Հայ քաղաքական մտքի հետահայաց մաքրման պատմության հանգուցային շրջափուլ պետք է համարել 1920-ականների երկրորդ կեսը: 1928-ին ստալինյան առաջին հնգամյակի մեկնարկը, որ ընթանում էր սրված դասակարգային պայքարի ստալինյան հռետորաբանության դրոշի ներքո, միաժամանակ ազդարարում էր քաղաքական պայքար երկրի զարգացման նախընթաց կուրսը վարած ղեկավար իշխանության դեմ: Սակայն քաղաքական նախկին ղեկավարության դեմ պայքարը չէր սահմանափակվում իշխանության ստալինյան զավթումով: 20-ականների երկրորդ կեսին ստալինիզմի հաստատման գինն ինքնամաքրագործումն էր՝ իր իսկ նախընթաց պատմությունից հրաժարումն ու դրա ջնջումը: 1920-ականների սկզբին երկրի ղեկավարումը ստանձնած ազգային կոմունիստ գործիչները (Սարգիս Լուկաշինը, Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը, Ֆլորա Վարդանյանը, Աշոտ Հովհաննիսյանը և այլք) անձնապես այդ պատմության կրողներն էին: Խորհրդային Հայաստանի կառավարման ղեկը ստանձնած առաջին ղեկավարներից շատերն այն քաղաքական գործիչներն էին, որոնց քաղաքական միտքն ու գործունեությունը կայացել էին 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի հայ իրականության պատմական, քաղաքական, մշակութային բարդ խմորումներում և որոնք անձնապես այդ խմորումները խտացնող քաղաքական ավանդույթն էին մարմնավորում դրա նոր՝ խորհրդային հանգրվանում: Այս կերպ 20-ականների երկրորդ կեսին նույն այդ ղեկավարությանը քաղաքական ասպարեզից հեռացնելն ու այնուհետև ֆիզիկապես ոչնչացնելը նշում էր միաժամանակ հայ քաղաքական մտքի պատմությունն աղճատելու, ըստ ներկայի քաղաքական պահանջների կամայական անցյալ վերստեղծելու ստալինյան հավակնությունը: Տասնամյակի երկրորդ կեսին Աշոտ Հովհաննիսյանի թե′ պատմագիտության, թե′ քաղաքականության դեմ արշավը բյուրեղացնում էր հայ քաղաքական մտքի պատմությունը ստալինյան գնահատմամբ վերաքննելու օրակարգը: 

Ստորև ներկայացվող վավերագրերը բացահայտում են Հովհաննիսյանի պատմաքննական ուսումնասիրությունների հիմնարար մի գծի՝ Դաշնակցություն կուսակցության գնահատման շուրջ 1920-ականների երկրորդ կեսին սկսված քաղաքական պայքարը: Այդ պայքարի հիմքում Հովհաննիսյանի՝ Դաշնակցությունն իր սոցիալական ծագմամբ ոչ թե կովկասահայ առևտրա-արդյունաբերական բուրժուազիայի, այլ մանր-բուրժուազիայի՝ հայ դեմոկրատիայի մտայնությունը բովանդակող կուսակցություն գնահատելու դիրքորոշումն էր: 1928-ին Գուրգեն Վանանդեցու Խորհրդային Հայաստան թերթի էջերում տեղ գտած հոդվածը բացահայտում է Հովհաննիսյանի այդ դիրքորոշման դեմ հանրայնորեն սկսված հարձակումների քաղաքական հենքը: Ըստ Վանանդեցու Դաշնակցության Հովհաննիսյանի գնահատման խնդիրը ոչ թե առաջադրվել էր իբրև «ակադեմիկ» մի հարց, այլ իբրև «քաղաքական իդեոլոգիական գծում» թույլ տված «խոշորագույն սխալների» փաստացի ապացույց, այդ սխալների «տեսական հիմնավորում»: Դաշնակցությունը սոցիալական ծագմամբ մանր-բուրժուազիայի կուսակցություն գնահատելու Հովհաննիսյանի դիրքորոշումը Վանանդեցին բնորոշում է իբրև «բայլշևիկյան տեսակետի ռեվիզիա»: Այնինչ ստալինյան քաղաքական օրակարգում Դաշնակցությունը բուրժուական կուսակցություն համարելը նշանակում էր այն կարգել իբրև մեծամասնականների թշնամի կուսակցություն ու այդ կերպ չեզոքացնել հայ քաղաքական մտքի պատմության բարդ կապերը: Ուրեմն, Հովհաննիսյանի՝ Դաշնակցությունը մանր-բուրժուական գնահատելու համար կռիվը կռիվ էր հայ քաղաքական միտքն իր բարդությամբ ընդունելու համար ու միաժամանակ կռիվ ընդդեմ այդ պատմությունը զտող, դրա բարդությունը չեզոքացնող ստալինյան քաղաքականության: 

1929-ին լույս տեսած Դաշնակցության առիթով գրքույկն ըստ էության արդեն քաղաքական լեգիտիմությունից զրկված, բայց հետահայաց պատմությունը քաղաքական մաքրման ենթարկելու դեմ դեռևս մարտական դիրքորոշումը պահպանող Հովհաննիսյանի քննադատությունն էր: Ամենևին պատահական չէ, որ գրքույկը տպագրված է Մոսկվայում՝ այն ժամանակ, երբ Հովհաննիսյանն արդեն հեռացված էր Հայաստանից: Ավելին, գրկույքը հրատարակված է հեղինակի կողմից, քանի որ, ինչպես փաստում է Հովհաննիսյանը, Երևան ուղարկված գրությունը «անհայտ պատճառով» անտիպ էր մնացել: Պատճառն անշուշտ հայտնի էր. Հովհաննիսյանի դեմ պայքարը քաղաքական մտքի այն ժառանգության դեմ կռիվն էր, որի կրողն ինքը՝ Հովհաննիսյանն էր իր դաշնակցական ու սպեցիֆիկյան անցյալով հանդերձ: Հովհաննիսյանի պատմագիտական քննադատությունը քարը քարին չէր թողնում Վանանդեցու քաղաքական մեղադրանքները: Սակայն շիկացած քաղաքական պայքարի պայմաններում Հովհաննիսյանն ինքն էլ կարծես սրում է իր գնահատականները պնդելով, թե «իր առաջին գրական յելույթից ի վեր, – ռեվիզիայի [է] յենթարկում այսպես կոչված հայ ազատագրական շարժումը՝ սկսած հեռավոր միջնադարից մինչև ընթացիկ դարաշրջանը»: Հովհաննիսյանն ինքը վերաքննության ենթարկվող այդ պատմության գործորդն էր, որը սակայն այդ ժառանգությունը վերաքննելով հանդերձ այն քննաբար կրում էր իր մեջ: 

Հրապարակվում է ըստ՝ Գ. Վանանդեցի, «Դաշնակցության մանր-բուրժուականության տեսության քաղաքական հետեվանքները», Խորհրդային Հայաստան, 21 ապրիլի 1928 թ.: Հովհաննիսյանի գրքույկը հրապարակվում է հատվածաբար ըստ՝ Աշոտ Հովհաննիսյան, Դաշնակցության առիթով (Մոսկվա: Հրատարակություն հեղինակի, 1929), էջ 3-12, 48-57:

Դաշնակցության մանր–բուրժուականության տեսության քաղաքական հետեվանքները

Դաշնակցության դասակարգային եյության վորոշման հարցի բայլշեվիկյան դրվածքը պահանջում ե տեսականի և գործնականի որգանական համադրում, այդ յերկուսի փոխադարձ պայմանավորում:

Յեղել են ընկերներ, վոր մինչև այժմ, վոմանք այժմ ել, պաշտպանում են Դաշնակցության մանր բուրժուականության թեորիան: Ընկ. Աշոտ Հովհաննիսյանը համարում ե Դաշնակցությունը հայ մանր բուրժուազիայի «հետեվողական արտահայտիչ» և դրոշակակիր, կամ ինչպես ինքն ե վորակում՝ քաղքենիության հետևողական արտահայտիչ: Խոսելով «Դաշնակցության իդելոգիայի ընթացիկ կուրսի» մասին («Նորք», 1923, № 3) ընկ. Հովհաննիսյանը հայտնում ե այն միտքը, թե Խորհրդային Իշխանության հաղթանակը Հայաստանում 20 թ. նոյեմբերին պայմանավորվեց նաև այն հանգամանքով, վոր հայ քաղքենիությունը (այսինքն մանր բուրժուազիան) յերեսը շուռ տվեց համաշխարհային կապիտալիզմից դեպի սոցիալիստական հեղափոխությունը: Իսկապես Հայաստանի մանր բուրժուազիայի (գլխավորապես աշխատավորական) ճնշող մասը յերեսը դարձրեց վոչ միայն ոտար կապիտալիզմից, այլև հայ բուրժուազիայից ու նրա կուսակցությունից՝ Դաշնակցությունից դեպի սոցիալիստական հեղափոխությունը:

Ընդգծենք փաստը. մանր բուրժուազիան յերեսը դարձրեց դեպի սոցիալիստական հեղափոխությունը: Իսկ չե՞ վոր այդ մանր բուրժուազիան ուներ, ըստ ընկ. Հովհաննիսյանի, հանձին Դաշնակցության իր հետեվողական արտահայտիչը: Յեթե մանր–բուրժուազիան յերեսը դարձրեց դեպի հեղափոխությունը, հետևաբար այդպիսի քայլ պիտի կատարած լիներ և Դաշնակցությունը, վորովհետև վերջինս մանր–բուրժուազիայի հետեվողական արտահայտիչն եր:

Այստեղ ե ահա, վոր սկսվում ե Դաշնակցության մանր–բուրժուականության թեորիայի «գլուխ կորցնումը», շփոթությունը, հակասական վիճակը: Յեվ իբրև փրկության միջոց, իբրև յելք ստեղծված փակուղուց, առաջադրվում ե մի անոգնական տեսակետ, թե նոյեմբերից հետո Դաշնակցությունը դադարում ե պաշտպանել մանր բուրժուազիային ու սկսում ե դառնալ բուրժուական: Իսկ թե ի՞նչից ե յեզրակացվում, Դաշնակցության արդի վո՞ր իդեոլոգիայից ե հանվում այն կարծիքը, թե Դաշնակցությունը վերասերվում ե՝ մանր–բուրժուականից դառնալով բուրժուական — մնում ե անհայտ և չապացուցված: Դաշնակցության իդեոլոգիայի մեջ՝ անցյալում և ներկայումս սկզբունքային վոչ մի, իդեոլոգիական վոչ մի հեղաշրջում կամ «հետադիմություն ու առաջադիմություն» գոյություն չունի: Այդ իդեոլոգիան ազգայնական նույն բովանդակությունն ունի և՛ 1895 թ., և՛ 1905 թ., և՛ 1914 թ., և՛ 1920 թ., և՛ 1923 թ., և՛ 1928 թվին:

Դաշնակցության վերասերումը մանր–բուրժուականից դեպի բուրժուականը — հնարովի թեորիա յե, զուրկ ոբյեկտիվ հիմունքներից: Վորքան մեզ հայտնի յե, բայլշևիկների միջև վեճ Դաշնակցության դասակարգային արժեքի մասին չի յեղել: Այդ վեճը ծագեց և առանձնապես սրվեց ընկ. Աշ. Հովհաննիսյանի հոդվածների առթիվ: Մինչ այդ ժամանակ, բայլշեվիկյան բանակում անվիճելի, տիրող կարծիք ե յեղել այն, վորը ձևակերպել ու արտահայտել ե ընկ. Ստ. Շահումյանը՝ Դաշնակցությունը հայ բուրժուազիայի արտահայտիչ կուսակցություն համարելով:

Բայլշեվիկյան տեսակետի ռեվիզիան կատարվեց ընկ. Ա. Հովհաննիսյանի ձեռքով խորհրդայնացումից հետո: Ընկ. Հովհաննիսյանը ձգտեց հակադրել Շահումյանի գնահատականին մի այլ, հակառակ գնահատական: Յեվ այդ գնահատականն առաջադրվեց ընկ. Հովհաննիսյանի կողմից վոչ թե վորպես ակադեմիկ մի հարց, վոր առանձին շոշափելի առնչություն չուներ քաղաքական գործնական գծի հետ, այլ ընդհակառակն, այդ խնդիրն առաջադրվեց հենց վորպես արգասիք քաղաքական իդեոլոգիական գծում արտահայտվող խոշորագույն սխալների, այդ սխալների տեսական հիմնավորման անհրաժեշտություն:

Ընկ. Ա. Հովհաննիսյանի ռեվիզիան՝ Շահումյանի կամ բոլշևիկյան տեսակետի նկատմամբ, կատարվեց հայկական մենշեվիզմի սպեցիֆիզմի գաղափարական արսենալից առնված զենքերով:

Խորհրդայնացումից մի քանի ժամանակ հետո, Եջմիածնում լույս տեսավ Դ. Անանունի «Ռուսահայերի հասարակական զարգացումը» հատ. 2–րդ, վորտեղ հեղինակը, հարձակվելով բալշևիկների դեմ, գրում եր: «Վեր կացան (այսինքն հայ բալշևիկները. Գ, Վ.) ու հայտարարեցին, վոր հայկական ազատագրական շարժումը շուկաների նվաճումների մի մարմաջ ե: Շուկան ամենից առաջ և ավելի շատ հարկավոր ե խոշոր բուրժուազիային՝ ուրեմն և հայ հեղափոխական շարժումը կամ բուրժուական ե իր եյությամբ, կամ տարվում ե բուրժուազիայի գործոն աջակցությամբ ու որհնությամբ: Ավելի գռեհիկ և միաժամանակ անարդար դատողություն չեյին կարող հայտնաբերել մեր առաջին մարքսիստներից վոմանք (այսինքն՝ իրենց մենշևիկյան սպեցիֆիկյան «զայիբի» «մարքսիստներից». Գ. Վ.): Վերագրել հայ բուրժուազիային նման քաղաքական միտում ու թռիչք՝ նշանակում ե ծիրանի հագցնել խոզին (եջ 243–244): Ընկ. Հովհաննիսյանը վոչ միայն ըստ եյության, այլյեվ ըստ ձեվի կրկնում ե նույնը. «Անհրաժեշտ եմ համարում հերքել նախ և առաջ այն թյուր կարծիքը, վոր իբր թե Դաշնակցությունը կամ ազգային հեղափոխական նման կուսակցությունները հարազատ ծնունդ են «մուսուլմանական յերկրների և Անդրկովկասում հայ բուրժուազիայի»: Վերագրել հայ բուրժուազիային քաղաքական նման առաքինություն, կնշանակեր ուղղակի ծիրանի հագցնել խոզին» («Խ. Հայաստան» 1921 թվ. № 245):

«Հերքելով» բալշևիկներին, Դ. Անանունն այսպես ե վորոշում Դաշնակցության հասարակական արժեքը.

