ 146: Մահարու երգիծանքի ընտրությունը ընտրություն կատարելու բացակայությամբ բացատրելով` ուսումնասիրողը միևնույն ժամանակ նկատում է, որ անհնարինության այս կետում է Մահարին կարողանում քարզոչական պատերազմից անդին անցնել և հեգնանքին դիմելով լուծել սեփական հողի վրա գործելու Արմենական կուսակցության պարտությամբ ծնունդ առած անվերջանալի հուսահատությունից սերող ներքին քինախնդրությունը:<sup>[18]</sup>Տե՛ս Nichanian, Writers of Disaster, հ. 1, էջ 146: Ցեղասպանության հետևանքներից մեկը հայության կյանքում ծնունդ առած քինախնդրության զգացումն է, որը տարբեր կերպ արտահայտվելէ  Սփյուռքում` ծնունդ տալով նաև ներքին տեռորի: Այս մասին ուշագրավ է Խաչիկ Թեոլեոլյանի մի հոդվածը, տե՛ս Khachig Tölölyan, «Terrorism in Modern Armenian Political Culture», ըստ` Leonard Weinberg (խմբ.), Political Parties and Terrorist Groups (Frank Cass, 1992), էջ 8-23: Նշանյանի քննարկմամբ ուղիղ կապի մեջ են հայտնվում վեպի հղացքն ու Մահարու անձնական ընտանեկան փորձառությունը: Ընթերցման այս շրջանակում հայության կյանքը պատուհասած քաղաքական իրադարձությունների հետնախորքին հղացված վեպը որպես գեղարվեստական փորձառություն սերած լինելով քաղաքական փորձառությունից հակընդդեմ է աշխատում նրան:

Եվ այսպես, եթե վեպի խորհրդահայ ընթերցումների համար անհաղթահարելի մարտահրավեր էր հանդես գալիս վեպում պատկերված կենցաղային կյանքի ու ազատագրության գաղափարների միջև փոխկապակցվածությունը, ապա սփյուռքահայ ընթերցումների համար մարտահրավեր էր հեղինակի քաղաքական հիմքով անձնական ու գեղարվեստական փորձառությունների միջև հարաբերությունը: Վեպի ընթերցումների այս հետնախորքին կյանքի կոչված ներկա հետազոտությունը չի շրջանցել և չէր կարող շրջանցել վեպի ընդունելության այս դրվածքը:^[19]Ներկա ուսումնասիրության խնդիրների շրջանակից դուրս է վեպի շուրջ ծավալված բանավեճերի մանրակրկիտ քննությունը: Հայաստանում վեպի շուրջ բանավեճերը թեժ են նաև հետխորհրդային շրջանում: Հետխորհրդային առաջին տարիներին այն թեժանում է գրողի 90-ամյա հոբելյանի առիթով: 1993-ին Մահարու 90-ամյակին նվիրված ցերեկույթի ավարտին ՀԳՄ նախագահ Վահագն Դավթյանը նկատում է, որ. «ԳՄ քարտուղարության առաջիկա նիստում պաշտոնապես քննության կառնվի «Այրվող այգեստաններ» վեպին վերաբերող` նախկինում ընդունված անարդարացի որոշումը, քանզի նա եղել է ճշմարտության ոտնահարում, … կարդալ ավելին  Թե՛ խորհրդահայ, թե՛ սփյուռքահայ մտավորականությանը հուզած խնդիրների հանդեպ զգայուն լինելով, բայց ուշադրության կենտրոնում պահելով նաև վեպի ստեղծման հանգամանքներն ու համատեքստը` մեր հետազոտությունը քննության է առնում այն աշխարհը, որը վեպում պատկերված է որպես անհետ կորած ու գեղարվեստական գրականության էջերում ապրել շարունակող մի փորձառություն:

Մահարու ինքնագրություններից մեկը լինելով` Այրվող այգեստանները սերտորեն կապված է հեղինակի վաղ մանկական փորձառությանը: Վեց տարեկանում որբացած մանկան կյանքում ազգային կուսակցություններն ու գործիչներն ընտանի իրողություններ ու մարդիկ էին: Նրանց միջավայրում էր հասակ առնում պատանին` միևնույն ժամանակ կայանալով որպես տոհմիկ ավանդույթներով հատկանշվող Վանի և նույն աշխարհը հեղափոխել փորձող քաղաքական կուսակցությունների հակասություններն իր մեջ խտացրած սուբյեկտ: Այս նկատի առնելով է ներկա ուսումնասիրության համար ելակետային նշանակություն ունեցել Մահարու փորձառության որբական կողմը: Մյուս կողմից` հեղինակն իր վեպի հերոսներին իրենց ժամանակի հասարակական, մշակութային ու քաղաքական կյանքի բովով անցած խառնվածքներ է համարում, նկատելով, որ նրանք «ոչ միայն քնարական, այլև արմենական, առևտրական, կուսակցական, ընտանեկան, հոգևորական, կրթական, ելևմտական, զինվորական, պաշտպանողական, միապետական, հանրապետական, մի խոսքով, երկսեռ հերոսներ [էին]»:<sup>[20]</sup>Գուրգեն Մահարի, Երկերի լիակատար ժողովածու, հ. 6 (Երևան: Անտարես, 2015), էջ 388-389: Ներկա հետազոտության մեջ օգտագործել ենք Մահարու վերջին տարիներին հրատարակված Երկերի լիակատար ժողովածուի վեցերորդ հատորը, որտեղ տրված է վեպը մեզ հասած բնագրային տարբերություններով: Վեպի համեմատական բնագրի մասին տե՛ս կազմողի` Գրիգոր Աճեմյանի տեղեկությունները, Մահարի, Երկերի լիակատար ժողովածու, հ. 6, էջ 687: Անհրաժեշտության դեպքում նշել ենք, թե որ տարբերակից է գալիս հղվող հատվածը: Այսուհետ վեպին հղումները կտրվեն տողամիջում` նշելով էջը: Ուստի, այս հետնախորքին ստեղծված գեղարվեստական գործը յուրօրինակ «ընտանեկան պատում» է հանդես գալիս, որտեղ գեղարվեստական աշխարհը, սնվելով հեղինակի վաղ մանկական հիշողության բեկորներից, բացում է ընտանեկան ողբերգության ծալքերը 20-րդ դարասկզբի Վանի հասարակական-քաղաքական և հասարակական-մշակութային կյանքի ներքին հակասությունների համատեքստում:<sup>[21]</sup>Եվրոպական վեպի պատմության մեջ ընտանեկան պատումի քաղաքական կողմը նկատի առնող ընթերցման համար տե՛ս, օրինակ` Nancy Armstrong, Desire and Domestic Fiction. A Political History of the Novel (New York, Oxford: Oxford University Press, 1987):

Պատումն այս հետազոտության մեջ գործածվում է այս իմաստով` որպես փորձառողի իր ժամանակը փորձառելու ու վկայելու յուրօրինակ ապրելաեղանակ, որն իր վերևի մակարդակում հանդես է գալիս որպես ըմբռնում ու դիրքորոշում, այլ կերպ ասած` որպես բարքի ու քաղաքականության փոխկապակցված հարաբերություն: Բարքերի ու քաղաքականության հարաբերության այս եղանակը ուղենշում է Մահարին, երբ վեպը կառուցում է ոչ թե հին բարքերի ու նոր քաղաքականությունների պարզ հակադրություն, այլ միմյանց հակադրված երկու տարբեր ապրելաեղանակների ու դրանք շրջագծող պատկերացումների, այլ կերպ ասած` երկու աշխարհների բարդ փոխթափանցումներով ծավալվող գեղարվեստական պատմություն: Այս համատեքստում հետազոտության տեսական շրջանակի ձևավորման համար կարևոր են եղել վեպի տեսության, պատումի ու պատմության մեր վաղ ընթերցումները, դրանց թվում`  Միխայիլ Բախտինի վեպի տեսությանը վերաբերող ուսումնասիրությունները, ինչպես նաև Պոլ Ռիկյորի և Մարկ Նշանյանի պատմության ու պատումին նվիրված գործերը:^[22]Տե՛ս Михаил Бахтин, Эпос и роман (Санкт-Петербург: Азбука, 2000); Михаил Бахтин, Проблемы поэтики Достоевского, Работы 1960—1970 гг., ըստ` Собрание сочинений, հ. 6  (Москва: Русские словари, Языки славянской культуры, 2002); Поль Рикёр, Время и рассказ, Т. В. Славко (թրգմ.) (Москва-Санкт-Петербург: CEU, 2000), հ. 1, հ. 2; Поль Рикёр, Память, история, забвение, И. И. Блауберг, И. С. Вдовина и др. (թրգմ.) (Москва: Издательство гуманитарной литературы, 2004); նույնը` Paul Ricœur, La mémoire, l’histoire, l’oubli (Paris: Seuil, 2000); Paul Ricœur, Temps et récit, հ. 1 (Paris: Le Seul, 1983), հ. 2 (Paris: Le Seul, 1984); Մարկ Նշանեան, … կարդալ ավելին Մյուս կողմից` քանի որ ուսումնասիրությունն անուղղակորեն շոշափում է նաև երևակայության ու քաղաքականության փոխհարաբերության հարցերը, հետազոտության տարբեր մակարդակներում անուղղակիորեն աշխատում են նաև Բենեդիկտ Անդերսոնի և Ռեմոն Գոսի թեմային վերաբերող հիմնարար աշխատությունների մեր վաղ ընթերցումների թողած հետքերը:<sup>[23]</sup>Տե՛ս Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (London, New York: Verso, 2006); Raymond Geuss, Politics and the Imagination (Princeton University Prees, 2010), ինչպես նաև` Raymond Geuss, History and Illusion in Politics (Cambridge University Press, 2001): Այս և վերևում նշված աշխատությունները կարևոր են եղել նաև այս հետազոտության առաջին հատվածի համար, որի համար տե՛ս Դվոյան, «Երկիր Նայիրին կենցաղի ու քաղաքականության միջև», Հայկական արդիությունների ուսումնասիրման նախագիծ:

Այսքանով հանդերձ, ներկա ուսումնասիրությունը մի զգալի չափով ընդառաջում է Վարդան Ազատյանի «Ծնողազուրկ ծննդից հետո. «Որբաքաղաքը» խղճահարությունից անդին» գրությանը: Նորա Ն. Ներսեսյանի հայ որբերի կյանքին նվիրված ընդարձակ ուսումնասիրությունը բացող այս փոքրիկ գրության մեջ հեղինակը, քննարկելով 20-րդ դարի հայության ծանրագույն փորձառությունը և դրանում արվեստի ու գրականության խաղացած դերակատարությունը, առաջ է քաշում մի թեզ` ծնողազրկության փորձառությունը ստորագծող գրականությունը որպես որբական հենքով գրականություն` որբագրություն ուսումնասիրել:^[24]Վարդան Ազատյանը, «Ծնողազուրկ ծննդից հետո. «Որբաքաղաքը» խղճահարությունից անդին», ըստ` Նորա Ն. Ներսեսյան, Որբաքաղաքը. Նպաստամատույց աշխատողներ, կոմիսարներ և «Նոր Հայաստանը կառուցողներ». Ալեքսանդրապոլ / Լենինական. 1919-1931, Հասմիկ Հարությունյան (թրգմ.)  (Երևան: Հովհաննիսյան ինստիտուտ, 2018) էջ 12-23: Ազատյանն իր գրության ավարտին մի ծանոթագրությամբ նկատում է նաև, որ նման տեսական ընդհանրացմամբ հանդերձ «հայկական «որբագրությունը» չափազանց տարբեր դրսևորումներ ունի», որոնցում ծնողաբաղձությամբ վերակերտվող հայրենի աշխարհը կամ հայրենիքը տարբեր անկյուններից կարող է երևալ, կախված գրողի որբացման պայմաններից: Այս շարքում նա առանձնացնում է Գուրգեն Մահարու փորձառությունը` որպես «հայկական ներքաղաքական հակասություններով» պայմանավորված որբացման մի դրվագ:^[25]Ներսեսյան, Որբաքաղաքը, էջ 23:  Գրականության, անձնական փորձառության և քաղաքական կյանքի սերտ կապերն ու հակասություններն իրենց ծնունդ տված կենսապայմաններում քննարկող ներկա հետազոտությունը, որը միևնույն ժամանակ սերում է անձնական փորձառության ու գրականության կապը նկատի առնող մեր պատկերացումներից` արվեստաբանի հետ մի խոսակցություն է, որը Ազատյանի ստորագծած հայ «որբագրությունը» ծավալում է իր տարբերության մեջ` առանցքում շարունակելով ունենալ գրականության միջով բարքերի ու քաղաքականության փոխհարաբերության հարցը:^[26]Որբության ու մտավորական գործունեության առանձին մի ուսումնասիրություն է նաև արվեստաբան Աննա Գալստյանի Ադո Ադոյանին նվիրված հետազոտությունը, որտեղ հեղինակը ցույց է տալիս ծնողազրկված որբի ու սոցիալիստական գաղափարների միջև անմիջական կապը: Տե՛ս Աննա Գալստյան, «Ադո Ադոյանի որբական կոմունիզմը», Հայկական արդիությունների ուսումնասիրման նախագիծ, https://bit.ly/3imsINS, այց` 10 օգոստոսի 2022 թ.: Գրականության և անձնական փորձառության մեր ըմբռնումների համար տե՛ս մեր մի բանախոսությունը, Սիրանուշ Դվոյան, «Մտավորական փորձառություն և մտավորական պատմություն», … կարդալ ավելին

Ամբողջական հետազոտությունը՝ այստեղ