18-րդ դարի ֆրանսիական լուսավորիչ Ժան-Ժակ Ռուսոն արդի հայ քաղաքական մտքի համար եղել է ոգեշնչման առանցքային աղբյուր։ Այս իմաստով հայ քաղաքական արդի նախագծերն ու ձեռնարկումները ներծծված են ռուսոյական քաղաքական ըմբռնումներով։ Դրանք, ժնևցի փիլիսոփայի ոգով, պետության ու քաղաքականության հիմքում դնում են պետության բաղձալի տեսլականը, իսկ քաղաքական գործունեությունը սահմանում իբրև՝ նվիրում այդ տեսլականին։ Ուրեմն առնվազն տեսական մակարդակում մեր քաղաքական պատկերացումների վերանայումը նշանակում է ճանաչել ռուսոյական քաղաքական մտածողության սահմանները և տեսնել դրանցից անդին։ Սրա առանձնակի հնարավորություն է մեզ ընդձեռում Ռուսոյի և նրա ժամանակակից շոտլանդացի լուսավորիչ Դեյվիդ Հյումի քաղաքական-փիլիսոփայական ըմբռնումների հանդիպադրումը։

Այն դեպքում, երբ Ռուոսոն լայնորեն ընկալվում է իբրև հենց քաղաքակա՛ն մտածող, ում հայացքներն ընկած են ժամանակակից արևմտյան քաղաքական մտքի հիմքերում, Հյումի քաղաքական տեսությունները նոր-նոր են պատշաճ ուշադրության արժանանում։ Սակայն միմյանց հետ ընկերության բարդ պատմություն ունեցող երկու մտածողներն էլ, իբրև վաղարդիից արդի ժամանակների ջրբաժանին գտնվող փիլիսոփաներ, քաղաքական մտքին առնչվող հարցերում երկու որոշիչ կետում համակարծիք են։ Առաջին, պետությունն ու քաղաքական հասարակությունը երկուսի համար էլ կարողություն, ապահովություն ու խաղաղություն է տալիս մարդուն ու հենց սրանում է պետության գլխավոր բարիքն ու արժեքը։ Երկրորդ, պետությունն իր հիմնադրման պահից իսկ անհրաժեշտաբար բախվում է սկզբունքային խնդրի. հանրային պետական հեռավոր շահի և յուրաքանչյուր մարդու անմիջական և դրանով իսկ առավել մոտակա շահի հակադրությանն ու անհամապատասխանությանը։ Ըստ էության պետության կայացման համար գլխավոր այս խնդիրը լուծելու երկու տարբեր ուղիներ որդեգրելու մեջ է երևան գալիս Հյումի և Ռուսոյի մոտեցումների առանցքային տարբերությունները։

Ռուսոն խնդիրը տեսնում է տեսականորեն իսկ ծայրահեղ հակասությունների հարթության վրա։ Անմիջական շահով ապրող, Ռուսոյի բառերով ասած, բնական մարդու և հանրային շահով ապրող քաղաքացու՝ արհեստական մարդու միջև հակասությունը որակական է ու ենթադրում է սկզբունքային ձևափոխություններ։ Ռուսոյի ըմբռնմամբ բնական մարդու մահվամբ է ծնվում քաղաքացիական մարդը։ Պետությունը պետք է սկզբունքորեն փոխի մարդկային բնությունը, մարդու ֆիզիկական գոյությունը փոխարինի բարոյական գոյությամբ, որպեսզի հասարակական կյանքը հանարավոր լինի։ Բնական մարդու ու քաղաքացիական հասարակության այս հակադիր բևեռները կապողը Ռուսոյի համար օրենսդրի (օրինակ՝ սպարտացի առասպելական արքա Լիկուրգոսի նմանությամբ) կիսաառասպելական կերպարն է։ Վերջինս տեսական, վերացական մակարդակում առաջնորդվելով բացառապես իր բանականությամբ, զերծ մնալով մարդկային բոլոր կրքերից ու դրանց ներգործությունից ձևակերպում ու մշակում է անաչառ, մարդկային ախտերով չապականված օրենսդրական համակարգ, որի հիման վրա էլ պետք է կազմվի ազատ քաղաքացիների միջև հասարակական դաշինքն ու իրականացվի նրանց ընդհանուր կամքը։ Հատկանշականը այս ամենում իհարկե այն է, որ Ռուսոն ինքը խոստովանում է, որ բարոյական ու բանական այսպիսի որակներով օժտված օրենսդրի գոյությունն ինքնին ոչ այլ ինչ է, քան հրաշք։ Համապատասխանաբար, պետության հիմքերն ու սկզբնադրումը Ռուսոն կապում է բարոյական անաղարտության հասնելու հրաշքի սպասելիքների հետ։ Պետության հիմքերի հենց նմանօրինակ պատկերացումների ենք հանդիպում, երբ թերթում ենք պետական իրավադատությունն իբրև սեփական ախտերը սպանելու, դրանցից մաքրվելու միջոց ըմբռնող Միքայել Նալբանդյանի կամ քաղաքացիներ կերտող անաչառ օրենսդրի օրինակով մանկավարժական մոտեցումներ մշակող Մատթեոս Մամուրյանի հասարակական-քաղաքական գրվածքները

Հյումը, հակառակը, թեև խոսքեր ու գովեստներ չի խնայում պետության կարևորությունը, արժեքն ու մարդկային հայտնագործությունների շարքում դրա բացառիկությունը շեշտելու գործում, դրանում, այնուամենայնիվ, մարդու արմատական ու հիմնարար փոփոխություն՝ բարոյական հրաշք չի տեսնում։ Շոտլանդացի մտածողի աչքում հեռավորի ու մոտակայի միջև անդունդը կամրջվում է յուրաքանչյուր մարդուն հատուկ զգացմունքների՝ մարդկային կրքերի շրջանակում։ Պետությունը հնարավոր է դառնում այնքանով, որքանով դրանում ապրող մարդիկ, «իրենց մաշկի վրա» զգում են պետական իշխանության բերած բարիքը, վայելում դրա ապահոված խաղաղության պտուղները, բարգավաճում ու պետության հարատևման մեջ տեսնում սեփական ապագա բարգավաճման երաշխիք։ Պետության հիմքերը, Հյումի համար, հիմնված չեն բնական մարդուց քաղաքացի դառնալու, մոտիկից առավել՝ հեռավորը կարևորելու՝ բանականությամբ առաջնորդվող, վերմարդկային սխրանքի վրա։ Հյումը, ինչպես և Ռուսոն պետության հիմքերը կապում է հատուկենտ բարոյական որակներով օժտված անձնավորությունների հետ, սակայն այժմ խոսքը ոչ թե բանականությամբ վերացական օրենքներ մշակող առասպելական օրենսդրի, այլ գործնական կառավարման հարցերով զբաղվող իշխանավորի մասին է։ Պետությունը հնարավոր է դառնում այնպիսի իշխանավորների շնորհիվ, որոնց համար հանրային շահը՝ իբրև մարդկային բնական զգացմունք ու կիրք, այն է՝ իշխանության հանդեպ սեր, միաժամանակ մասնավոր շահ է։  Այսպես, ոչ թե ի հեճուկս բնական, մասնավոր զգացմունքների, այլ հենց դրանց մեջ է Հյումը տեսնում պետության հնարավորությունը։

Հավաքական կամք դրսևորող քաղաքացիների միջև կնքված դաշինքի՝ բանականորեն իդեալական և բարոյապես պարտադրող հիմքի վրա խարսխված պետության ռուսոյական ընկալումը պետության՝ որպես քաղաքացիների հեռավոր շահը նրանց իսկ մոտեցնող գործնական ու կրական իշխանության հյումյան պատկերացումների հետ համեմատելիս մեր առաջ բացվում է քաղաքական մտքի՝ մեզանում լայն տարածում գտած ավանդույթի հանդեպ կողքից հայացք ձևավորելու հնարավորություն։ Արդիության շեմին ձևակերպված հյումյան քաղաքական տեսությունը թույլ է տալիս ճանաչել արդի քաղաքական մտքի մի ուղղություն, որը պետության ու հասարակական կյանքի հնարավորությունը խարսխելով մարդկային զգայության մեջ՝ մտածելու թարմ նյութ է տալիս գլխավորապես, եթե ոչ բացառապես իդեալների ու տեսական բաղձանքների վրա իրեն հենած մեր քաղաքական մտքի համար։