«Մանր բուրժուազիան, ժողովուրդը (խանութպան, արհեստավոր, գյուղացի) տնտեսական անկախության սիրահար ե… այս դեպքում հայրենիքի նվաճումով միայն մանր–բուրժուազիան կարող եր ապահով զգալ իրեն, «անկախ» լինել իր տնտեսական գործառնությունների մեջ… ինքնամփոփ տնտես. անկարոտ կյանք՝ ինքնամփոփ հայրենիքում հարազատ ճառագայթների տակ… ահա թևավոր միտքը, հոգին սուրբը, վոր պիտի թուխս գար գորշ ժողովրդական զանգվածի մեջ»: (Եջ՝ 244–46): Ահա այդ մանր բուրժուական «ժողովրդից» ել ծնվեց դաշնակցության կողմից գլխավորված շարժումը — այս ե Անանունի հիմնական միտքը: ԸՆկ. Աշ. Հովհաննիսյանը հետևողական կերպով պաշտպանում ե նույն տեսակետը:

Նրա վերջին հոդվածում կարդում ենք. «Դաշնակցությունը յելակետ ուներ մանր բուրժուական ազգայնական շարժառիթներ, ղեկավարվում եր ըստ ամենայնի մանր–բուրժուազիայի դասակարգային տեսակետով, վորն ընդհանուր վոչինչ չունենալով պրոլետարիատի և սոցիալիզմի հետ, անմիջորեն չեր նույնանում նաև կովկասահայ կապիտալիստական բուրժուազիայի հետապնդած նպատակների և նրան ղեկավարող տեսակետների հետ» («Նորք» 1928 եջ՝ 150). մի այլ տեղ. «Իր ծագման հանգամանքով դաշնակցությունն անդրադարձնում ե Անդրկովկասի գավառական հայ մանր–բուրժուազիայի շահն ու մտայնությունը: Ցարիզմի ծայրամասային գաղութի վիճակում տրորված և առևտրական կապիտալի քայքայիչ ազդեցությանը յենթակա՝ կովկասահայ մանր–բուրժուական այդ մասսան փրկություն եր վորոնում ավետյաց աշխարհում — Թյուրքահայաստանում» (եջ՝ 166):

Ընկ. Հովհաննիսյանը վոչնչով չի ապացուցում, վոր կովկասահայ մանր բուրժուազիան յերազել ե Թյուրքահայաստանի մասին:

Բայց այստեղ մեզ հետաքրքրողը վոչ այնքան այդ հանգամանքն ե, վորքան այն, վոր ընկ. Հովհաննիսյանը վոչ մի կերպ չապացուցելով այդ, վերցնում ե այն, վորպես պատրաստի մի գրություն, վոր միանգամայն ներդաշնակում ե անանունյան «տեսության» հետ:

Դաշնակցության մանր բուրժուականության տեսությունն իր ամբողջ եյությամբ սպեցիֆիկյան հայեցողություն ե, հարմարված ներկա՝ պրոլետարական դիկտատուրայի պայմաններին, հարմարված այն քաղաքականությանը, վոր վարում ե պրոլետարական իշխանությունը գյուղացիության և ընդհանրապես մանր– բուրժուազիայի վերաբերմամբ:

Սպեցիֆիզմն աշխատում ե հաց փախցնել մեր այդ քաղաքականությունից, հաց փախցնել մեր խանութից՝ Դաշնակցությանը բաժին տալու համար:

Այլ ե սպեցիֆիզմի տակտիկան այժմյան պայմաններում, այլ եր ցարիզմի և բուրժուազիայի պայմաններում:

Սպեցիֆիզմը, իբրև մենշևիզմի մի թևը, ցարիզմի ոգով բուրժուազիային օգնելու, նրան՝ քաղաքական իշխանություն բարձրացնելու քաղաքականություն եր վարում, մեկդի շպրտելով գյուղացիությանը, մանր–բուրժուազիային: Ուստի այն ժամանակ Դաշնակցությունը վորպես բուրժուազիայի կուսակցություն ճանաչելը, անհրաժեշտ եր և բղխում եր բուրժուազիային, նրա հետ Դաշնակցությանը պաշտպանելու, առաջ մղելու ընդհանուր քաղաքականությունից: Ուստի նույն Դ. Անանունը մինչև անգամ գրում եր, վոր հայ ազգայնական շարժումը «շուկայի կռիվ ե», վոր «հայ բուրժուազիան ե, վոր քաշում ե իր հետևից հայ ժողովրդին…, հայ շուկան» (1906 թ. «Ձայն» № 15):

Սպեցիֆիզմն օժանդակողն ու ոգնողն եր բուրժուազիայի:

Այսօր նա փոխում ե իր տեսությունը հայ ազգայնական շարժման մասին, համարելով Դաշնակցությանը հայ ժողովրդի (վորն իր ճնշող մեծամասնությամբ մանր–բուրժուական ե և քաղքենիական) հարազատ ծնունդ: Ընկ. Աշ. Հովհաննիսյանը «ծիրանի յե հագցնում» Դ. Անանունին և նրա հետ սպեցիֆիզմին, յերբ յուրացնում ե նրա տեսակետը և դնում իր գնահատման հիմքում:

Վորո՞նք են ընկ. Հովհաննիսյանի կատարած այդ ռեվիզիայի քաղաքական հետևանքները:

Յեթե տրամաբանորեն զարգացնենք Դաշնակցության մանր–բուրժուականության տեսությունը և հանենք հետևողական յեզրակացություններ, ապա մենք պարզապես պետք ե կատարենք հետևյալը:

Անցյալի նկատմամբ. քանի վոր հայ մանր–բուրժուական մասսան, վորպես ցարիզմի կողմից շահագործված տարր, մղել ե ցարիզմի դեմ հեղափոխական պայքար, ապա այդ մասսայի «շահն ու մտայնությունն» անդրադարձնող կուսակցությունը — Դաշնակցությունը ևս պետք ե ճանաչվի, վորպես հեղափոխական կուսակցություն, վորը ցարիզմի դեմ մղել ե կռիվ՝ այդ ցարիզմը և նրա հենարանը կազմող վողջ հասարակարգը վերացնելու համար:

Դրանով մենք պետք ե վերագրենք Դաշնակցությանը մի առաքելություն, վոր յեղել ե հոգուտ հեղափոխության և ի վնաս հակահեղափոխության,— մի առաքելություն, վոր չի համապատասխանում պատմական իրականությանը, մի առաքելություն, վորով մենք կթագցնենք Դաշնակցության հակահեղափոխական եյությունը, նրա իսկական հակահեղափոխական դերը 1905–6 թվերին և կհագցնենք խոզին հեղափոխական ծիրանի, կվարագուրենք նրա սև գործը: Դրանով հանդերձ մենք կկատարենք մի այլ գործ: Դաշնակցության մանր–բուրժուականությամբ մենք կդարձնենք անհիմնավոր ու սխալական այն պայքարը, վոր մղել ե բայլշևիզմը Դաշնակցության դեմ, քանի վոր բայլշևիզմի քաղաքականությունն անհրաժեշտ ե դարձնում չեզոքացում կամ դաշնակցում շահագործված մանր–բուրժուազիայի հետ ընդդեմ ցարիզմի և բուրժուազիայի և վոչ պայքար նրա դեմ: Սրանով մենք ոբյեկտիվորեն բայլշևիկյան սիստեմի ժխտմանն ենք նպաստում:

Ներկայի նկատմամբ. Դաշնակցության մանր–բուրժուականության տեսությամբ մենք հակասական կդարձնենք բայլշևիզմի եյությունը, այն պայքարը, վոր մղում ենք Դաշնակցության դեմ: Քանի վոր Դաշնակցությունն անդրադարձնում ե շահագործված մանր բուրժուազիայի շահը,— այն մանր բուրժուազիայի, վորն ինչպես ընկ. Ա. Հովհաննիսյանն ե ասում՝ «ցարիզմի ծայրամասային գաղութի վիճակում տրորված ե առևտրական կապիտալի քայքայիչ ազդեցությանը» յենթակա յե յեղել — հետևաբար Դաշնակցության դեմ ուղղված հարվածը հարված ե մանր–բուրժուազիայի գլխին: Այլ խոսքով, պրոլետարիատը կռվելով Դաշնակցության դեմ մաքառում ե այն շերտերի դեմ, վորոնք սոցիալիստական հեղափոխությամբ պետք ե գրավվեն պրոլետարիատի կողմից, պետք ե հանդիսանան նրա ռեզերվը — շահագործված մանր բուրժուական խավերը:

Պարզ հետևությունն այդ դրությունից այն ե, վոր բայլշևիկյան Լենինյան սիստեմի տեսակետից այդ պայքարը շահագործված մանր–բուրժուազիայի և նրա «շահը» անդրադարձնող, նրա «հետևողական» կուսակցության՝ Դաշնակցության դեմ՝ պետք ե ճանաչվի սխալ, հակասական և վորի լենինյան ուղղումը կլինի՝ գրավել մանր–բուրժուազիային, ղեկավարել և դաստիարակել նրան, հետևաբար պետք ե գրավել դեպի հեղափոխությունը նաև շահագործված մանր–բուրժուազիայի շահերի պաշտպան՝ Դաշնակցությունը, կամ թե պետք ե հեղափոխականացնել նրան, դաստիարակել և դարձնել սոցիալիզմի կողմը: Լենինիզմը չի հանդուրժում տեսության և գործնականի ներհակություն:

Յեթե մեր տեսությունը Դաշնակցության մասին այն ե, վոր այդ կուսակցությունը մանր–բուրժուական ե, ապա մենք մեր գործնականում միանգամայն այլ քաղաքականություն պետք ե վարենք հանդեպ Դաշնակցության, քան այն քաղաքականությունը, վոր այժմ վարում ենք և վորը բղխում ե հեղափոխական մարքսիզմի եյությունից:

Մեր պայքարը Դաշնակցության դեմ նպատակ ունի սպանել ու վոչնչացնել նրան, վորովհետև հանձին Դաշնակցության Կոմկուսակցությունը պայքարում ե բուրժուազիայի դեմ:

Դաշնակցության առիթով 

Մամուլի եջերից վերջերս հարձակումներ տեղացին իմ դեմ՝ Դաշնակցության սոցիալական ծագման մասին իմ ունեցած գրական մի յելույթի առիթով: Ներկա բրոշյուրը պատասխանի մի գրություն ե՝ ուղղված հարձակումը նախաձեռնողի՝ ընկ. Գ. Վանանդեցու դեմ: Պատասխանել մյուսներին ավելորդ աշխատանք կլիներ, վորչափ դրանց ասածը ըստ եյության Վանանդեցու տաղտկալի կրկնությունն ե միայն: Գրությանս վերջում միայն հարկ համարեցի կարճ նկատողություններ անել մի յերկու «նոր» առարկությունների շուրջը, վոր արվել են իմ դեմ Վանանդեցուց անկախ: Ընթերցողը հնար ունի համոզվելու, վոր դրանց հեղինակներն իսկ խարխափում են գրական նույն այն մակերեվույթի վրա, վորի վրա սահում ե այնքան արագ Վանանդեցու դյուրաթեք գրիչը:

Պարբերական որգաններում տպագրության հանձնելու համար՝ գրվածքիս հիմնական մասը ուղարկել եյի Յերեվան դեռ յեվս անցյալ տարվա մայիսին: Անհայտ պատճառով գրությունս անտիպ մնաց մինչ այսոր: Այդ չխանգարեց, վոր մամուլի եջերից մինչ այսոր իսկ շարունակվեյին իմ դեմ յեղած հարձակումները Գ. Վանանդեցու հարթած ուղեգծով: Նկատելով այս, այլեվ հնար չունենալով պատասխանելու մի առ մի Դաշնակցության շուրջը յեղած տարաձայնությունների առթիվ ընկերների տրված մասնավոր հարցումներին՝ նպատակահարմար գտա նրանց ուշադրությանը հանձնելու գրվածքս առանձին բրոշյուրով:

1929, հունվար 4.

ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԱՌԻԹՈՎ

«Նորք»–ի վերջին գրքում լույս ե տեսել իմ՝ «Դաշնակցության սոցիալական բնույթը» ուսումնասիրության մի մասը նվիրված Դաշնակցության մանր–բուրժուական ծագման խնդրին: Հոդվածի անտիպ մնացած շարունակությունը, ինչպես նկատված ե «Նորք»–ի ծանոթության մեջ, պիտի արծարծեր Դաշնակցության սոցիալական եվոլյուցիայի և ապա նրա դասակարգային վերասերման խնդիրը: Չսպասելով սակայն դրան, «Խորհրդային Հայաստան» թերթի 1928 թ. № 94–ում ընկ. Գ. Վանանդեցին շտապել ե տարածել Դաշնակցության ծագման մասին իմ ասածը նրա ամբողջ պատմության վրա և միաժամանակ հանել շփոթություն ցանող յեզրակացություններ այն քաղաքական հետեվանքների մասին, վոր բղխում են իբր թե «Դաշնակցության մանր–բուրժուական (?!) տեսությունից»:

Ըստ եյության մոտենալով խնդրին՝ Դաշնակցության դասակարգային բնույթի տեսության, ինչպես նաև դրանից հետևող յեզրակացությունների շուրջը ընկ. Վանանդեցու արած դիտողությունները քննադատության առատ նյութ կարող եյին մատակարարել իմ գրչին: Դաշնակցության դասակարգային բնույթի պրոբլեմը, զոդվելով իդեոլոգիական ֆրոնտի հարցերի հետ, կարոտ ե, անշուշտ, մարքսիստական–լենինյան ուշադիր լուսաբանության: Այդ չե՞ն ցույց տալիս արդյոք մտքի եկլեքտիկական այն գոհարները, վոր նույն այդ խնդրի շուրջը առատության յեղջյուրից թափում ե ընկ. Վանանդեցին «Խ. Հ.» լայնանիստ եջերի վրա:

Զգում եմ, այնուամենայնիվ, վոր աննպատակահարմար կլիներ փոքրիկ առիթը առանցք դարձնել ծանրակշիռ խնդիրների քննության համար: Ուստի և հետագա իմ նկատողությունները՝ մի կողմ թողնելով Դաշնակցության խնդրի քննությունն ըստ եյության՝ հետապնդելու յե մի նպատակ միայն. պարզաբանության կարգով հետ մղել անտեղի այն վերագրումներն ու անհիմն այն հետևությունները, վոր անում ե ընկ. Վանանդեցին՝ Դաշնակցության մասին իմ հայտնած կամ չհայտնած կարծիքների առիթով:

I

Իր հոդվածում ընկ. Վանանդեցին պնդում ե, վոր Դաշնակցության բնույթի մասին իմ պաշտպանած տեսակետը այլ ինչ չե, քան ընկ. Շահումյանի՝ բայլշեվիկյան տեսակետի «ռեվիզիա»: Սխալ ե թե ճիշտ իմ տեսակետը — թողնում եմ մի կողմը: Սակայն «Նորք»–ի վերջին գրքում ընդարձակ հատվածներ կան Շահումյանից, վորոնք վկայում են կարծես այն մասին, թե Շահումյանը ևս բնորոշում եր վաղեմի Դաշնակցությունը վորպես բուրժուականության եյությանը հավատարիմ, բուրժուազիայից ազդված ու նրան գործիք ծառայող մանր–բուրժուական «դեմոկրատիայի», մանր–բուրժուական քաղքենիական մտավորականության կուսակցություն: Գուցե Շահումյա՞նը ևս մոլորվում եր ինձ պես: Գուցե: Բայց թե ինչո՞ւ հենց Շահումյանի «ռեվիզիան» ե իմ մոլորությունը — դա Վանանդեցու գաղտնիքն ե:

Դժվար չե սակայն մերկացնել այդ գաղտնիքը:

Խոսելով Շահումյանի հայացքների մասին, ընկ. Վանանդեցին ևս, ուրիշների որինակով, նկատի ունի 1906 թ. նրա գրած մի հոդվածը, վորտեղ հեղինակը ի ծնե և ի բնե «բուրժուական» ե համարում Դաշնակցությունը: Այդ միտքը հաստատող մեջբերումներ անելով Շահումյանի հոդվածից՝ «քննադատները» համառորեն լռում են այն մասին, թե ի՞նչ կապակցությամբ կամ ի՞նչ իմաստով են արված ընկ. Շահումյանի այդ հայտարարությունները: Դրանով նրանք փաստորեն հեղաթյուրում են Շահումյանի միտքը և մոլորեցնում ընթերցողին կամ ունկնդրողին այն ուղղությամբ, վոր իբր Շահումյանն առարկում ե հենց նրանց, ովքեր մանր–բուրժուական են համարում Դաշնակցության ծագումը: Դժբախտաբար բանակռվի դյուրին այդ միջոցին ե դիմում նաև ընկ. Վանանդեցին:

Շեշտելով Դաշնակցության բուրժուականությունը, նրա ռեակցիոն, ազգայնական բնույթը՝ ընկ. Շահումյանը Դաշնակցության մանր բուրժուականությունը չե վոր ժխտում եր, այլ նրա՝ «սոցիալիզմը», «աշխատավորականությունը», նրա՝ «պրոլետարիատը ղեկավարող», «հեղափոխական» կուսակցություն լինելու հավակնությունը: Կարդացեք Շահումյանի հոդվածն ամբողջովին (և վոչ՝ նրա մտքերի ընդհանուր կապակցությունից պոկված մի յերկու ցիտատը), ու ձեզ կպարզվի մի անգամից նրա վորակումների իսկական իմաստը:

«Նա (Դաշնակց.–ը)— գրում եր Շահումյանը. անվանվել ե մինչ հիմա «հեղափոսխական» կուսակցություն 15 տարվա ընթացքում հեղափոխության դեմ կռվելու համար. նա կոչվում ե հիմա «հեղափոխական» և «սոցիալիստական» կուսակցություն — «հեղափոխության և սոցիալիզմի դեմ կռվելու համար»: «Իր որգանում նա (Դաշնակցությունը) սկսեց հոդվածներ գրել բուրժուազիայի դեմ, միջամտել բանվորների և կապիտալիստների տնտեսական հարաբերություններին, հիմնել բանվորական պրոֆեսիոնալ միություններ և այլն և այլն: Դադարե՞ց նա դրանով լինել բուրժուական, ազգային–քաղաքական, ռեակցիոն կուսակցություն, ինչպիսին նա յեղել ե տասնհինգ տարվա ընթացքում: Ավա՜ղ, այդ կուսակցության գործունեյությունը մեր աչքի առաջ ե, և ներկայիս նա, գուցե, ավելի քան յերբևե և՛ բուրժուական ե, և՛ նացիոնալիստական, և՛ ռեակցիոն»^[1]С. Шаумян. «Статьи у речи», 1924 г., стр. 91.):

Յես վոչ միայն համաձայն եմ Շահումյանի այս վորակումներին, այլ և յելակետ եմ ընդունել այդ վորակումները «Նորք»–ի իմ վերլուծության համար: Միրամտություն կլիներ սակայն կարծել, թե այդ վորակումները ժխտում են ինքյան դաշնակցական նացիոնալիզմի, ռեակցիայի, հակաբանվորականության, հակաաշխատավորականության մանր–բուրժուական ծագումը: Մի՞թե իրոք «բուրժուական» չե նաև մանր բուրժուազիան: Մի՞թե նացիոնալիզմ, ռեակցիա, հակապրոլետարականություն և այլն հասկացողությունները միշտ և բոլոր պայմաններում անհաշտելի յեն մանր բուրժուազիայի հետ:

Ընկ. Վանանդեցին չի փորձում հերքել ընկ. Շահումյանից քաղած իմ այն հատվածները, վորոնք ցույց են տալիս, թե հակասոցիալիստական և այդ իմաստով քաղաքականապես բուրժուական համարելով Դաշնակցությունը, Շահումյանը իմպերիալիստական պատերազմի ժամանակ ու Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո իսկ շարունակում եր մանր–բուրժուական համարել Դաշնակցության սոցիալական նկարագիրը:

Դրա փոխարեն նա անում ե նոր մի հայտնագործություն: Այն, վոր Շահումյանի «ռեվիզիան» ձեռնարկել եմ յես Հայաստանի խորհրդայնացումից «մի քանի ժամանակ հետո» — Դ. Անանունի՝ «Ռուսահայերի հասարակական զարգացումը» գրքի յերկրորդ հատորի ներշնչման տակ: Ընկ. Վանանդեցին «ապացուցում» ե այդ մեջ բերելով մի նախադասություն Դ. Անանունի այդ գրվածքից, վորը համեմատում ե 1921 թ. իմ մի ճառից քաղած մի այլ նախադասության հետ: Իմ նախադասության մեջ ասված ե մոտավորապես նույնը ինչ Անանունն ե ասում: «Մերկացումը» կատարյալ ե:

Սակայն ընկ. Վանանդեցին անում ե այդ «մերկացումը» գրական աչքակապության ճանապարհով միայն: Նա թաքցնում ե ընթերցողից նախ այն հանգամանքը, վոր Դ. Անանունի հատորը լույս ե տեսել 1922 թ., մինչդեռ իմ ճառը տպագրված ե 1921 թ.: Ըստ Վանանդեցու՝ Շահումյանի «ռեվիզիան» ձեռնարկել եմ իբր թե կուսակցության Կենտկոմի քաղաքական ինչ ինչ սխալներն արդարացնելու մտայնությամբ: Սակայն 1921 թվին վոչ այդ սխալները կային, և վոչ ել դրանց «տեսական արդարացման» հոգսերը: Բայց ընկ. Վանանդեցին լռության ե տալիս ամենագլխավորը — իմ ճառի եյությունը: Նա «մերկացնում» ե «պաշտպանողական» իմ այն ճառը, վոր արտասանել եմ Կենտկոմի հանձնարարությամբ Դաշնակցության դատի ինսցենիրովկայի ժամանակ: «Դատապաշտպանի» դերը պարտադրում եր առաջ բերել Դաշնակցության «ոգտին» արգումենտներ, վորոնք պետք ե ջրվեյին «դատավարության» ընթացքում: Այդ նկատառումով յես կազմեցի իմ ճառը, ոգտագործելով Քր. Միքայելյանի, Մ. Վարանդյանի, Գյուտ Աղանյանի և Դ. Անանունի դատողությունները հայկական շարժման և Դաշնակցության մասին: Նման հանգամանքում յես իրավունք ունեյի վոչ միայն կրկնել Դ. Անանունի վորևե ֆրազը, այլ և վերարտադրել իմ ճառի մեջ հայկական շարժման նրա կոնցեպցիան: Չեյի կարող յենթադրել, ի հարկե, վոր տարիներ անցնելուց հետո ընկ. Վանանդեցին իմ անձնական տեսակետի համարժեք պիտի հռչակեր «դատապաշտպանողական» այդ ճառը: Տարորինակ չե՞ յենթադրել, թե յերբ և իցե կարող եյի յես խղճի մտոք, սեփական արգումենտներով ու առարկություններով պաշտպանել իսկապես… Դաշնակցությունը, ունենալ, իրոք, այն կարծիքը, վոր Դաշնակցությունը իր գործունեյության համար արժանի յե արդարացման, ներման և այլն… Մի՞թե, հիրավի, չգիտե ընկ. Վանանդեցին, թե ինչպես են կազմակերպվում, ինչ նպատակ եոն հետապնդում քաղաքական դատի ինսցենիրովկաները… Բայց յեթե գիտե՝ ի՞նչ ե նրա վարմունքի անունը յեթե վոչ՝ գրական աչքակապություն:

Թվում ե, վոր անձնական իմ տեսակետը Դաշնակցության մասին պարզելու համար ընկ. Վանանդեցին կարող եր նկատի առնել պատասխանատու իմ գրությունները, վորոնք լույս են տեսել Դ. Անանունի հատորից հետո, նույնպես նաև այն, ինչ լույս ե տեսել այդ հատորից առաջ: Չի կարելի ուրանալ հանրածանոթ ճշմարտությունները: Դաշնակցության մանր–բուրժուական ծագման տեսությունը բնավ չի ժխտում այդ կուսակցության անցյալի կապն և առնչությունը հայ և ոտար մարտական, կապիտալիստական բուրժուազիայի հետ: «Հայկական հարցի», հայկական շարժման, հնչակ–դաշնակիզմի անցյալը քննելիս՝ յես իմ գրվածքների ու յելույթների մեջ շարունակ ընդգծել եմ այդ յերևույթների և կազմակերպությունների գաղափարական կամ կազմակերպչական կախումը նվաճողական–իմպերիալիստական Յեվրոպայից, նրանց կապը ազգային տիրող դասակարգերի հետ: Այդ տեսակետից ե, վոր իմ առաջին գրական յելույթից ի վեր, յես — իսկապես, և վոչ կարծիք — ռեվիզիայի եմ յենթարկում այսպես կոչված հայ ազատագրական շարժումը՝ սկսած հեռավոր միջնադարից մինչև ընթացիկ դարաշրջանը:

Դաշնակցության բուրժուական կապերի, նրա իմպերիալիստական կախման մասին կան պարզ դիտողություններ 1918 թ. իմ «Դեպքերը Բագվում» բրոշյուրի մեջ: Դաշնակցությունը՝ վորպես կովկասահայ բուրժուազիայի մարտական կուսակցություն՝ յես բնույթագծել եմ 1924 թ. «Դաշնակցությունը և պատերազմը» բրոշյուրի մեջ, ինչպես նաև դրանից առաջ ու հետո լույս տեսած իմ հոդվածների կամ ճառերի մեջ: Նույն իմաստով հիշեցումներ կան «Նորք»–ի վերջին գրքում լույս տեսած իմ հոդվածում: Ինչպես դժվար չե տեսնել՝ այդ հոդվածի ու նրա շարունակության ընդհանուր բովանդակության ու կառուցվածքի բերումով՝ Դաշնակցությունը վորպես կովկասահայ մարտական բուրժուազիայի կուսակցություն պիտի բնորոշվեր հանգամանորեն գրվածքի անտիպ մասում — կուսակցության դասակարգային վերասերման տեսությանը նվիրված բաժնում:

VII

Քննենք հիմա ընկ. Վանանդեցու «գործնական» այն հետևությունները, վորոնք վերաբերվում են ներկային:

«Պայքարը շահագործված մանր բուրժուազիայի և նրա «շահը» անդրադարձնող, նրա «հետևողական» կուսակցության՝ Դաշնակցության դեմ՝ պետք ե ճանաչվի սխալ, հակասական: «Պետք ե» գրավել մանր բուրժուազիային, ղեկավարել և դաստիարակել նրան, հետևաբար պետք ե գրավել դեպի հեղափոխությունը նաև շահագործված մանր բուրժուազիայի շահերի պաշտպան՝ Դաշնակցությունը, կամ թե պետք ե հեղափոխականացնել նրան, դաստիարակել և դարձնել սոցիալիզմի կողմը»:

Ահա թե ինչ «գործնական» յեզրակացություններ պետք ե հանել, Վանանդեցու կարծիքով, իմ առաջադրած տեսությունից:

Այստեղ ընկ. Վանանդեցին արհամարհում ե նախ այն հանգամանքը, վոր Դաշնակցության մանր–բուրժուականության մասին իմ արած դիտողությունները վերաբերում են միայն նրա անցյալին, վոր Դաշնակցության մանր–բուրժուական ծագումը չի կարելի հիմնակետ դարձնել մեր ներկա քաղաքականությունը ճշտելու ժամանակ: Դաշնակցության անցյալը կարող ե միայն յերկրորդաբար նկատի առնվել՝ մանր–բուրժուական շերտերի մեջ մեր տանելիք աշխատանքների ուղղությունն ու յեղանակը վորոշելու ժամանակ: Սակայն ընկ. Վանանդեցու արած հետևությունները սխալ կլինեյին, յեթե անգամ ժխտեյինք Դաշնակցության սոցիալական վերասերման փաստը, յեթե յենթադրենք անգամ, թե Դաշնակցությունը շարունակում ե մնալ մանր բուրժուազիայի կուսակցություն: Այդ դեպքում իսկ Վանանդեցու յեզրակացությունները հետևողական կլինեյին դարձյալ միայն այն պայմանով, յեթե ընդունեյինք նրա հակալենինյան, հակամարքսիստական տեսակետը «աշխատավոր», «շահագործվող» մանր բուժուազիայի մասին: Նկատեցեք միաժամանակ, վոր վերը բերված հատվածներում Վանանդեցին շփոթում ե իրար հետ դասակարգը և նրա ավանգարդը՝ կուսակցությունը: Նա նույնացնում ե մանր–բուրժուական մասսան մանր–բուրժուական ղեկավարների հետ: Այս շփոթը, այս շիլափլավն ե, վոր Վանանդեցու գրչի տակ գաղափարական սնունդ ե կամենում դառնալ այսորվա դաստիարակվող սերունդների համար: Այս շփոթը, այս շիլափլավը կուշտ ճաշակելուց հետո յե միաժամանակ, վոր ընկ. Վանանդեցին խոյանում ե ասպետորեն իր յերևակայած քամու ջրաղացների դեմ: Զարմանալի՞ յեն այս բոլորից հետո նրա զառանցական «հետևությունները» իմ գրածների կամ չգրածների առթիվ:

Տնտեսական զիջումներ անել մանր արտադրողներին, մանր սեփականատերերին և ամենից առաջ աշխատավոր գյուղացիությանը, դաշինք կնքել միջին գյուղացիության հետ, վերադաստիարակողի դեր ստանձնել գյուղացիական մասսաների նկատմամբ՝ այդ բոլորը հնարավոր ե, յեթե զատում ենք մասսան նրա հին ղեկավարներից ու կուսակցություններից, յեթե պրոլետարիատի դիկտատուրայի ներքո միակ ու միասնական կոմունիստական կուսակցությունը անողոք պայքար ե տանում այդ կուսակցությունների ու ղեկավարների դեմ: «Ըստ ամենայնի ոգնել աշխատավոր մասսային, մերձենալ նրան, առաջ քաշել նրա միջից հարյուրավոր և հազարավոր անկուսակցական աշխատավորներ տնտեսական աշխատանքի համար: Իսկ նորաձև կրոնշտատյան համազգեստ հագած մենշևիկներին ու եսերներին խնամքով պահել բանտում կամ ուղարկել Բեռլին Մարտովի մոտ՝ Չերնովի, Միլյուկովի, վրաց մենշևիկների հետ մտքերի ազատ փոխանակություն ունենալու համար»^[2]Ленин, XVIII ч. I, стр. 235.:

Այսպես եր հրահանգում նոր տնտեսական քաղաքականություն հանձնարարելիս ընկ. Լենինը: Կա՞ վորևե առիթ ավելի քնքույշ վերաբերմունք ունենալու դեպի մանր բուրժուական դաշնակները, յեթե անգամ անցյալի վերաբերմամբ հավասարության գիծ քաշելու լինինք Մարտովի և Վրացյանի, Չերնովի և Ռուբեն–փաշայի միջև: Այսոր համենայն դեպս բոլոր այս տարրերը կանգնած են բուրժուական հակահեղափոխության ընդհանուր դիրքերի վրա: 1921 թվականին Լենինը բնորոշում եր եսերներին և մենշևիկներին վորպես «ամբողջ ռեակցիայի ավանգարդ»: Դրանք եյին «պրոլետարիատի ամենակատաղի թշնամիները»: Պրոլետարական հեղափոխության սկզբնաշրջանում բուրժուազիան առաջ ե քաշում իր ամենից «ձախ» կուսակցությունները: «Ամբողջ բուրժուական դասակարգը, ֆեոդալ տիրապետող դասակարգի մնացորդները, մանր բուրժուազիայի և գյուղացի ազգաբնակության մեծ մասը խմբվում են այն ծայրահեղ բուրժուական կուսակցության շուրջը, վորն այդ ժամանակ խոսքով ծայր աստիճան հեղափոխական ե ձևացնում իրան»^[3]Маркс и Энгельс, «Письма». изд. Адоратского. М., 1922 г., стр. 265.:

Նշանակո՞ւմ ե սակայն այս, վոր պրոլետարիատի շեշտակի հարվածները չպետք ե իջնեն հենց հակահեղափոխական բուրժուազիայի ավանգարդը կազմող, «ամենածայրահեղ», «ձախ», «դեմոկրատական» այս տարրերի գլխին: Այսպե՞ս ե հասկանում ընկ. Վանանդեցին պրոլետարիատի ստրատեգիան սոցիալիստական հեղափոխության ժամանակ: Ա՞յդ տեսակետից ե, վոր նրա կարծիքով կարող ե խոսք լինել մեր դեպի Դաշնակցությունը ունենալիք քնքույշ վերաբերմունքի մասին, յեթե հիրավի դուրս գար, վոր այդ կուսակցությունն ե կովկասահայ միջավայրում մանր բուրժուազիայի քաղաքական ավանգարդը:

Բայց կարդացե՛ք ուշադրությամբ այն, ինչ գրել եմ յես Դաշնակցության մասին և ամենից առաջ՝ 1923 թ. լույս տեսած իմ «Դաշնակցության իդեոլոգիայի ընթացիկ կուրսը» հոդվածը և կտեսնեք, վոր վերը բերված նկատառումներից իսկ զատ Դաշնակցության դեմ մեր տանելիք պայքարի յելակետը պետք ե լինի այսոր նրա բուրժուական վերասերման փաստը: Դաշնակցությունն այսոր անդրադարձնում ե անմիջորեն հայ հակահեղափոխական բուրժուազիայի շահն ու մտայնությունը: Այսոր նա գաղութային և եմիգրանտական բուրժուազիայի հակահեղափոխական դրոշակի կրողն ե, այդ բուրժուազիայի քաղաքականության հետևողական արտահայտիչը:

Ինձ համար անկասկածելի յե այն փաստը, վոր բուրժուական վերասերման պրոցեսի տիրական ազդեցությանը դաշնակցական «գաղութային» — Բագվի, Թիֆլիսի և այլն — «արտայերկրային» կազմակերպությունները յենթարկված են յեղել տակավին 1905–06 թթ.: Դաշնակցության քաղաքական վերասերումը վորպես կովկասահայ մարտական բուրժուազիայի կուսակցություն շեշտվեց այդ կազմակերպությունների մեջ ռուսական առաջին հեղափոխությունից հետո:

Պատերազմի և հեղափոխության տարիներին Դաշնակցության քաղաքական և սոցիալական վերասերման պրոցեսները տիրական ույժ ստացան նրա գավառային, «յերկրային» կազմակերպությունների ներսում: Այս յերևույթների մեջ անդրադառնում եյին նշած ժամանակաշրջանների ընդհանուր վայրիվերումները, հասարակական–քաղաքական հարաբերությունների մեջ տեղի ունեցող հեղաշրջումները: Հայաստանի Նոյեմբերյան հեղափոխությունը ու դրան հաջորդող քաղաքացիական կռիվների արդյունքներն ու սոցիալիստական շինարարության բնագավառում կատարված աշխատանքները պոկեցին Դաշնակցությունից կովկասահայ մանր–բուրժուական մասսաները: Դուրս շպրտվելով խորհրդային գծի այն կողմը՝ գաղութային–եմիգրանտական բուրժուազիայի միջավայրում ավարտվեց կուսակցության դասակարգային վերասերման պրոցեսը և նշվեց միաժամանակ նրա հետագա եվոլյուցիայի ուղին: Գաղութային հակահեղափոխության մթնոլորտում Դաշնակցության իդեոլոգիայի ֆաշիստական վերասերման պրոցեսը, վորպես ժամանակի նշան, այսոր շեշտված ե ավելի պարզ ու հստակ գծերով, քան 1923 թ., յերբ գրի եյի առնում այդ խնդրին նվիրված իմ հոդվածը:

«Անսասան» պահպանել գրեթե քառասնամյա գործունեյության ընթացքում, սոցիալական իր դիրքը, քաղաքական իր վարքագիծն ու մտայնությունը չեր կարող, ի հարկե, «տիյեզերական մասշտաբով» գործող Դաշնակցությունը: Հակառակը կարող են պնդել միայն իրանք՝ ուղղափառ դաշնակցականները: Մի բանի — հակահեղափոխության մեջ միայն անսասան ու անխախտ են մնացել դաշնակցականները: Բայց մի՞թե անփոփոխ ե մնացել հակահեղափոխության դասակարգային իմաստը: Պարզ չե մի՞թե, վոր հեղափոխության սոցիալական բովանդակության մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունները չեյին կարող դասակարգային բեկումներ չառաջացնել նաև Դաշնակցության հակահեղափոխական դիրքի մեջ: «Հեղափոխության կուսակցությունը համախմբում ե ռեակցիայի կուսակցությունը»— գրում ե Մարքսը: Հեղափոխության շնորհիվ կովկասահայ իրականության մեջ ստեղծվել են այսոր դասակարգային նոր հարաբերություններ, առաջացել հասարակական ուժերի նոր համախմբումներ: Դաշնակցության քաղաքականությունն ու իդեոլոգիան այս պայմաններում չեյին կարող չստանալ նոր ուղղություն: Համախմբվելով հակահեղափոխական բուրժուազիայի դիրքերի վրա և մերվելով այդ բուրժուազիայի հետ՝ Դաշնակցությունը հակադրվում ե այսոր պրոլետարական հեղափոխությանը վորպես բուրժուական ռեստավրացիայի կուսակցություն, վորպես ռեակցիայի կուսակցություն, վոր ծառայում ե անմիջորեն մարտական բուրժուազիայի նպատակներին: Անտեսել այս՝ կնշանակեր անտեսել նոր կացությունը, արհամարել Դաշնակցության դեմ մեր վարելիք ճակատային պայքարի այն մեթոդները, վոր հրահանգվում են նոր ստեղծված կացությունից:

Պարզ ե, վոր հակադաշնակցական մեր պայքարի վերաբերմամբ չի կարող գործնական վորև ե տարակարծություն լինել: Դաշնակցության մանր–բուրժուական անցյալի հաշվառքը կարող ե միայն լրացնել վերասերված Դաշնակցության դեմ վարելիք ճակատային մեր անհաշտ կռիվը՝ կովկասահայ մանր–բուրժուական մասսաների մեջ անցյալից ժառանգություն մնացած նացիոնալիստական վերապրումների դեմ մեր վարելիք վճռական թիկունքային պայքարով:

Մեր կուսակցությանը հաջողվել ե քաղաքականապես պոկելու Դաշնակցությունից մանր–բուրժուական մասսան, թեքել այդ մասսայի քաղաքական որիյենտացիան բուրժուազիայից դեպի պրոլետարիատն ու համաշխարհային հեղափոխությունը: Սակայն մեր պայքարի ներկա շրջանում մանր բուրժուազիան դեռ չե ապահովագրված նրա համար բնորոշ տատանումներից, յերերումներից: Մանր բուրժուազիայի և նրա մտավորականության միջավայրում դեռ արմատախիլ չե յեղած բուրժուական նացիոնալիստական հին մտայնությունը: Այս յերևույթը կներկայանա մեզ բնական իր կերպարանքով, յեթե նկատենք, վոր նեպի ժամանակ ակտիվանում են և չեն կարող չակտիվանալ կուլակը, նեպմանը, այն տարրերը, վորոնք Անդրկովկասի պայմաններում խողովակ են դառնում Դաշնակցության ազդեցության համար: Կարո՞ղ ենք արդյոք պնդել, վոր մանր–բուրժուական միջավայրը ի վիճակի յե այսոր չեզոքացնելու միանգամից այս ազդեցությունը: Վոչ, ի հարկե: Մանր բուրժուազիան դեռ չի յենթարկվել լիակատար սոցիալ–տնտեսական կերպարանափոխության: Նրա կերպարանափոխության պրոցեսը սկսված ե, զարգանում ե, վիթխարի չափեր ընդունում: Բայց այդ պրոցեսը չի ավարտված, և վոր կարևորն ե, ընթանում ե հակասական ուղիներով: Միայն սոցիալիստական շինարարության ավարտն ե, վոր կարող ե արմատախիլ անել մանր–բուրժուական սեփականությունը, մանր–բուրժուական տնտեսությունը, մանր արտադրությունը, այն, վոր «կապիտալիզմ ե ծնում յուրաքանչյուր որ, յուրաքանչյուր ժամ, տարերային կերպով, մասսայորեն»: Վորչափ տակավին մեզ չի հաջողվել սոցիալիստական տնտեսության ցանցի մեջ առնել կամ նրա ուղենիշ ազդեցությանը յենթարկել մանր–գյուղացիական բոլոր տնտեսությունները կամ այդ տնտեսությունների բոլոր ճյուղերը՝ դրանց մի մասը ընթանում ե կապիտալիստական եվոլյուցիայի հունով: Այս նշանակում ե, վոր նացիոնալիստական մտայնությունը՝ հենակետ փնտրելով իրեն համար գյուղում և քաղաքում՝ կարող ե հող գտնել կապիտալիստական եվոլյուցիայի ուղին բռնած մանր–բուրժուական առանձին շերտերի ու տարրերի մեջ:

Վերը նշած սմենովեխովյան տարրերից զատ կովկասահայ մանր–բուրժուական միջավայրում հակահեղափոխական, բուրժուական–նացիոնալիստական ազդեցության շոշափուկներ են հանդիսանում այսոր՝ սպեցիֆիզմը, հնչակիզմը, մենշևիզմը, տրոցկիզմը և այլն: Դաշնակցության և նրա իդեոլոգիայի վտանգավորությունը ներկա դեպքում մենք պետք ե կշռենք հաշվի առնելով մանր–բուրժուական միջավայրի հետ նրա ունեցած վաղեմի կապերը, այդ միջավայրում նրա ցանած մտայնության հին արմատները: Այս կապերի, այս արմատների անտեսումը կարող ե միայն թերագնահատել Դաշնակցության վտանգավորությունը մեր պայքարի ներքին ֆրոնտի վրա, մեր թիկունքում, վորտեղ մեր կռիվը կենտրոնանում ե մանր–բուրժուական տարրերի, նրա բուրժուական–նացիոնալիստական վերապրումների դեմ: Դաշնակցության մանր–բուրժուական ծագման, նրա մանր–բուրժուական անցյալի անգիտացումը ոբյեկտիվորեն ռեալ այս վտանգն ե պարունակում իր մեջ:

Հայաստանի պայմաններում, վորտեղ կովկասահայ խոշոր առևտրա–արդյունաբերական բուրժուազիան չե թողել իր հետևից ընդարձակ ձեռնարկներ, մեծ ֆաբրիկներ ու գործարաններ՝ Դաշնակցությունը վտանգավոր ե մեզ համար վոչ միայն այն պատճառով, վոր նա պաշտպանում ե այսոր այդ բուրժուազիայի անմիջական շահերը, այլ և այն, վոր նա հին արմատներ ունի Հայաստանի մանր–բուրժուական միջավայրում: Այդ արմատները պետք ե կտրել, վոչնչացնել Դաշնակցության և նրա ուղեկիցների դեմ մեր վարած պայքարի բոլոր վճռական մեթոդներով: Ահա այն գլխավոր, այն գործնական յեզրակացությունը, վոր բղխում ե Դաշնակցության անցյալի մասին իմ պաշտպանած տեսակետից՝ մեր ներկա քաղաքականության վերաբերմամբ: Շատ բան չեր պահանջվում այսքանը հասկանալու համար: Լիներ միայն հստակ միտք և բարի կամեցողություն: