Վարդան Ազատյան

Նախաբան. ուշխորհրդահայ հակասովետականություն և պետականություն

Հետստալինյան շրջանում՝ փակ երկրի բռնատիրական փորձի հետնախորքին և Սառը պատերազմի պայմաններում, հատկապես սրվեց «կյանքից ետ ընկած» լինելու՝ «հետամնացության» զգացումն ու դա հաղթահարելու ցանկությունը։ Խորհրդային հետպատերազմյան երիտասարդության աչքում մարդկության ապագան կերտող կոմունիստական պետության առաջադիմական հայտն էապես վարկաբեկված էր։ Ապագա խոստացող ներկա ժամանակը՝ ժամանակակցությունը, Արևմտյան ճամբարում էր, որի հետ հաղորդակցությունը խորհրդային հետամնաց ինտերնացիոնալիզմի թոթափման և արդի ազգային կայացման՝ անկախ պետականության ձեռքբերման հնարավորություն էր։ Այսպես ազգային անկախության գաղափարը վարկաբեկած խորհրդային համակարգի մշակութային և քաղաքական հետամնացությունը հաղթահարվում էր բռնատիրության ուրվականի ստվերում արդիականի ու ազգայինի լծորդմամբ։ Այս հակախորհրդային «ազգային մոդեռնիզմն» էր, որ կարող ենք համարել Հայաստանի անկախ ազգային պետականության հիմքում ընկած մտայնությունը, որի բարձրագույն իդեալը ազգային գետնի վրա Արևմտյան տիպի ժողովրդավարության կառուցումն էր։^[1]Տե՛ս Vardan Azatyan, «National Modernism», ըստ՝ Georg Schöllhammer and Ruben Arevshatyan (խմբ.), Sweet Sixties. Specters and Spirits of a Parallel Avant-Garde (Berlin, New York: Sternberg Press, 2014), էջ 107-120։ Բայց ո՞րն էր այն «ազգային գետինը», որի վրա կանգնելով հնարավոր կլիներ հաղթահարել խորհրդայինը և կապել ազգայինն ու արդիականը՝ արդարացնելով և օրինավորելով ժողովրդավարական պետության կառուցման տեղին լինելը հայերի պարագայում։ Ո՞րն էր ազգային այն ավանդույթը, որն Արևմտյան տիպի ժամանակակից ժողովրդավարությունը հանդես կբերեր իբրև ազգային պատմության օրինաչափություն։ Արդյո՞ք քաղաքական բաղձանքներից ու նպատակներից ելնելով պետք էր ստեղծել նման ավանդույթ, թե՞ այդպիսինի գոյության հնարավորության մասին իրապես կարելի էր խոսել։ Եվ հետաքրքրականն այն չէ, որ ժամանակակից քաղաքական ինքնուրույնության գաղափարի տեղական ավանդույթը կարող էր կապվել հայոց պատմության այնպիսի շրջափուլի հետ, երբ հայությունը ներկայացել էր քաղաքական ինքնուրույնությամբ (ասենք՝ Արշակունիների թագավորությունը կամ Առաջին հանրապետությունը), այլ որ այդ ավանդույթը կարող էր վերաբերվել ազգային մշակույթի կայացման եղանակին։

1991 թվականի հոկտեմբերին՝ Հայաստանի անկախության հանրաքվեից անմիջապես հետո, առաջին նախագահական ընտրությունների շեմին, այսինքն՝ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմին զուգորդվող անկախ պետականության կայացման բուռն գործընթացների բովում ուշխորհրդահայ հետպատերազմյան սերնդի վառ ներկայացուցիչներից Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ազգային պետականության գաղափարն արծարծող իր մի ելույթում կարևորում էր․

․․․․ շեշտված ձգտումը հայ մշակույթը առանց միջնորդվածության կապելու ժամանակի ամենազարգացած ժողովուրդների մշակույթների հետ, մի իրողություն, որը հետագայում դարձավ հայ մշակույթի զարգացման անսասան տրամաբանությունը։ 5-ից մինչև 19-րդ դարերը հայ մշակույթը հավատարիմ մնաց այդ սկզբունքին՝ անմիջականորեն շփվելով բոլոր դարաշրջանների ամենաբարձր քաղաքակրթությունների հետ։ Տրամաբանությունը խախտվեց միայն 20-րդ դարում, երբ Հայաստանը պարագաների հարկադրմամբ արդի քաղաքակրթության նվաճումներին սկսեց հաղորդակցվել միջնորդավորված ճանապարհով, որն անկասկած դանդաղեցրեց հայ մշակույթի զարգացման ընթացքը։ Ուստի, ազգային զարթոնքի նոր պայմաններում մեր առաջնահերթ խնդիրներից է վերադառնալ մեր մշակույթի զարգացման հարազատ տրամաբանությանը։^[2]Տե՛ս Լևոն Տեր-Պետրոսյան, «Խորենացին ազգային պետականության առաջին գաղափարախոսն է», Հայաստանի Հանրապետություն, 5 հոկտեմբերի 1991 թ․։ Ելույթը փոփոխված վերնագրով վերահրապարակվել է ըստ՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյան, Ընտրանի (Երևան։ Հայաստանի Հանրապետության Առաջին Նախագահի արխիվ, 2006), էջ 235-239։ Այս վերջին հրատարակության մեջ ելույթի նախնական վերնագիրը սխալ է նշված․ «ազգային պետականության» փոխարեն՝ «ազգային պետություն» (տե՛ս էջ 239)։

Նկատառումը հիրավի հետաքրքրական է, քանի որ այս տրամաբանությամբ է գործում Հայաստանում ժամանակակից ժողովրդավարության կառուցման նախագիծն ինքը՝ հիմնված ինքդ քեզ չմիջնորդված կերպով քաղաքական կազմակերպման ամենազարգացած ձևի հետ կապելու «շեշտված ձգտման» վրա։ Սա է պատճառը, որ ազգային անկախությունը, առաջընթաց լինելով հանդերձ, միաժամանակ վերադարձի հնարավորություն է, բայց վերադարձ ոչ այնքան դեպի կոնկրետ պատմական անցյալ, որքան մի տրամաբանություն, որով տոգորված է ազգային անկախությունն ինքը։ Ուրեմն, չմիջնորդված հաղորդակցության ձգտումը լավագույնի հետ ազգային ավանդույթ է, ավելին՝ ազգային կայացման ավանդո՛ւյթն է, որը խաթարվել է, երբ Հայաստանը մտել է Խորհրդային Միության կազմի մեջ, որը վերականգնվում է ազգային պետականությամբ, և որի բարձրագույն մարմնավորումն է նույն՝ ազգային պետականությունը։ Հայաստանի Հանրապետությունը, փաստորեն, մեր մշակույթին հատուկ «անսասան» ու «հարազատ» այս տրամաբանության քաղաքական մարմնացումն է ու այդ նույն մշակույթի զարգացման՝ ինքն իրեն վերագտնելու պայմանը։

Նկատի ունենալով այս «տրամաբանության» վճռական կարևորությունը՝ այն պետք է դարձնել հատուկ ուշադրության առարկա։ Նախ ինքնին ուշագրավ է պետականությունը մշակութային տրամաբանության հետ կապելը, քանի որ այս գործողությունն ազգային պետականությունն օժտում է պատմահոգևոր իմաստով ու նշանակությամբ։ Մյուս կողմից հետաքրքրական է, որ այս տրամաբանության ակունքը Տեր-Պետրոսյանը դնում է 5-րդ դարում ու հնարավորություն տալիս պարզելու դրա պատմական կոնկրետ առնչություններն ու առանձնահատկությունները։ Եվ առաջին քայլը, որ պետք է անել, այն պարզ արձանագրումն է, որ ազգային հակախորհրդային այս տրամաբանությունն իրեն խարսխում է մեր միջնադարյան ավանդույթի վրա։ Այնպես որ, ազգային պետականության մշակութային տրամաբանությունն ու դրա պատմահոգևոր իմաստը կապվում են գրերի գյուտի, դպրության և թարգմանական շարժման այն դարի հետ, որն ավանդաբար որակվել է իբրև ոսկեդար։ Այս հարցում Տեր-Պետրոսյանը ոչ միայն կասկածի, այլ նույնիսկ վերլուծության տեղ չի թողնում։ Մովսես Խորենացուն նվիրված վերոհիշյալ ելույթն աներկբայորեն վերնագրված է՝ «Խորենացին ազգային պետականության առաջին գաղափարախոսն է»։ Վերնագիրը վերարտադրում է ելույթի հետևյալ կարևոր հատվածը․

Խորապես խորհրդանշական է, որ հայ ժողովուրդը ազգային-ազատագրական պայքարի այս վճռական պահին, երբ միասնաբար դնում է անկախ պետականության վերականգնման հաստատուն հիմքերը, հանդիսավորապես տոնում է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» 1500-ամյա հոբելյանը, խորհրդանշական նախ և առաջ այն առումով, որ հայ իրականության մեջ Խորենացին է ազգային պետականության առաջին և միջնադարում չգերազանցված գաղափարախոսը։^[3]Տեր-Պետրոսյան, «Խորենացին ազգային պետականության առաջին գաղափարախոսն է»։

Խորենացին ավանդաբար 5-րդ դարը մարմնավորող ամենավառ մատենագիրներից է, մեր Պատմահայրը, որը Տեր-Պետրոսյանի համար նախևառաջ հանձնառու քաղաքական մտածող է, քանի որ նրա Հայոց պատմությունը ջատագովում է ազգային պետականության գաղափարը։ Տեր-Պետրոսյանը Խորենացուն է հատկացնում ազգային պետականության հիմնական սկզբունքների ձևակերպման ու առաջադրման պատիվը մեզանում․

Նրան է պատկանում ազգի՝ որպես հոգևոր-մշակութային և աշխարհաքաղաքական միավորի ըմբռնման, ինչպես նաև պատմական իրավունքի ու ժառանգականության՝ որպես պետության իրավազորության հիմնավորման պատիվը՝ գաղափարներ, որոնք հետագայում համարյա առանց բացառության դրսևորվեցին բոլոր ժամանակակից ազգ-պետությունների առաջացման գործընթացում և այսօր էլ քաղաքական նկատառումներով դրսևորվում են նոր կազմավորվող ազգային պետականություններում։^[4]Տեր-Պետրոսյան, «Խորենացին ազգային պետականության առաջին գաղափարախոսն է»:

Նախ պետք է փարատել որոշ կասկածներ, որոնք կարող են առաջանալ ժամանակակից ընթերցողի մոտ՝ ավելի քան 1500 տարի առաջ ստեղծագործած հեղինակին արդի ազգային պետությունների գաղափարախոս դիտարկելու առնչությամբ։ Սակայն փոքր-ինչ ուշադիր լինելու պարագայում, ակնհայտ է դառնում, որ սա զուր ջանք է, քանզի Տեր-Պետրոսյանը Խորենացուն համարում է ոչ թե ազգային պետության, այլ ազգային պետականության գաղափարախոս․ տեքստից ակներև է, որ հեղինակը քաջ գիտակցում է այս տարբերությունն ու ըստ այդմ ընտրում իր բնորոշումները։ Նկատի առնենք նաև, որ Տեր-Պետրոսյանը զուտ քաղաքական գործիչ չէ, որը գաղափարական նկատառումներից ելնելով հեշտությամբ կօգտագործեր պատմական անցյալը ներկայի նպատակների համար։ Տեր-Պետրոսյանն ինքը միջնադարագետ է, որի մասնագիտական հետաքրքրություններն ի թիվս այլոց վերաբերում են 5-րդ դարին՝ հայ-ասորական կապերին և թարգմանական գրականությանը։ Այնպես որ այս հարցում Տեր-Պետրոսյանի գիտակից զգուշավորությունն ու մասնագիտական իմացությունը հիմք են տալիս առնվազն չանգիտանալու ինքներս մեզ պատմականացնելու ամեն առիթով հիշվող այս դարի հարատևող արժեքը ներկայի համար։ Առնվազն 10-րդ դարից սկսած 5-րդ դարը ոգեկոչվել է հայ վերնախավերի կողմից՝ ներկայում ինքնահաստատման նպատակով և այս գործընթացը ոչ միայն չի դադարել, այլև սրվել է 19-20-րդ դարերում հայության մշակութային ու քաղաքական արդիականացման ձգտումների ու ջանքերի համատեքստում՝ շարունակվելով ցայսօր։^[5]5-րդ դարի հայ մատենագրության միջնադարյան հիշատակումների քննության համար տե՛ս Միսաք Խոստիկյան, Դավիթ փիլիսոփան (Երևան։ Հովհաննիսյան ինստիտուտ, 2020), էջ 33-57։ 19-րդ դարում հայերի արդիականացման ջանքերի համատեքստում տե՛ս, օրինակ, Ս. Նազարեանց, «Հայոց ազգի լուսաւորութեան կամ սուրբ թարգմանիչների դարը», Հիւսիսափայլ, 1860, թիվ 2, էջ 128-164։

Ուրեմն, 5-րդ դարը ոգեկոչելու ավանդույթն այնքան երկար է, որ ինքնին ավելի քան հազարամյակի պատմություն ունի։ Կարելի է ասել, փաստորեն, որ 5-րդ դարը չի ավարտվել, և եթե այսօր մոտ երկհազարամյա այս ավանդույթը չափազանց հին է թվում մեր՝ ժամանակակիցներիս աչքում, ապա նախևառաջ թերևս ժամանակագրության տեսակետից։ Ի վերջո խոսքը հազարամյակների մասին է։ Եվ այդուհաներձ 5-րդ դարը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մեր նոր լինելու եղանակի ավանդույթը՝ սկսած գրերի գյուտից մինչև Վարդանանց պատերազմ ու Խորենացու Հայոց պատմություն։ Մենք՝ ժամանակակիցներս, այս ավանդույթի մասին հաճախ չունենք այլ ըմբռնում, քան դպրոցական դասարանից ու ազգային քարոզչական խողովակներից ելնող սրբացված հին ավանդույթի՝ անվերապահորեն ակնածելի պատկերը, որի տիրական հեղինակությանը կարող ենք հակադրել ժամանակակից ապրելակերպն ու քննադատական մտածողությունը։ Բայց հեգնական պահն այն է, որ եղանակը, որով սա մենք անում ենք՝ հակառակ տեղական ավանդույթին, նախևառաջ եվրոպական զարգացած մշակույթի հետ հաղորդակցվելով արդիանալը, 5-րդ դարի ժառանգություն է, որը դարձել է այդպիսին նախևառաջ Մաշտոցի ջանքերով։ Մեր ավանդության մեջ Մաշտոցի երիտասարդ աշակերտներից է հունական իմացականությամբ տեղական գիտելիքն ու բարքը քննադատող Խորենացին՝ տոգորված ազգային պետականության այն իդեալներով, որոնք Հայաստանի Հանրապետության առաջին նախագահի համոզմամբ, տոգորել են անկախ ազգային պետության կայացման արդիական գործընթացը։

Այսուհանդերձ, կարևորը ոչ այնքան այս իդեալներն են ինքնին, որքան դրանց ձևակերպման և կենսագործման ըմբռնման հիմքում ընկած՝ լավագույնի հետ առանց միջնորդի կապվելով կայանալու «հարազատ» տրամաբանությունը, որն էլ պետք է լինի մեզանում ազգային պետության ու 5-րդ դարի ժառանգության կապը հասկանալու ճանապարհը։ Ուրեմն վերստին բռնենք չարչրկված ճանապարհն ու փորձենք ևս մեկ անգամ մոտենալ 5-րդ դարին մեզ հետաքրքրող այս տեսանկյունից։

Ամբողջական հետազոտությունը՝ այստեղ