Ռուսոյի «Օրենսդրի մասին» հատվածը հրապարակվում է ըստ՝ Ժան-Ժակ Ռուսո, Հասարակական դաշինքի մասին, թրգմ. Աշոտ Բլբուլյան (Երևան։ Զանգակ, 2016), էջ 73-80; Հյումի փորձասիրությունը հրապարակվում է առաջին անգամ, թարգմանությունը՝ Վարդան Ազատյանի։ Թարգմանությունն ըստ՝ David Hume, A Treatise of Human Nature, խմբ. David Fate Norton, Mary J. Norton (Oxford: Oxford University, 2000), էջ 342-345։

Օրենսդրի մասին

Ժողովուրդների հասարակական կյանքի լավագույն կանոնները գտնելու համար անհրաժեշտ է բարձրագույն գիտակցություն, որը կտեսնի բոլոր մարդկային կրքերը և չի ճանաչի դրանցից ոչ մեկը, որը ոչ մի հարաբերություն չի ունենա մարդկային բնության հետ, բայց միևնույն ժամանակ կատարելապես կճանաչի այն, որի երջանկությունը կախված չի լինի մեզնից, և որը միևնույն ժամանակ հոժարակամ հոգ կտանի մեր երջանկության մասին, որը, վերջապես, իր համար հեռավոր փառք նախապատրաստելով, կկարողանա աշխատել մի դարում և իր աշխատանքների արդյունքը կտեսնի մեկ այլ դարում: Աստվածներ են պետք մարդկանց օրենքներ տալու համար:

Կալիգուլան որպես փաստ էր ընդունում նույն դատողությունները, որոնք Պլատոնն ընդունում էր որպես իրավունք, որպեսզի որոշի այն քաղաքացիական կամ թագավորական անձի հատկությունները, որին նա փնտրում է, ու քանի որ մեծագույն թագավորը հազվագյուտ երևույթ է, ապա առավել հազվագյուտ է նաև մեծագույն օրենսդիրը: Առաջինը պետք է հետևի այն օրինակին, որը մյուսը պետք է մշակի. մեկն այն մեքենագետն է, որը հայտնագործում է մեքենան, մյուսն ընդամենը բանվոր է, որը հավաքում և գործի է գցում այն: «Հասարակությունների առաջացման ժամանակ,— ասում է Մոնտեսքյոն,— հանրապետական ղեկավարները ստեղծում են հաստատություններ, բայց հետո հաստատություններն են ստեղծում հանրապետության ղեկավարներին»:

Նա, ով խիզախ մտադրություն է ունենում հաստատությունները ժողովրդին տալու, պետք է իր մեջ ուժ գտնի վերափոխելու, այսպես կոչված, մարդկային էությունը, որպեսզի կատարյալ և միայնակ ամբողջություն ներկայացնող անհատին կարողանա վերափոխել առավել մեծ ամբողջականության, որից այդ անհատն ինչ–որ ձևով հետ է ստանում իր կյանքն ու գոյությունը: Նա պետք է վերափոխի մարդու օրգանիզմը, որպեսզի ամրապնդի այն, պետք է ֆիզիկական ու ինքնուրույն գոյությունը, որը մեզ տրված է բնության կողմից, փոխարինի մասնակի և բարոյական գոյությամբ: Մի խոսքով՝ անհրաժեշտ է, որ նա մարդուց վերցնի նրա սեփական ուժերը և փոխարինի դրանք նրա համար օտար ուժերով, որոնք մարդն առանց կողմնակի օգնության չէր կարող ընդունել: Որքան ավելի շատ են այդ բնական ուժերը ոչնչացված, այնքան ավելի նշանակալից և հաստատուն են ձեռք բերված ուժերը, ավելի ամուր և կատարյալ է ստեղծված հաստատությունը, այնպես որ, եթե յուրաքանչյուր քաղաքացի ինքնուրույն ոչինչ չի կարող այլ կերպ անել, քան մնացած բոլորի միջնորդությամբ, և եթե ամբողջի կողմից ձեռք բերված ուժը հավասար կամ ավելին է բոլոր անհատների բնական ուժերի հանրագումարից, ապա այդ ժամանակ կարելի է ասել, որ օրենսդրությունը հասել է այնպիսի բարձր կատարելության, որին միայն հնարավոր է հասնել:

Օրենսդիրը բոլոր առումներով արտակարգ դեմք է պետության մեջ: Եթե նա իր հանճարի բերումով պետք է այդպիսին լինի, ապա ամենապակասը այդպիսին է իր կոչմամբ: Վերջինս ո՛չ կառավարական, ո՛չ էլ անկախության գործառույթն է: Այդ գործառույթը, որը հանրապետության հիմքն է դնում, չի մտնում նրա սահմանադրության մեջ: Դա հստակ և բարձրագույն պարտականություն է, որը ոչ մի ընդհանուր բան չունի մարդկային իշխանության հետ, որովհետև նա, ով իշխում է մարդկանց, չպետք է իշխի նաև օրենքներին, և մյուս կողմից՝ նա, ով իշխում է օրենքներին, չպետք է իշխի մարդկանց: Հակառակ դեպքում օրենքները նրա կրքերի ծառան կդառնան և հաճախ միայն կհավերժացնեն նրա անարդարությունները, և նա երբեք չի կարողանա խուսափել այն բանից, որ մասնավոր շահերը չխեղաթյուրեն նրա աշխատանքի սրբությունները:

Երբ Լիկուրգն իր հայրենիքին օրենքներ տվեց, նա նախ հրաժարվեց արքայական իշխանությունից: Հունական քաղաքների մեծ մասում սովորական երևույթ էր օրենքների հաստատումը վստահել օտարերկրացիներին: Ժամանակակից իտալական հանրապետությունները հաճախ կրկնօրինակում էին այդ սովորույթը, ու հենց այդպես էլ վարվեցղ Ժնևի հանրապետությունը և շատ ճիշտ վարվեց:

Լավագույն ժամանակներում Հռոմը տեսնում էր, թե ինչպես էին իր միջավայրում ի հայտ գալիս բռնապետության հանցագործությունները, և մոտ էր վախճանին, որովհետև նույն ձեռքերում կենտրոնացրել էր օրենսդրական և անկախ իշխանությունը: Բոլոր դեպքերում նույնիսկ լենցեմվիրները երբեք իրենց չէին վերապահում միայն սեփական իշխանությամբ օրենքներ հրապարակել: «Այն, ինչ մենք ձեզ ցանկանում ենք,— ասում էին նրանք ժողովրդին,— չի կարող օրենք դառնալ առանց ձեր համաձայնության: Հռոմեացինե՛ր, դուք ինքներդ եղեք ձեր օրենքների հեղինակը, որոնք պետք է ձեր երջանկության գրավականը հանդիսանա»:

Նա, ով հորինում է օրենքները, ոչ մի օրենսդրական իշխանություն չունի կամ չպետք է ունենա, և ժողովուրդն ինքը չի կարող, եթե նույնիսկ ցանկանա էլ, զրկել իրեն օրենքները հրապարակելու անօտարելի իրավունքից, որովհետև, հիմնական օրենքի համաձայն, միայն ընդհանուր կամքը կարող է պարտավորեցնել առանձին մարդկանց, և երբեք հնարավոր չէ վստահ լինել, որ առանձին կամքը համաձայն է ընդհանուր կամքին ավելի շատ, քան քվեարկմանը: Ես դա արդեն ասել եմ, բայց անօգուտ չեմ համարում կրկնել: Այսպիսով՝ օրենսդրության գործում մենք գտնում ենք երկու բան, որոնք կարծես թե մեկը մյուսին բացառում են նախաձեռնություն, որը գերազանցում է մարդկային ուժերը, և իշխանություն, որն այն պետք է իրականացնի, ինչը ինքնին ոչինչ չէ:

Մեկ դժվարություն ևս, որն արժանի է ուշադրության: Իմաստունները, որոնք ուզում են հասարակ մարդու հետ խոսել իրենց, այլ ոչ թե նրանց լեզվով, երբեք չեն կարող նրա համար հասկանալի լինել: Բայց բոլոր դեպքերում կան հազարավոր տարբեր մտքեր, որոնք հնարավոր չէ փոխանցել ժողովրդական լեզվով: Չափազանց ընդհանուր տեսակետներ և չափազանց աննկատ առարկաներ նույնպես վեր են ժողովրդական ըմբռնողությունից, քանի որ յուրաքանչյուր անհատ, հավանություն տալով կառավարության միայն այն նախագծին, որը վերաբերում է իր մասնավոր շահերին, դժվարությամբ է հասկանում այն առավելությունները, որը նա պետք է քաղի մշտական զրկանքներից, որոնք իր վրա կուտակվել են լավ օրենքների կողմից: Որպեսզի նոր ստեղծվող ժողովուրդը կարողանա հավանություն տալ քաղաքականության իմաստուն դրույթներին և հետևի պետական գիտակցության հիմնական օրենքներին, անհրաժեշտ է, որ հետևանքը դառնա պատճառ, որպեսզի հասարակական ոգին, որը պետք է ստեղծված լինի հաստատության կողմից, նախորդի նրան, և որպեսզի մարդիկ մինչև օրենքների ստեղծումը լինեն այնպիսին, ինչպիսին նրանց պետք է դարձներ օրենքը: Այսպիսով՝ օրենսդիրը, ի վիճակի չլինելով ո՛չ ուժ, ո՛չ դատողություն գործադրելու, անհրաժեշտության դեպքում դիմում է ուրիշ վարչակարգի իշխանությանը, որը կարող է հրապարակել առանց բռնության և համոզել առանց համոզմունքի:

Ահա թե ինչն է բոլոր ժամանակներում ազգերի հայրերին ստիպել դիմել երկնային միջամտությանը և աստվածներին օժտել սեփական իմաստնությամբ, որպեսզի ժողովուրդները ենթարկվեն պետության օրենքներին այնպես, ինչպես բնական օրենքներին, և ընդունեն, որ նույն իշխանությունը, որը ստեղծել է մարդուն, ստեղծել է նաև քաղաքացիական համայնքը, և ազատորեն ենթարկվեն ու հետզհետե կրեն հասարակական բարօրության լուծը:

Այդ բարձրագույն գիտակցությունը սովորական մարդկանց հասկացողության սահմաններից դուրս է, դրա պարզաբանումը օրենսդիրը դնում է անմահների շուրթերին, որպեսզի աստվածության հեղինակությամբ գրավի նրանց, որոնց վրա չի կարող ազդել մարդկային ողջամտությունը: Բայց ամեն մարդ չի կարող ստիպել խոսել աստվածներին, ոչ էլ ստիպել հավատալ իրեն, երբ ինքն իրեն նրանց մեկնաբանն է հայտարարում: Օրենսդրի մեծագույն հոգին միակ հրաշքն է, որը պետք է ապացուցի նրա առաքելությունը: Ամեն մարդ կարող է քարի վրա աղյուսակներ փորագրել կամ պատգամախոսին կաշառել կամ ցույց տալ, թե խորհրդավոր հարաբերություններ ունի աստվածների հետ, կամ վարժեցնել թռչնակին կամ այլ կոպիտ միջոցներ գտնել ժողովրդի վրա ազդելու համար: Նա, ով կկարողանա միայն դա անել, կարող է պատահաբար անմիտների հոտ հավաքել, բայց երբեք չի կարողանա հիմնել պետություն, և նրա արտասովոր ջանքերը շուտով կմեռնեն իր հետ: Դատարկ խաբեություններն արագահաս կապեր են ստեղծում, և միայն իմաստությունն է այդ կապերը երկարատև դարձնում: Իսմայելի որդու հրեական օրենքը, որն այժմ էլ գոյություն ունի և արդեն 10 դար կառավարում է աշխարհի կեսը, հիմա էլ ապացուցում է, որ դրանք ստեղծել են մեծագույն մարդիկ, և այն ժամանակ, երբ հպարտ փիլիսոփայությունը կամ կույր կուսակցական ոգին այդ մարդկանց մեջ տեսնում է միայն երջանիկ խաբեբաների, ապա իսկական քաղաքագետը զարմանում է՝ դրանց ստեղծման մեջ տեսնելով մեծ և հզոր հանճարին, որն առկա է մշտահավերժ հաստատություններում:

Այստեղից պետք չէ սակայն Վարբուրտոնի հետ միասին հետևություն անել, որ քաղաքականությունը և կրոնը մեզ համար ընդհանուր առարկա են, այլ միայն այն, որ ազգի առողջացման ժամանակ կրոնը որպես քաղաքական զենք է ծառայում: