Արդի հայ պետության մասին մերօրյա պատկերացումները մեծապես հենված են 5-րդ դարի հայ պատմագրությունից մեզ հասած հաղթանականերով ու պարտություններով պսակված պատմության նշանակալի անցքերի ուսումնասիրությունների վրա: Բարոյական հաղթանակների, քրիստոնեական կրոնի ընդունման, թագավորությունների վերելքների ու անկումների պատումները զբաղեցրել են ոչ միայն հազարավոր էջեր, այլև դարձել հայ տեսողական մշակույթի անբաժան մասը: Մեր պատմական անցյալը հիշեցնող պատկերներում մասնավորաբար առանձնանում են հայ նախնիների, թագավորների և նրանց հետ առնչվող իրադարձությունների պատկերները, որոնց մի հետաքրքրական ավանդույթ է բացում 19-րդ դարասկզբի հայ նկարչությունը: Ստորև բերված վավերագրերն անկյուն են ներկայացնում՝ հասկանալու, թե ինչպես է 19-րդ դարի սկիզբը առաջ բերում Հայոց պատմությունն ուսումնասիրելու և պատմական դրվագներն ու կերպարներին պատկերելու անհրաժեշտություն: Այդ ուսումնասիրություններն ու դրան ուղեկցող պատկերներն ինքնին կարևոր ելակետեր են տալիս հայ պետականության մեր ըմբռնումները հասկանալու համար:

19-րդ դարի առաջին կեսին ռուս-պարսկական պատերազմներում հաղթանակած Ռուսական կայսրությունն իր տիրապետությունն էր հաստատում ինչպես վրացաբնակ, այնպես էլ հայաբնակ մի շարք վայրերում: Այլադավան տիրապետողներից հայերի ազատագրման դարավոր բաղձանքը կարծես իրողություն էր դարձել, և քաղաքական նոր դրությունը գալիս էր խաղաղ ու ստեղծարար կյանքի խոստումներով: Այդպիսի համոզվածությամբ էին կրթամշակութային գործունեություն ծավալում Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանում, ապա Կայսերական համալսարանում ուսանած և հետագայում Թիֆլիսում հաստատված Դավիթ և Հակոբ Արզանով (կամ Արզանյանց) եղբայրները: Նրանց թե՛ հրատարակած գրքերը, թե՛ հանրային աշխատանքները գրեթե անտես են մնացել հայ պատմագիտության ասպարեզից: Ներկայացված պատկերներն ու տեքստը քաղված են նրանց՝ 1827 թվականին Մոսկվայում Սեմյոն Սելիմանովսկու տպարանում հրատարակած Հայոց թագավորության պատմության ուրվագծման փորձ ռուսալեզու գրքից: Գիրքը, որ նպատակ ուներ հետևողականորեն շարադրելու հայերի պատմությունը՝ «միապետության ձևավորումից մինչև դրա անկումը», հագեցած է հայ նահապետների ու արքաների և նրանց գահակալության ընթացքում նշանավոր իրադարձությունների փորագրանկարներով: Հեղինակները կարևորել էին ոչ միայն պատմական բովանդակությունը, այլև դրա տեսողական արտահայտությունը:

Գրքի ձեռնարկումն ու իրագործումը, հեղինակների հավաստմամբ, հնարավոր էր եղել դպրոցի հիմնադիր Հովակիմ Լազարյանի խորհուրդներով և համալսարանական ռուս դասախոսներ Ալեքսեյ Մերզլյակովի և Միխայիլ Կաչենովսկու հանձնառությամբ ու օգնությամբ: Լազարյանական կրթությունը, որն իր հիմքերում կարևորում էր աղբյուրագիտական ուսումնասիրությունները, և մյուս կողմից պատմաբանասիրական  բարձրագույն կրթությունը Արզանովների համար ելակետային էին դարձել «լուսավորական» գաղափարներ շոշափելու համար: Ռուսական կայսրությունը որպես հայրենիք տեսնող  եղբայրների համար հայերի արդիացումը կապվում էր մշակութային գործունեության և մասնավորաբար հրատարակչական գործի հետ, ինչի ապացույցը ոչ միայն ինքնին սույն գրքի հրատարակումն էր, այլև հետագայում Թիֆլիսում տպարանի հիմնումը:

Թե ինչպես էին տեսնում հեղինակները հայերի մշակութային ինքնակայացումը, երևում է հայոց պատմությունը տարաբնույթ աղբյուրների քննական ուսումնասիրությամբ ժամանակագրորեն շարադրելու իրենց փորձում: Գրքի՝ ստորև ներկայացված ներածական հատվածից պարզ է դառնում, որ նրանք ծանոթ էին եվրոպական պատմագիտական գրականությանը, ինչը հնարավոր էր եղել այն կրթական հաստատություններում, որտեղ ուսումնառել էին իրենք: Քննաբար մոտենալով ժամանակի եվրոպացի պատմաբանների տեքստերին՝ Արզանովները 5-րդ դարի հայ պատմագիրներին և ավելի հին հայկական աղբյուրները դիտարկում էին իբրև առավելագույն ճշգրիտ և ստույգ, որոնց վրա և պետք է հենվեր հայերի պատմության շարադրանքը: Ըստ նրանց՝ հայկական աղբյուրների հանրահայտ չլինելու պատճառով էր, որ հայոց պատմությունը չէր տեղավորվել համաշխարհային պատմության էջերում, և իրենց աշխատանքն, ըստ էության, մի փորձ էր՝ համաշխարհային պատմության այդ բացը լրացնելու համար: Արզանովները տարված են «լուսավորական» աշխարհում հայերի տեղը ցույց տալու փափագով. «լուսավորական» աշխարհ, որում, իրենց համոզմամբ, առաջնակարգ տեղ էր զբաղեցնում Ռուսական կայսրությունը: Ռուսաց կայսեր քաղաքական «ամուր թիկունքն ու հովանավորությունն էին» Արզանովներն ըմբռնում իբրև ստեղծագործական և մշակութային կյանքի պայման, որն իր հերթին պետք է նշագծեր քաղաքակիրթ աշխարհում հայ ժողովրդի պատմության առանձնահատուկ տեղը: «Ցարից մինչև գեղջուկ» կարող էին իրենց համար օգուտ քաղել հայ ժողովրդի պատմությունից. համոզված էին Արզանով եղաբայրները: Ըստ նրանց՝ այդ պատմության ակունքներում յուրաքանչյուրը կարող էր գտնել այնպիսի հայ նահապետների ու թագավորների, որոնք արժանի էին կրելու զորեղ միապետների կոչում: Եվ սա այն բանի համար, որ նրանք, մի կողմից, ջանք չէին խնայել հոգալու ժողովրդի խաղաղությունն ու տնտեսական զարգացումը, և մյուս կողմից՝ «ամենուրեք տարածելու քրիստոնեության ու լուսավորության բարեխնամ ընձյուղները»: Հավաստի պատմագիտական այս աղբյուրները, եղբայների համոզվածությամբ, պետք էր ի ցույց դնել Եվրոպայում «լուսավորության համար մրցակցող» իսկական գիտնականների շրջանում: Այսպես՝ հենց հայերի՛՝ քրիստոնեական կրոնին միահյուսված միապետական ավանդույթի ու արժանի միապետների վարքի ու կառավարման սկզբունքների մեջ կարող էր արդի աշխարհը որոնել լուսավորական գաղափարների իր ակունքները:

Հայերի միապետական պամության «ճշմարիտ ու ստույգ» աղբյուրներով էին ենթադրաբար առաջնորդվել հեղինակները՝ տալու հայ միապետների ընդհանրացված նկարագիրը, որոնց պատկերները՝ «հայ թագավորների, նահապետների, զորապետների և այլ գործիչների հագուկապը, գահավորակը, զենքերը, զինանշանները և այլն», ընթերցողին ցուցադրելը ոչ պակաս կարևորություն ուներ նրանց համար, որքան բուն պատմության շարադրանքը: Ստորև բերված պատկերներից մեկը Գրիգոր Լուսավորչի չարչարանքների պատումն է՝ շրջանաձև մանրանկարներով, որոնց կենտրոնում ամփոփվում է Լուսավորչի՝ Տրդատին օծելու տեսարանը, իսկ գլխավերևում՝ աղավնու կերպարանքով սուրբ հոգու ներկայությունը: Մյուս պատկերում թագակիր Տրդատը երևում է ողջ հասակով՝ իր թագավորությունը հավաստող դրոշով ու զինանշանով: Նույն թեման արծարծող այս պատկերները տարբեր են իրենց ոճավորմամբ և ձեռագրով ընդհանրապես: Եթե առաջինում, օրինակ, պահպանված է հեռանկարային համաչափությունը, երկրորդում Տրդատը ողջ ֆիգուրով զբաղեցնում է պատկերի առաջին պլանը: Ֆոնում՝ ամրոցի ուրվագիծն է՝ իր քաղաքապարսպով, իսկ պատկերի միջնամասում՝ ավելի հստակ ու կոնկրետ գծերով դեպի առաջին պլան է մղվում Էջմիածնի տաճարը՝ խորացնելով ֆիգուրների դասավորության անհամաչափությունը: Մի կողմից, ուրեմն, գրքում տեղ է գտնում վաղարդի եվրոպական  պատկերագրական ավանդույթում տեղ գտած սկզբունքներով պատկերված քրիստոնեության ընդունման պատմողական տեսարանը: Մյուս կողմից՝ Տրդատի, այսպես ասած, արդի «դիմանկարը»՝ կառուցված միջնադարյան արվեստին հատուկ կրոնական խորհրդանշական դետալների շեշտադրությամբ: Գուցե տարբեր նկարիչներ են աշխատել այս պատկերները ստանալու համար, կամ արդեն իսկ գոյություն ունեցող որևէ կլիշեներ են կիրառվել միևնույն փորագրիչի կողմից: Եթե առաջին պատկերը հավանորեն վերապատկերված է 18-րդ դարի Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության հավաքածուի պատկերներից որևէ մեկից, ապա երկրորդի ակունքները մեզ թերևս անհայտ են: Վերջինս, այնուամենայնիվ, դետալային մի շարք մանրամասներով հիշեցնում է հնդկահայ վաճառական և Մադրասի խմբակի հիմնադիր Շահամիր Շահամիրյանի՝ 1778 թվականին հրատարակած Հայաստանի քարտեզում երևացող Տրդատի պատկերը:

Ներկայացված պատկերները ոչ միայն տարբեր են իրենց պատկերագրական եղանակով ու դրանց հիմքում եղած հնարավոր տարբեր աղբյուրներով, այլև հակասում են Արշակունիների թագավորության միապետների հագուկապի նկարագրությանը, որ տալիս են հեղինակները: Տարբեր շեշտադրումների ու հակասությունների վրա կառուցված այս գիրքն, ուրեմն, որոշակիորեն ուրվագծում է 19-րդ դարակեսի ռուսահայերի մշակութային ինքնակայացման բարդ ճանապարհը: Մի կողմից՝  հայ մտավորականների՝ Ռուսական կայսրության հովանու ներքո, դեպի Եվրոպա ուղղված հայացքով համաշխարհային լուսավորականության գաղափարների մեջ տեղավորվելու ձգտումն ըմբռնելու հնարավորություն է տալիս Արզանովների գրքի մեր քննությունը: Մյուս կողմից՝ ճանապարհ բացում՝ հասկանալու, թե քաղաքական ինչպիսի բաղձանքներ էր առաջ բերում 19-րդ դարասկզբի ռուսահայերի անդրադարձը անցյալում հայերի ինքնիշխանությանը:

Պատկերներն ու տեքստը հրապարակվում են ըստ՝ Яковъ и Давыдъ Арзановы, Опытъ начертанiя исторiи царства армянскаго (Москва: Въ Типогафiи Семена Селивановскаго, 1827), թարգմանությունը ռուսերենից՝ Աննա Համբարձումյանի:

Ձերդ կայսերական գերազանցություն, օգոստոսափառ կայսր Նիկոլայ Պավլովիչին՝ համայն Ռուսաստանի ինքնակալ միապետին

Հայոց թագավորության պատմության նախնական պատկերացում

Կարիք չկա խոսելու պատմության օգտակարության մասին հատկապես այնպիսի ժողովրդի պարագայում, որը դարեր շարունակ հին աշխարհի հզոր տերություն էր և գրավել էր Արևելքի մեծագույն նվաճողների՝ Շամիրամի, Սեզոստրիսի, Ալեքսանդր Մակեդոնացու, պարթևների, հռոմեացիների, արաբների, Չինգիզ խանի, Լենկթեմուրի, Նադիր Շահի և ուրիշների ուշադրությունը: Իսկ այժմ այն գրեթե մոռացված է և դուրս մղված պատմության ասպարեզից հենց միայն այն պատճառով, որ հայտնի չեն մեր պատմությանը վերաբերող լիարժեք, հստակ և ստույգ տեղեկություններ:

Եթե պատմական հետազոտություններն անհրաժեշտ են ճշգրտելու և բացատրելու անցած դարերի պատմության բազմաթիվ մութ, թերի և աղավաղված էջերը, ապա ինչպես քաղաքական, այնպես էլ եկեղեցական ու գիտական ասպարեզներում որքա՜ն նոր բացահայտումներ են սպասվում հետաքրքրասեր ընթերցողին հայոց պատմությունը ուսումնասիրելիս: Հայոց պատմության մեջ հստակորեն շարադրված են Ասիայի քաղաքական իրադարձությունները՝ հիմնականում վերցված Հայկական միապետության գոյության ողջ ընթացքում վերջինիս հետ սերտ կապեր ունեցած արևելյան ժողովուրդների՝ ասորեստանցիների, բաբելացիների, մեդացիների, պարթևների, պարսիկների, մակեդոնացիների, պոնտացիների և ուրիշների թողած արձանագրություններից, որոնց հավաստիությունը վեր է որևէ կասկածից:

Զարմանալի և նույնիսկ անհավանական կարող է թվալ, որ, բացառությամբ հրեաների, միևնույն փառքի տեր ու պետական կազմավորում ունեցող արևելյան ժողովուրդներից միայն հայերը կարողացան իրենց սերունդներին փոխանցել հնագույն ժամանակներում Ասիայում տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին հավաստի պատմություն, մինչդեռ սիրիացիները, քաղդեացիները, մեդացիները և ուրիշները հազիվ թե կարողանային որևէ ճշգրիտ բան ասել իրենց ծագման մասին իսկ: Այս զարմանքը թերևս ի չիք լինի, երբ իրողությունների հետքերով ընթացողն ուշադրություն դարձնի այն հանգամանքի վրա, որ Հայաստանում ամենախոր անցյալում պատմական նկարագրությունները կամ պահում էին տաճարներում՝ քրմերի խիստ վերահսկողության տակ՝ սրբազան իրերի հետ միասին, ինչպես վկայում է Մովսես Խորենացու Պատմությունը^[1]Գիրք առաջին, գլուխ երկրորդ, որտեղ ասված է. (Հայաստանում) եղել են պարսկերեն ու հունարեն գրություններ, որոնց միջոցով մեզ են հասել բազմաթիվ տեղեկություններ քաղաքների, գավառների, ներքին և արտաքին պատերազմների ու հաշտությունների մասին: Նույն գրքի տասներորդ գլխում ասված է՝ եղել են իհարկե այրեր, որոնք հավաքել են կարճ պատումներ բոլոր գործերի մասին՝ սկսած Նաբոգոդոնոսոր հորից: , կամ փորագրում էին սյուների, բուրգերի և շինությունների վրա, որոնք, որպես մնայուն կոթողներ, ունեն ուժ հավերժացնելու եղելությունների մասին հիշողությունը: Արժանահիշատակ իրադարձությունների նկարագրությունները պահպանելու այսպիսի սովորությունն առանց ընդհատումների գոյություն է ունեցել մինչև աշխարհակալ Ալեքսանդր Մակեդոնացու ժամանակները, որը, նվաճելով Հայաստանը, հրամայեց հավաքել տաճարներում պահվող գրավոր հիշատակությունները և դրանց հետ միասին նաև լուսավորության այլ կոթողները (памятники просвщения)՝ Բաբելոն տեղափոխելու նպատակով, որոնք հետագայում պարթև արքա Արշակ երկրորդը, գրավելով Բաբելոնը, տեղափոխում է Նինվե՝ Պարթևական թագավորությանն ամենամոտ գտնվող քաղաքը: Արքայի եղբայրը՝ Վաղարշակը, որին Հայկական թագավորության գահին էր բարձրացրել ինքը՝ Արշակ երկրորդը, ցանկություն ունենալով հնարավորինս հավաստի պատկերացում կազմել իր հովանու տակ գտնվող ժողովրդի և իրեն նախորդած թագավորների մասին, հրամայում է հավաքել միապետության հիմնադրումից սկսած մինչև աշխարհակալ Մակեդոնացու ժամանակներն ընդգրկող պատմությունը: Սակայն Հայաստանում այս գործի համար չունենալով բավարար աղբյուրներ, բացառությամբ մայրաքաղաք Արմավիրում և Շամիրամակերտում պահպանված որոշ գրական հուշարձանների և ժողովրդական բանահյուսությունների, որոնք ինքնին վստահելի պատմական աղբյուրներ չեն, Վաղարշակն իր եղբայր Արշակ երկրորդի մոտ է ուղարկում Մար Աբաս Կատինային՝ քաղդեերենի, հունարենի, հայերենի ու այլ լեզուների գիտակ, լուսավորյալ այս մարդուն՝ ուսումնասիրելու Նինվեի արխիվներում պահվող տարեգրությունները: Մար Աբասն այնտեղ գտնում է հունարեն մի գիրք՝ հետևյալ վերնագրով. «Այս գիրքը, քաղդեերենից հունարենի թարգմանված Ալեքսանդր Մեծի հրամանով, բովանդակում է առաջին մարդկանց՝ Զրվանի, Տիտանի, Հապետոսթեի և նրանց ժառանգների պատմությունը, ինչպես նաև բազում տարիների ընթացքում տեղի ունեցած նշանակալի իրադարձությունների պատմությունները»: Նա հունարենով և ասորերենով գրի է առնում Հայաստանի պատմական ակնարկ՝ սկսած Նիմրոդից և Հայոց թագավորության հիմնադիր Հայկից մինչև աշխարհակալ Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից դրա գրավումը և Արշակ առաջինի՝ Վաղարշակ առաջինի որդու մահը: Սա է հավաստում նաև Մովսես Խորենացին Արշակ առաջինի մասին պատումի վերջում՝ ասելով. այս թագավորով ավարտվում է Մար Աբաս Կատինայի պատմությունը: Գիրքը հետագայում փոխադրվել է Հայաստան, որպես թանկագին գանձ պահպանվել թագավորական արխիվներում և որպես ուղեցույց ծառայել Մովսես Խորենացուն ու իր ժամանակակիցներին՝ Հովհաննես Կաթողիկոսին, Ստեփանոս Ասողիկին և Վարդան Վանականին, Հայաստանի մասին պատմությունը շարադրելու համար:

Ոչ Հերոդոտոսը, ոչ էլ այլ հեղինակներ չեն հիշատակում Ալեքսանդր Մակեդոնացու օրոք քաղդեերենից հունարեն, իսկ հետագայում՝ հայերեն թարգմանված վերոհիշյալ գիրքը, քանի որ հավանաբար այն նրանց հայտնի չի եղել իր գտնվելու վայրի հեռավորության պատճառով: Մար Աբաս Կատինայի թարգմանությունն անկասկած գոյություն է ունեցել, ինչպես երևում է Մովսես Խորենացու Պատմությունից (գիրք I, գլուխ VIII և IX)՝ գրված 6-րդ դարում: Սակայն թե որտեղ է այն՝ կորստի՞ է արդյոք մատնվել, թե՞ պահպանվել, հայտնի չէ:

Եվ այսպես, եթե հավաստի համարենք (ինչը վեր է կասկածից) Ալեքսանդրի օրոք թարգմանված գրքի և Մար Աբաս Կատինայի՝ գրքին հավատարիմ թարգմանության գոյությունը, ուրեմն Հայաստանի մասին շարադրված ամենանախնական պատմությունը ամենաքի՛չը պետք է լինի առասպելաստեղծ և մտացածին: Այդպես չեն մտածում մեր ժամանակների գիտնական-պատմաբանները՝ պարոնայք Ֆրերետը, Ֆուրմոնտը, Լա-Կրոցը և ուրիշները, որոնք հանգել են եզրակացությունների՝ հենվելով Հերոդոտոսի, Քսենոֆոնի և  Թուկիդիդեսի վրա, որոնցից ոչ մեկը չի հիշատակել Մար Աբասի գրքի գոյությունը:

Բացի քաղդեացիներից, սիրիացիներից և պարսիկներից՝ հին ժողովուրդներից հույները նույնպես գրել են Հայաստանի մասին: Սակայն նրանց պատմություններն ինքնին հայ պատմիչների վկայությունների հետ համեմատելիս շատ դեպքերում առասպելաստեղծ են, քան արժանահավատ: Եվ պետք չէ զարմանալ: Գիտական աշխարհում հայտնի է, որ հույները հաճախ նույնիսկ իրենց սեփական ժողովրդի պատմության իրողությունների շուրջ տարակարծիք են եղել: Օրինակ՝ որոշները պնդում են Տրոյայի գրավման իրադարձության փաստականությունը, մինչդեռ Դիո Քրիսոստոմի համար այս պատմությունը հորինվածք է: Նույնանման տարակարծություններ ենք գտնում նաև Ոսկե գեղմի, դեպի Կոլխիդա արագոնավորդների արշավի, Հեղինեի առևանգման և այլ պատմությունների շուրջ: Նույնիսկ հույների՝ քաղաքակրթական ամենաբարձր աստիճանի վրա գտնվելու ժամանակ հույն հեղինակները տարակարծիք են եղել այնպիսի իրադարձությունների վերաբերյալ, որոնց ականատեսն են եղել իրենք: Միլտիադեսի և Լեոնիդասի ժամանակակիցները չգիտեին, թե որ ճակամարտն է նախորդել մյուսին՝ Պլատեայի, թե՞ Սալամինի: Արդարացի է ասված, թե Կտեսիասին ու Հերոդոտոսին, որ պատմում են իրենց հերոսների մասին, պետք է հավատանք ոչ ավել, քան Հեսիոդոսին ու Հոմերոսին, որ իրենց աստվածներից են խոսում: Հույները երբեմն փորձել են նաև ապացուցել, թե բազմաթիվ արևելյան թագավորություններ իրենցից են սերում: Նրանց կարծիքով՝ Յասոնը՝ Թեսալիայի իշխանը, հիմնել է Գեորգինյան և Ալբանական թագավորությունները, նրա որդի Միդասը՝ Մարաստանի, Արմենոս արգոնավորդը՝ Յասոնի ընկերը՝ Հայաստանը, և այսպես շարունակ: Աբատ Միլոտն իր պատմության մեջ՝ հին ժողովուրդների մասին ծանոթությունների բաժնում, այսպես է ասում. «Առաջին հեթանոս պատմիչները սկսեցին գրել արդեն այն ժամանակ, երբ շատ ժամանակ էր  հոսել թագավորությունների ձևավորումից ի վեր, ուստի նրանք կարող էին առաջնորդվել միայն սին և մթին ավանդապատումներով. ահա թե ինչու են նրանք մեզ ժառանգել իրենց հայրենիքի մասին կցկտուր կերպով հյուսված առասպելապատումներ. այս առասպելները, որ հրաշքների ու երևակայականի սիրահար հույներն են հավաքել ու իհարկե տարածել, այլանդակել են հնագույն պատմությունը»: Et quidquid Graecia mendax peccat in Historia? Iuv. Sat. x, այսինքն՝ և ինչո՞ւմ խաբեբա Հունաստանը չի մեղանչում պատմության դեմ:

Հռոմեացիներն առավել հավատարիմ մնացին ճշմարտությանը, քան հույները: Այն, ինչ նրանք պատմում են արևելյան ժողովուրդների մասին Ասիայում իրենց առաջին նվաճումներից սկսած մինչև 3-րդ դարի ավարտը, հազվադեպ է տարբերվում արևելցի հեղինակների պատմածներից, մանավանդ այն իրադարձությունների պարագայում, որոնց նրանք նույնիսկ որևէ մասնակցություն չեն ունեցել: Տիգրան առաջինի և նրա որդի Արտավազդի տիրակալությունը, որն ընդգրկում է ավելի քան 60 տարի, այնքան ճշգրտությամբ է նկարագրված, որ ընթերցողն այն կարող է գրեթե չտարբերել ինքնին հայ պատմիչների թարգմանություններից: Եթե նույնիսկ Արտավազդի ժամանակներից սկսած գտնում ենք որոշ կեղծիքներ՝ քողարկված անձնական ճշմարտության դիմակի տակ, ապա այս դեպքում էլ առավելապես մեղադրանքի են արժանի նրանց ուսուցիչ հույները, որոնց երևակայության գեղեցկությամբ էին տարված նրանց հետևորդները:

Թեև չենք համարձակվում ոչ միայն բացահայատորեն հերքել Հայաստանի մասին հույների պատմական նկարագրությունները, ոչ էլ կուրորեն հավատալ դրանց, այնուամենայնիվ ասենք, որ ընդհանրապես յուրաքանչյուրն առավելապես պետք է քաջատեղյակ լինի իր սեփական, քան ուրիշների գործերից: Օրինակ՝ մեր ժամանակների օտարերկրյա պատմաբանները, որոնք, նկարագրելով Ռուսաստանը՝ պետություն, որ լուսավորյալ տերությունների շարքում առաջին տեղերն է զբաղեցնում, իրենց նկարագրություններում մեղանչել են այնպիսի ճշմարտությունների դեմ, որոնց հավաստիությունը կարող է այժմ ստուգել յուրաքանչյուրը, և որոնք պարզորոշ կերպով հայտնի են հանրության շրջանում: Ուստիև նրանք առավելապես հորինողներ են, քան պատմաբաններ, և արժանի չեն նույնքան վստահության, որքան ռուս տարեգիրները, որոնք, ըստ էության, գործում են Ռուսաստանի տիրապետության ներքո:

Նույնը կարող ենք ասել նաև արևելյան ժողովուրդների վերաբերյալ, որոնք անկասկած ավելի ճշգրիտ կարող էին իմանալ և իրենց ժառանգներին փոխանցել ասիական հողերում տեղի ունեցած իրադարձությունները, քան օտարականները: Վերջիններս նրանցից առնվազն տեղանքով են բաժանված, տարբերվում են իրենց դավանանքով, բարբառով, բարքերով ու սովորություններով, և նրանց հետ մե՛րթ խաղաղության, մե՛րթ պատերազմի մեջ են. իսկ եթե չեն պատերազմում զենքով, ապա ջանք չեն խնայում նսեմացնելու նրանց փառքը: Այդպիսի բախտի է արժանացել նաև հայոց թագավորության պատմությունը, որը մեզ հասել է այլափոխված տեսքով, և ոչ այնպես, ինչպես գտնում ենք հայկական աղբյուրներում. իսկ այս սխալը շտկելու համար անպայմանորեն անհրաժեշտ է դիմել հայ և արևելյան այն ազգերի հեղինակներին, որոնք հայերի հետ բարեկամական չընդհատված հարաբերություններ են պահպանել:

Այլ արևելյան հեղինակների համեմատ հայ պատմիչների պատմությունների հավաստիությունը և Ասիայում տեղի ունեցած նշանակալի իրադարձությունների մասին նրանց թողած հետաքրքիր տեղեկությունները, ինչպես՝ Հայաստանի հետ Պարսկաստանի պատերազմները, Գեորգինյանների ծագումը, Փոքր Ասիայի վրա բարբարոսների հարձակումը, Ալեքսանդր Մակեդոնացու տիրապետությունը, Սիրիայում և Պաղեստինում տեղի ունեցած քիչ հայտնի, բայց հիշարժան իրադարձությունները, օսմանցիների, թաթարների, արաբների, Խաչակրաց արշավանքների, սարմատների մասին և այլ հիշատակությունները, վաղուց ի վեր Եվրոպայում լուսավորության համար միմյանց հետ մրցկացող գործիչների շրջանում առաջ են բերել հայոց լեզուն ճանաչելու ձգտում՝ բացելու, ինչպես պր. Չիրբետն ու Ֆ. Մարտինն են նշում, ասիական գանձերով բեռնված թանկարժեք պահոցը: Եվ սա այն բանի շնորհիվ, որ Հայաստանը, իր բախտի տարուբերումներում, ունեցել է իր ոսկե դարերը, երբ հրապարակ են եկել պատմիչներ, փիլիսոփաներ, պոետներ և հրապարակախոսներ, որոնց թե՛ ձեռագիր, թե՛ տպագիր ստեղծագործություններից միայն մի մասն է մեզ հասել և պահպանվում իբրև գրական գանձեր: Դրանք առհասարակ կամ կորսված են, կամ գտնվում են այնպիսի մարդկանց ձեռքում, ովքեր մտահոգված չեն լուսավորությամբ. վերջիններս վախենում են դրանց մասին հայտնել ուրիշներին այնպես, ինչպես փյունիկեցիները խուսափում էին հայտնել իրենց ծովագնացության ուղիները:

Նկար 1

Նկար 2